267
КОЛАСАЎЦЫ
Назвы такой да 1944 года не было. I ўсё адно для мяне яны коласаўцы. Так з вялікай пяшчотай назы-ваюць гэтую трупу на маёй роднай Віцебшчыне, і не
толькі на ёй.
Колькі я жыву, столькі памятаю гэты тэатр і спадзяюся дажыць вызначаны мне вск разам з ім, ра-дуючыся, што ён жыве, нястомна расце, працвітае і, як заўсёды, заваёўвае сэрцы людзей.
Першыя спектаклі БДТ-2 мне давялося бачыць яшчэ да вайны. Тады мы — і я, і тэатр — былі зусім дзеці. Мне год сем. Ён гады на чатыры старэйшы. Бачыць і ў Віцебску, які пасля правінцыяльнай тады Оршы здаваўся вялізным, як Парыж, і ў самой Оршы, у даваенным драўляным тэатры, пгго так утуль-на размяшчаўся сярод дрэў парка над рэчкай Ар-шыцай.
Ясна, што тыя спектаклі моцна падзабыліся, але адчуванне свята ад святла, яркасці фарбаў, музыч-насці, нават паху сцэны — яны не забудуцца. I ме-навіта з гэтай прычыны я не верыў і не буду верыць у хадзячую тэорыю смерці тэатра, забітага кіно і тэ-лебачаннем. Не будзе такога, пакуль існуюць дзеці, якія прагна глядзяць на заслону і чакаюць дзіва, якое адкрыецца іхнім вачам, а пасля застаюцца сябрамі гэтага дзіва, гэтага свята — на ўсё жыццё.
Не будзе для мяне асабіста і для тысяч і тысяч іншых, бо на свеце былі і ёсць — коласаўцы.
...Памятаю іх выязныя спектаклі пасля вайны ў выпаленай, ушчэнт спапялёнай Оршы. Калі нават завея не магла выць у руінах, бо і руін не было (нем-цы разабралі іх на ўмацаванні). Тэатр выступаў тады ў сяк-так адноўленым будынку старога касцёла. I ў нас, падлеткаў, ясна ж, не было грошай, каб пагля-дзець усе спектаклі. А нам так хацелася гэтай вяліз-най штодзённай радасці! Мы проста не маглі без яе жыць. Як без хлеба.
Грэшным чынам, гэта я абследаваў тады хады ў мурах касцёла і дазнаўся, што імі можна прабрацца і на галёрку (былыя хоры), і пад сцэну, і, у горшым выпадку, на гару, адкуль відаць было толькі патыліцы акцёраў.
I мы (хай даруе нам адміністрацыя) кожны раз
268
пранікалі туды і глядзелі, і смяяліся, і абліваліся слязьмі.
Ці мог я тады думаць, што «Званы Віцебска», першая з маіх п’ес, якая ўбачыць святло рампы, убачыць яго менавіта тут, на падмостках тэатра ві-цебскага, што ёю адкрыецца свята 1000-годдзя гора-да, што любімыя мае акцёры будуць гаварыць мае словы, што ў гэтым тэатры я ўрэшце не толькі глядач? А здарылася так. Такое шчасце здарылася. I падзеі трохсотгадовай даўнасці, апісаныя мной, ажылі ў знаёмых мне так даўно мурах, у абліччах так даўно мною любімых.
Мне лёгка і радасна працавалася з імі. I з рэжысё-рам, і з мастаком, і з кампазітарам, і з усімі акцёрамі да адзінага. Гэта, згадзіцеся, шчасце. I калі вам будзе так жа добра з усімі намі, з гэтай п’есай, з гэтым цу-доўным тэатрам — мы будзем лічыць, што зрабілі ўсё, што маглі.
Гэты тэатр для мяне, як каханне, на якое адказалі ўзаемнасцю. Я дзякую яму.
Коласаўцы (с. 268)
Упершыню — Тэатральны Мінск, 1976, № 2. Друкуецца па тым
жа выданні.
Уладзімір Караткевіч
ЗБОР ТВОРАУ У ВАСЬМІ ТАМАХ. Том 8 К н і г а 2 МІНСК «МАСТАІДКАЯ ЛІТАРАТУРА» 1991.
***
Кастусь Каліноўскі (с. 5)
Смерць і ноўміручасць
Упершыню — Полымя, 1980, № 6.
Датуецца 16 лютым — 30 жніўпем 1963 г. паводле аўтарскай паметы на рукапісе, які захоўваецца ў бібліятэцы АН БССР ф. 11, в. 1, адз. зах. 135.
Пастаўлена тэатрам імя Я. Коласа ў 1978 г. (рэж. В. Мазынскі).
Мела поспех у гледача. Гл. рэцэнзіі: Н. Первякова. Галоўны
герой — Беларусь.— Тэатральны Мінск, 1978, № 1; Т. Сцефа-
ненка. На сцэне — «Кастусь Каліноўскі».— Віцебскі пабочы 1978, 19 снежня. ’
Творчая гісторыя п’есы няпростая, пра што сведчаць каля дзесяці яе варыянтаў. Тэксты іх захоўваюцца ў асабістым ар-хіве У. Караткевіча, якім ведае Н. С. Кучкоўская, у бібліятэцы АН БССР, ЦДАМЛіМ БССР. Адзін з ранніх варыянтаў п’есы вядомы пад назвай «Руна пра Кастуся». Гэты варыянт мае «Заў-вагі для акцёраў» — своеасаблівы аўгакаментарый да п’есы. «Заўвагі...» дапамагаюць глыбей зразумець аўтарскае бачанне герояў. А па сутнасці, тут выкладзена і эстэтычнае крэда Карат-кевіча-драматурга. Асаблівую каштоўнасць уяўляюць аўтарскія выказванні наконт жанравай спецыфікі руны, наконт характару Кастуся («крый божа даць... нешта ад правадыра») і аўтарскае разуменне характару станоўчых і адмоўных герояў («...усе ў п’есе павінны быць людзьмі»). «Заўвагі...» сведчаць пра рэжы-сёрскія здольнасці У. Караткевіча, добрае веданне ім сцэнічнай справы. Друкуюцца ўпершыню (па машынапісе, які захоўваецца ў бібліятэцы АН БССР, ф. 11, в. 1, адз. зах. 138).
ЗАЎВАГІ ДЛЯ АКЦЕРАЎ
Нягледзячы на тое, што гэта — «трагедыя» — «рвать страсть в клочкп» не рэкамендуецца. Гэта руна, то бок паданне, песня, а людзі паданняў павінны быць значна цішэйшыя, чым жывыя, больш задушэўныя і стрымана рамантычныя. Гэта асабліва да-тычыцца сімвалічных сцэн, героі якіх нават рухаюцца запаволе-на, нават гавораць глухавата, нават жэстыкулююць амаль аднымі скупымі і выразнымі рухамі рук. Шумнымі і гарластымі, салё-нымі і нястрыманымі павінны быць толькі «народныя» сцэны. Іхнія героі павінны напінацца і напівацца, гарланіць і рагатаць, жартаваць, плявацца, лаяцца і ўчыняць усялякія іншыя дзеянні, прынамсі, як цэлы дзесятак Гарганцюа. Непрыкрытая буфанада, фарс, рогат ва ўсю глотку — тут ніколі не перашкодзяць. ІЗіць дык біць, секчы галовы дык секчы, скакаць у магіле дык скакаць. I, аднак, за ўсім гэтым павінна цвёрда праглядацца веліч, бо гэта яны героі трагедыі, хаця самі і не разумеюць гэтага. Характар астатніх сцэн падкрэсліваецца нават дэкарацыямі. Змрок і блыта-ніна вуліц старой Вільні, гмахі яе касцёлаў — самі павінны вы^ клікаць у акцёра адпаведны настрой. Калі да подыху стагоддзяў дадаць яшчэ тое, што паўстанне асуджана на смерць з самага па-чатку, дык гэтае наканаванне, якога ніхто не разумее, але адчувае кожны, павінна прыдаць паводзінам людзен горкае, страшнае і ад гэтага яшчэ больш чалавечае, велічнае і горкае адценне.
573
#
I менавіта таму крый божа даць у характары Кастуся нешта ад
«правадыра», а ў характары, скажам, Вастравуха — нешта ад пшкаводда, ад Напалеона. Правадыроў х напалеонау робіць удача (і то не з такіх людзей, як нашы героі), а ў нас — апошнія месяцы
мяцяжу.
Мятеж не может кончнться удачей.
В протнвном случае его зовут нначе.
Нашы героі проста людзі, выключныя людзі, вельмі страсныя, добрыя і чалавечныя. Яны робяць тысячы памылак, але з гэтай прычыны яшчэ больш дарагія нам, бо іхнія памылкі таксама ад любові. Ад галоўных станоўчых герояў хацелася б вялікай высакароднасці, асаблівай, глыбокай і, вядома, не той, што ходзіць на катурнах, а той, што прымушае выключна высокага чалавека заўсёды сутуліцца, каб не падкрэсліваць свайго росту. А рост гэты
ўсё адно прыкметны.
I яшчэ адно: крый божа рабіць дурнямі ворагаў. Мураўёў, магчыма, нават разумнейшы за Кастуся (іначай перамога не да-лася б яму так параўнаўча лёгка), але гэта ганебны розум бліску-чага адміністратара дзяржавы катаў, розум, не сагрэты ні дабры-нёю, ні вераю ў людзей. I, адыак, Мураўёў чалавек. Яму нельга дараваць, але яго можна зразумець.
Наогул, усё ў п’есе павінны быць людзьмі. I дэ Салье зусім не легкаважная распуста і не дурніца, а проста жанчына, нгго шукае кахання, не думаючы аб тым, ці вартая яна яго цяпер.
I Парафіяновіч — не той здраднік, што скуголіць і качаецца ў на-гах: «А браточкі вы мае: ручкі-ножкі пацалую, а я ж не сам да нем-цаў пайшоў». Такі стандарт набіў аскому, такі лямант ганебна чуць са сцэны і экрана, бо гэта хлусня, бо нават здрада для самога здрад-ніка з’ява заўсёды абгрунтаваная. I вось гэтую логіку кожнага ха-рактара, карані яго, павінен паказваць кожны, не думаючы аб тым, хто ён: герой у плашчы,ці нягоднік у шортах. I тады ўсё астатняе прыкладзецца, але характары будуць жывыя, і нам будзе не смешна, а страшна.
У гэтым, у характарах,— галоўнае, а зусім не ў тым, урэшце, малаважным факце, што Беларусь і Літва паўсталі, а потым іх скарылі, што Мураўёў быў вешацель і спавядаў фаталізм, а Ка-ліноўскі быў харошы і навучыўся дэмакратызму, чытаючы арты-кулы Чарнышэўскага. Людзі, вось што галоўнае. Розныя: дрэн-ныя, добрыя або проста цёпленькія, дурныя ці разумныя, людзі, скутыя адным ланцугом.
Праблемы шавінізму, сенсіманізму і г. д. нас не павінны тут цікавіць. Руну, песшо гэта не цікавіць ніколі. Яна не дуМае, што гістарычны гетман Сагайдачны быў не вельмі і варты за-хаплення чалавек. Яна проста памятае, што ён «обміняв жінку на тютюн та люльку»,і, у захапленні ад заліхвацкай гультайскай прыгажосці гэтага ўчынку, гарланіць ва ўсё горла: «Ой, на горі тай женці жнуць>>. Так і нам. Проста перад намі ўстаюць людзі, якія жылі сто год назад, але якіх мы разумеем, магчыма, лепей, чым сучаснікаў. Устаюць, кахаюць, сварацца, гінуць. Адных з іх катуюць і гоняць — а значыць, яны маюць права на наша спачу-ванне, на наша сэрца. Вось і ўсё. Адны з іх болып любяць людзей (а значыць, і мы любім іх), другія — фальшывую ідэю велічы, якая — не веліч дзяржавы, якая даўно не дзяржава, а турма,
574
і спакою, які не спакой, а застой. Таму першых мы любім а дру-гіх ненавідзім, але разумеем.
Я магу расказаць кожнаму акцёру, які захоча падрабязную біяграфію кожнага з герояў (тым больш што цалкам выдуманых сярод іх амаль няма, і толькі некаторым я, каб мець прастору для выдумкі, змяніў прозвішчы: скажам, Юзэфа Яневіч — Юзэфа
Баневіч,— мне не падыходзіў яе ўзрост, трэба было прыбавіць некалькі год). Магу расказаць, як яны апраналіся, якія кнігі чыталі, якія ў іх былі валасы, жэсты, вочы, паходкі — але я думаю,
што запісваць гэта не варта. Матэрыял для гэтага — у дыялогу, а жэсты і іншае прыдумаюць самі творцы, і аўтару менш на ўсё варта шчаміцца ў гэтьі працэс. Таму я скажу толькі пра некаторых, каб акцёры пазбавіліся грубых памылак. I яшчэ, каб яііы ведалі^ чаго нельга рабіць ні ў якім разе, бо гэта не адпавядае характару, задуманаму аўтарам. Дык вось:
Каліноўскі — на пачатку п’есы яму 25 год. У жыцці ён быў сярэдняга росту, але ў нас не трактат, а руна, таму нам важна ўяўленне аб ім. А героя ўяўляюць высокім і гожым. Няхай будзе так. Я казаў ужо, што ён ваявода, гсрой, талент, але ніяк не правадыр, не манумент. Проста чалавек, страсны, гарачы, нястрыманы чалавек, любоў якога да народа (абстрактная спа-чатку) запаліла ўрэшце невялікую, найбольш чуткую да праўды, частку гэтага народа і стала ў канцы асэнсаванай любоўю. Ен чалавек жывы і разнастайны, але недзе, падтэкстам, мы павінны ўвесь час адчуваць, што гэта пра такіх, як ён, сказаў паэт: «Твой сын жнвет, чтоб пасть в неравном бою, всю горечь мук прннять без воскресенья».
Станевіч — яго сябар, гэтым сказана шмат. Ён толькі трохі болын просталінейны, бо не адчувае такой адказнасці, як Кастусь.
В астр аву х — чалавек тыповы для паўстанцаў 1863 г. Лі-чыў, што мужык сустрэне яго абдымкамі, а мужык, на жаль,сустрэў
У многіх мясцінах доўбняй. Гэта пра такіх пісаў Жэромскі: «Всё пронграно, беспутно спутцено до последней шіткп... Вот сейчас выползет страх...» Цікава паказаць адраджэнне гэтага чалавека. Ад шляхецкага рамантызму да ўсведамлення таго, што ў пара-жэнні трэба быць больш мужным, чым у перамозе.
Юзэфа Яневіч — божая маці паўстання, Марозава паў-стання. Уладнасць да закасцянеласці, калі справа ідзе аб праўдзе паўстання. I, непрыкметна, вялікая дабрыня. Яе гумар павінен быць заўсёды нечаканым: сярод суровых іранічных сказаў рагітам
выскачыць, як чарцяня з бутэлькі, жарт.
Яўхіміха — баба з тых, ідэйныя продкі якіх адны, оез мужыкоў, разграмілі калісьці аглоблямі пад Масквою нагайскую арду. Мужыкі былі ці то ў паходзе, ці то п’яныя. Усе як адзін. Так што кіравалі пабоішчам таксама бабы. Яўхіміхі.
Барданос — па жонцы і муж. Трошкі больш лянівы, бо
жончынай энергіі хапае на дваіх. Васіль Вашчыла, якому нс далі разгарнуцца, Пугачоў з невялікай арміяй. Такія, як ён, спачатку, па цемнаце, могуць порах падпаліць у роде пана-настаўніка («усё адно пан>), а потым робяцца героямі. Дзіўпа, але ён дооры.
Л о се ў — ні ў якім разе не дурань. Чалавек, магчыма, і не бліскуча адукаваны, але прыродна разумны. Хітрая і небяспеч-ная асоба, сышчык па самай натуры сваёй.
575
Мі/раўёў — аб гэтым пісаў ужо. Трэба памятаць толькі,
што і ён — чалавек з трагедыяй, што ён увесь час вымушаны (і не без поспеху) змагацца з самім сабою, з рудыментамі пакут сумлення. Выключна разумны, жорсткі. 51 к вораг страшны. Як разбэшчвальнік душ — жахлівы. Як чалавек — увасабленне тоіі смяротнай сілы, якая ва ўсе вякі гняла людзей. Сімвал адвечнай іерархіі насільства. Перст лёсу з мяса і крыві, які нібы забыў,
што ён памрэ, як усе.
II арафіяновіч — аб гэтым паўтару толькі тое, што га-
варыў ужо. Хай ён, чорны здраднік для пас, будзе ва ўсім мець рацыю для сябе. I таму акцёр павінен паважаць сябе ў гэтай ролі і не абражаць яе віскам і дрыжэннем каленак. Проста дзевятнац-цацігадовы няўдачнік. Камісар без ваяводства, разбіты без адзі-нага бою палкаводзец, каханак без каханай, паўстанец без муж-насці, аплецены хітрым і страшным ворагам. У подласці ягонай прысутнічае нават нейкая веліч адчаю.
Пасланец жонд у — зародыш Цэзара без задаткаў Цэзара. Чалавек, які пайшоў у бунт, бо лічыў яго пачаткам кар’еры, а цяпер не кідае толькі таму, што амністыі няма і яго павесяць. Падман лічыць падмуркам палітыкі. 3 такіх, калі бог дае ім рогі, вырастаюць дыктатары.
Г о г е ль — роля не такая простая, як здаецца. Гэта не проста нягоднік. Гэта нягоднік з прэтэнзіямі. Праз некалькі год яго пачне рваць друкаваным словам, і тады ён выпусціць кніжку, у якой будзе паклёпнічаць на Кастуся.
Панцялееў — вобраз важлівы таму, што гэта апошняя пе-рамога, Кастуся. Капітан Панцялееў стане з часам рускім рэва-люцыянерам, актыўным дзеячам «Зямлі і волі». Таму нават у памылках і зманных выказваннях ён павінен быць вельмі абаяльным, як кожны сумленны і чысты чалавек (пазней абзац быў закрэслены аўтарам).
Караткевічаў вобраз Кастуся Каліноўскага — гэта, бадай, са-мае глыбокае, шматграннае і аб’ёмнае яго ўвасабленне ў савец-кай літаратуры. Бо ён прайшоў праз паэзію, прозу і драму пісьменніка. Ад верша, рамана да п’есы ён даследваўся аўтарам на розных узроўнях. I ў выніку вобраз атрымаўся цэласным, успры-маецца жывым, запамінаецца.
Але поўнае ўяўленне пра Караткевічаў вобраз Каліноў-скага чытач будзе мець толькі пасля таго, як пазнаёміцца з яшчэ адной яго іпастассю, увасобленай у лібрэта балета «Кас-тусь Каліноўскі», якое ніжэй прапануецца чытачу. (Друкуецца ўпершыню, па аўтографе, які захоўваецца ў асабістым архіве У. Караткевіча.)
Кастусь Калыновскіій Лабретто балета в трёх частях, десятн картынах
ЛНЦА
Кастусь Калнновскпй — (в снмволпческпх сценах — Свет).
М а р ы с ь к а.
ІД а р ь — (в снмволнческнх сценах — Князь Тьмы).
М а т ь.
Г е л е н к а.
Епнскоп.
Прочне.
576
— Каго любіш? Люблю Беларусь!
— То ўзаемна.
(Паро.іь повстанцев 1863-1864 гг.)
Вступленне к лнбретто
Восстанпе 1863—1864 гг. протпв царнзма. Вождь самого демо-кратнчного его крыла, «красных», Кастусь Калпновскнй. Жнзнь его, отданная за счастье белорусов п вообше всех простых н угнетенных землн.
Край с богатым прошлым, лпшенный в этот момент даже названпя. Сложнейшее сплетенне чаяннй, страстей, самолюбнй. Царнзм, лншаюшнй даже права дышать, «белые» магнаты, ду-маюшне только о своем кармане, н «красные», нскренне болеюшне за свободу, демократню, соцналнзм, кровью платяшне за свон убеждення. На поле боя, в тюрьмах, на внселнцах. «Красные», впн-тавшне в себя нден французской революцнн, польскнх демокра-тов, нден Герцена н Чернышевского. Н «самый красный», под-польная клнчка которого — Халювыч — велнкнй сын Белорусснн, Калнновскнй.
Главное действуюшее лнцо балета — он. Н народ. Доведсн-ный до крайней степенн отчаяння, обманутый, выступаюшнй зачастую протнв свонх же лучшнх друзей н заступннков. Слож-ность обстановкн была в том, что муравьевымн всех мастей был пушен слух: повстанцы — это господа, восставшне, чтобы вернуть крепостное право. Случалось, что мужнкн даже обрашалн протнв ннх оружне. Однако Калнновскнй, Врублевскнй, Траугутт н подоб-ные нм своей кровью купнлн этому народу-царнсту поныманые.
Н, мало того, будуіцее.
Потому что ыменно в память о ных, жертвах восстаніія, был провозглашен 28 сентября 1864 года в Лондоне, в Сент-Мар-тшс-Холле 1 Мнтернацыонал.
Этн людн хорошо прожшш н хорошо, пусть трагнческн, умерлн. За народ, за его хаты, за его право дышать.
Сюжетом балета будет являться нх борьба протнв царнзма, протнв всех угнетателей. Борьба Кастуся. Н его любовь к Ма-рыське.
Мы мало знаем о ней. Скорей только по слухам. По кресту, воздвнгнутому ею в память Кастуся неподалеку от хутора Аняліш. Ну н еше нз стнхов Калнновского.
Марыська, чарнаброва галубка мая,
Гдзе ж ся падзела шчасце і ясна доля твая;
Усё прайшло-прайшло, як бы не бывала,
Адна страшэнна горыч у грудзях застала.
• •••••••••••••••■
Калі за нашу праўду бог нас стаў караці Дый у прадвечнага саду вялеў прападаці,
То мы прападзем марна, но праўды не кінем.
Хутчэй неба і шчасце, як праўду, абмінем.
Онн «прапалі не марна>. Утверждснне нх бессмертня п вслпчня
вот основа балета.
577
Вступленне к балету
Могучне звукн. Может быть, песня ссыльных повстанцев
1863 г. (на ее основе).
А за тым краем, Мы цябе не ўбачым.
Як за тым раем Бойся, ўрад,
Мёргвыя нават заплачам. Бойся, кат.
Краю наш, Вернемся!
Раю наш— Убачым!
Тьма. Полная. Какне-то звукп, какпе-то зловеіцне двпження. Потом — тюремная решетка. В свете, который она отбрасывает на пол, лежпт распростертый человек. Поза пзломанного, быть может, даже сломанного. Падшпй ангел, сброшенный после восстання про-тіш бога с небес. ...Н внезапно этот «падшпй ангел» пошевелпл-ся, оперся на рукн. Повернулся. Должна светпть пробуждаю-шаяся мысль. Как свет мартовского, еіде зпмнего, брезжушего слабо — желтого предрассвета за окном.
Адна страшэнна горыч у грудзях застала.
Калі за нашу праўду бог нас стаў караці.
ЧАСТЬ ПЕРВАЯ
Картына первая
Свет. В солнечных крестпках заячьей капусты. В молодом еіце папоротнпке. В лесу — мокром! — светло от берез. Ндут девушкп. Несут на руках самую краспвую: в венке нз молодых веток березы. «Нзбнрают русалку». Русалка — Геленка.
...Только одной Марыське не по себе средп подр>т. Ветер какой-то уноспт ее прочь к березам, к озеру, белому, словно молоко, к цветам, которые она гладпт.
Свет словно ясней п ясней (свет, вообіце, должен быть чуть лн не лейтмотпвом — он, п, понятно же, музыка — должны созда-вать пснхологпческое, цветовое, световое воспрпятне. й, конечно, обосновывать настроеные в связп с картпнамп).
Танец ожндання Князя Света. Н Князь появляется, Кастусь. Впднт, как девушка целует цветы. Вспугнутая, она бросается от него. Не пускают деревья, трава, цветы. Н она понпмает, что все напрасно, что ннкуда не денешься.
Танцевать начннаюг даже березы. Кружатся, кружат го-лову. Попытался танцевать — на мннуту пспугав пх — даже коря-
вый лесун-пень. Н успокоплся. Н на всем успокоенне... Солнце...
Любовь.
II вдруг солнце, неол<пдагао, быстро, склоняется к горпзон-ту. Кровавое. Н мотпв песнп:
Ой, закурэла! Ой, задымела Сырымі дрывамі!
Будзем мы, хлопцы, будзем мы біцца За волю з панамі!
Угасает мотпв любвн, мотпв поцелуя, счастья. Угасает свет. Деревья начпнают таять, становятся печальнымн н прпзрачнымн. А главное, все глуше н пронзнтельнее становнтся клятва любвп, запал, сопротнвленне. Всё. Будто кто-то все отнял. Проіцанпе.
578
Картына вторая
Городок. Обычные «кошачыі лбы» булыжннков. Костел. Церковь. Все что положено. Сгоняют рекрутов. Плач, оттесняют женодіш, детей, старнков. ...Все это похоже на шабаш ведьм. Да нет, еіце пострашнее. На шабаше нет бесправпя. Заламываясь ндут людп. Страшный, безотрадный звучнт над плоіцадью мотнв:
А ўжо ж бяроза завіваецца,
Кароль на вайну сабіраецца:
«А ў каго сыны ёсць,— дьпс высылайце,
А ў каго няма,— дык хоць наймайце».
Загаласіла удо-вач-ка:
«Бедная мая ты галовачка!»
Ясно, что людн на краю ненавнстн н отчаяння. Н вдруг звукн колоколов. С двух сторон. Н рукн опускаются, н поннкают головы, н сгнбаются коленн. Рекруты пошлн.
Каля мяне кулі, як пчолкі, гулі.
Ля мяне дружочкі, як мост, ляжалі.
Свнстят плетн. Благовест постепенно переходнт в ярый, страшный набат.
Появляется Кастусь с людьмн. Свет. Н от этого света псче-зают обе процессші, псчезают жандармы, кажется даже, что раст-воряются в свете самн костел н церковь.
Борются друг с другом два мотнва.
Мотнв рекрутов:
Ой, за ярам гара, за другім — гара,
А тая гара, дый апошняя.
Каня вядуць. Конь спатыкаецца.
Маё сэрцайка, ды разрываецца.
Н мотнв людей:
Чуеш крок загонаў:
Крочаць легіёны.
Прыйдзем мы яшчэ змагацца За цябе, свабода.
Побеждает мотнв Людей. В зареве этн Людн уходят с пло-іцадн.
Картына третья
Фольварок на берегу озера. Однчавшнй сад. Всё, казалось бы^, ндшілнческн н даже музыка говорнт об этом, почтн как в первой картіше. Н все же все так, да не так. Глубокая печаль н тревога в этой нднллнн. Светает, н мы внднм, каік нз тумана в однчавшем саду появляются кресты, какпе-то корчн, напомннаюшнс людей. Странные, как в работах Даугвнлене. Н, средн всего этого, сколь-знт светлая тень ждуіцей Марыськн.
Появляется Кастусь. Н, казалось бы, снова повторяется песня велнкой любвн как тогда, на русальном гіраздннке. Но н в этой песне все более домнннрует печаль, а потом н все нарастаюіцая
тревога.
Потому что на горнзонте, за озером встают н встают тучн, про-ннкнутые огнем. Н тучн этн борются с огнем, н огня то болыне, то меньше. Н, словно отвечая этому внденшо, танец становнтся то тя-гой одного человека к другому, то мучнтельным вынужденным отталкнваннем, когда другого словно отрываешь от сердца.
579
Огонь, наконец, побеждает, залнвая всю узкую полосу над го-рнзонтом. Н Кастусь решает. Он отрывает себя от женшнны.
Он — Калнновскнй. Это главное.
ЧАСТЬ ВТОРАЯ
К артгін а четвертая
В двухсветном зале старого панского дома ндет свадьба. Но это какая-то странная свадьба. Звучнт та же музыка конца третьей картнны, только епде более тревожная. Зал освешают не только свечн, но н кровавые сполохн за окном. Большннство муж-чші н даже сам молодой — прн оружнн.
Бокалы звенят напряженно. Н даже в свадебной музыке на хорах — звукн повстанческого гнмна.
Божа, што краю праз доўгія векі Даваў чэсць, славу, сцярог ад няволі
I, не жалеўшы айцоўскай апекі,
Даваў пацеху ў няшчаснай долі,
Перад алтары малітву прыносім:
Айчызну, вольнасць вараці нам — просім.
Невеста сннмает фату, набрасывает на плечн черный плаіц. Орксстр грянул мазурку. Невзпрая на все велпчне музыкп, в ней звучпт скорее не задор, а почтп зловешнй трагнзм мужества людей, решпвшнхся на все. Это как бы последняя мазурка.
Что-то загремело. Как гром с ясного неба. й это что-то словно резко отсекло танец. Людн стоят, как скульптурные группы.
Потом жена целует мужа н подает ему ружье.
Снова та же темнпца іі та же решетка. Грозные звукн мазуркн. Человек с мучнтельным уснлнем встал, будто нз камня выломнлся.
Лагерь повстанцев. Густой лес на обрывнстом берегу рекн. Деревья корявы, нзогнуты, страшны. Н такне же деревья внсят на обрыве, кронамн вннз, впнвшпсь корнямн в землю. Но не только деревья. Весь обрыв в расколах. Земля словно раскололась на частн н в этпх шпрокнх треіцннах огонь, будто оттуда нзлнваются языкн нспепеляюшей лавы. Ревушнй огонь горнов, грохот молотов, вспышкн пламенн. Стопт, опершнсь на ружье, в глубокой задумчн-востн женпх нз предыдугцей картнны, смотрнт на ковалей. Это куют косы. й основой решення зрелнша в этой частн, быть может, могла бы стать картнна Гротгера «Ковка кос».
Пока что это н есть пснхологнческое состоянне повстанцев.
II, словно поддержнвая его, звучнт вокалнз одного нз ннх.
К а р т іі н а п ят а я
К ар т іі н а ш е с т а я
Вось мой народ,
Як ільвіца ўстае. Смелы, ён не ляжа, Паісуль не нап’ецца Варожай крыві.
Як ільвіца, ўстае,
I, як леў, уздымаецца. ГІраўда над намі.
3 намі ў гневе,
У гневе Наш народ.
580
Кончшіся вокалнз. Прнход Калшювского. Пламя вспыхнвает сше ярче, озаряя скрюченнын, словно от мукн, лес
Смотр готовностн к бою. ГІостепенно танец сам превраіцаегся
в огненную лаву, в стпхпю люден, рвупднхся в бой, стнхню ко-торая сметет все. ’ ’
...Н вот топоры, вплы н косы на фоне заката. ...Рушатся темннцы, н узнпкн выходят на свободу, н лава все ярче. Н тем-ннцьі горят. II замкп горяг. II все крепче мелодня уверенностн в победе.
Черного все меньше. Все больше красного. А после апофеоза все словно зампрает, растворяется. Н высвечены только двое Кастусь п Марыська. Н мелодня освобождена, н танец освобож-ден. Онн уже даже не танцуют, а летят.
ЧАСТЬ ТРЕТЬЯ
Картшіа седьмая
Купалье. Поскольку мужнков нет, то звучнт мотпв песнп прн-блнзнтельно такого рода (ее узнают все).
ІІІчыравала у бары пчала, Гаравала ў бары ўдава,
Па верхавінах лятаючы, Верхавіны рубаючы,
Салодкі мёд збіраючы, Абед бедны гатуючы,
Раі ў звівы рыхтуючы, Дробны дзеткі гадуючы.
Спакой вулля вартуючы.
Ну, вдовы вдовамп, а девушкн вышлн на берег над рекой праздновать Купалу. Венкн с прнкрепленнымн к нпм свечамн уплывают рекой. Хоровод. Марыська в стороне. Главное место в солнцевороте девчат прпнадлежнт «русалке» Геленке.
Возноснтся над толпой в ночн пылакяцпй днск: колесо, обмо-танное соломой. Голубой от луны н красный от огня хоровод. Н березы такне же. Н река. М огнем расцветает папороть... Свет все яснеет. Начннают прыгать через костры. Н голубее, свет-лее всех Геленка.
Н вдруг грохот. Зарннцы не зарннцы, гроза не гроза. Упало с шеста огненное колесо, покатплось по обрыву, упало в воду, угасло. Тучн встают над всем. Над разогнанным хороводом по-является средн своей ратн Князь Тьмы.
Хватают. Ташут. Потянулн в лес н Геленку. Отвратнтельная сцена наснлня н сломленного протеста... Папороть-цветок угас в неожнданном молчаннн. Совсем темно.
Марыська бросается на помогць подруге, путается в травах. Деревья, ставшне внезапно похожнмн на какнх-то фантастпческнх чудовнш, ловят ее (н остальных) за рукн, волосы, ногн... Выхода нег... Над мнром Князь Тьмы.
Плеск воды. Нсчез на ней последннй венок. Потом, словно по-вторяя «русальную неделю», выходят русалкн. На этот раз на-стояідне. Несут мертвую Геленку... А хоровод снова сходнтся, сплетается, кружнтся. Только в нем нет одного звена (как н в музы-ке тегіерь, чего-то словно не хватает). Н это уже не хоровод, а скорей какая-то страшная нгра, вроде «цепн»: передннй летнт н раскручнвает всех остальных (нм трудней, чем первому) до почтн
581
немыслнмой скоростн. Лншь бы не оторваться, не отлететь, не
унасть!
Н тут выходнт мать Геленкн. Девушкн нет. Осталась скорбь, плач, прнчнтанне, которое несется в звездное небо. По настроеншо, по глубнне настояіцей трагеднп что-то вроде:
А адкуль мы цябе дажыдаць... будзем?
3 якога мы цябе акенца выглядаць... будзем?
Появляется Кастусь. Слышнт все н особенно плач. Все горе народа — в нем. Н все это горе н в сердце Кастуся. ...Танец — горькое утешенне для матерн. Танец-клятва. Танец-месть. Танец — обешанне нового дня.
Картпна восьмая
В ночном костеле тускло светятся статуп святых н готпческне своды сотрясает музыка органа. Ндет венчашіе Кастуся п Марысь-кн. Музыка органа нногда прерывается, н тогда вкрадывается ме-лодня леса, светлого от берез, мелодпя вечной любмі, вечной верностн, вечной счастлпвой судьбы. А потом опять, как прпко-ванный цепямп демон, крпчнт, угрожает, ревет орган.
Н когда онн, обменявшпсь кольцамн, обвенчавшпсь, все под ту же мелодню светлого леса, выходят нз костела, над городом вырас-тает Князь Тьмы. Демон, прнкованный в органе, взревел, словно его убнвают.
Слугн Князя Тьмы венчают пару цепямн. То же венчанпе, но уже в кандалах.
А потом онн отрывают его от женіцнны н ведут. Лязг це-пей. Женшнна остается одна. Умолк н орган.
Перапёлка! Яечкі пабёруць,
Ты не ві гняздзечка Пастушочкі.
Блізка ля дарогі, Канюшочкі,
Перапёлка. Конікі пагоняць,
Пастушочкі Гняздзечка разбураць,
Кароўкі пагоняць, Канюшочкі.
Она берет свечу н пдет к образу богоматерн. Свеча вы-падает нз ее обессшшвшпх, безвольных рук. Н тогда жешцнна падает перед распятнем, раскпнув рукн, как лежал Кастусь в первой картнне.
Упавшая свеча гаснет. Навалнвается мрак.
Картына девятая
Снова камера в темшіце Домпнпканской тюрьмы. Калнновскнй все еіце встает протнв этой тьмы. Это мука, но он все же старается вырастіі во весь рост. Несломленный, не павшнй духом, полный ненавнстн н презрення, непокоренный. Раскованный раб Мнкель-
анджело.
Вот-вот, уже вот-вот... яснеет голубой свет за окном. Зву-чнт мотпв светлого леса. Качается за окном ветвь цветуніей яб-
лонн.
Н опять гремяіцая тьма. Опять встает Князь Тьмы со своей ратью. Онн наступают на человека. Онн ндуг. Нх много.
Ндет сцена отчаянной борьбы одного человека с сотнямн.
582
Оніі как безглавые лемуры на оіцупь ловят его, пногда это нм удается, но он отшвырнвает нх рукн, бросает наземь. М сам па-дает на коленн. Н подннмается. 14 встает, все равно встает.
Н неожнданно — тншшіа. Глухне удары. То лн колокол, то лн загоняют гвоздн в гроб. Обычные палачн. С грохотом подннмается вверх огромная, во всю сцену, ржавая решетка. Человек пошел на эшафот.
Картына десятая
Внленская плошадь. Постепенно угасло красное, домн-ннровавшее во многнх прежннх сценах. Теперь все залнвает се-рый свет. Словно холодное ясное утро. Да нет, словно канун утра.
Калнновского ведут на эшафот, н прнблнжается-прнблнжается толпа. Угасшне глаза, пепельные, как во время солнечного затме-ння, лнца.
Прям, н горд, н несломлен однн Кастусь, подннмаюшнйся на эшафот. Он сделал все, что мог для свободы, народа н роднны.
А на шею толпы словно упал топор судьбы — такая это безы-сходность.
А за тым краем,
Як за тым раем,
Мёртвыя, горка заплачам.
Все более опуіцены плечн, все ннже головы. Нн с чем не сравннмые уннженность н скорбь.
Неожнданно над этой скорбью возішкает мать Геленкн. Она внднт, что серый свет повнс теперь н над Кастусем. Тшетно пы-тается она что-то сделать, обратнться к людям, разорвать веревкн, заіцнтнть, оттолкнуть. Тшетно старается повторнть танец клятвы Кастуся после Купалья.
Костер огня н света, в котором он стонт, гаснет, остают-ся нскры этого огня. Как жар от рассыпанного, угасаюшего костра.
Й вдруг мелодня нежностн н любвн. М к этому почтн утасшему пламенн прнблнжается, плывет в воздухе нереальная, фосфорн-ческая тень. Прнзрак. Марыська.
По мере того как она прнблнжается,— в рассыпанном полу-угасшем костре начннают все чаіце н чаше проскальзывать нскры, потом языкн пламенн.
Потом это пламя начннает все больше н больше залнвать лнца людей. Н вот нет уже нн Марыськн, нн матерн.
Есть распятый на цепях Кастусь. Н людн. Н могучпй
гнмн конечной победы.
Пламя, наконец, победшю. Последнне пятна тьмы н сам Князь Тьмы отступшш. Звучнт горькнй, но гордый мотнв.
Остался распятый несломленный человек н людн, залнтые сня-ннем. /
То, чему нмя Народ.
16 студзеня 73 г.
583
Звапы Віцебска (с. 98)
Упершыню — Полымя, 1977, № 6.
Датуецца паводле паметы на рукапісе: «17 лістапада 1973 г. Субота, 13/16». Рукапіс захоўваецца ў бібліятэцы АН БССР,
ф. 11, в. 1, адз. зах. 145. „ „ . _. х
Мела некалькі варыянтау назвау: «Набатныя званы Біцебска»,
«Набат», «Набат над Дзвіной» (з асабістага архіва У. С. Карат-
кевіча).
Пастаўлена ў 1974 г. (рэж. В. Мазынскі). Першая п’еса Карат-кевіча, якая ўбачыла святло рампы Віцебскага тэатра. Ёю адкры-
лася свята 1000-годдзя горада. ^ }
У бібліятэцы АН БССР, ф. 11, в. 1, адз. зах. 144 захоўваецца рукапіс аўтарскай анатацыі «Званоў Віцебска». Яна шмат новага раскажа пра асаблівасці творчай працы над п’есай, канкрэтызуе асобныя моманты яе зместу, а таксама значна пашырыць уяўлен-не пра сацыяльна-гістарычныя ўмовы першай паловы 17 ст., пра паўстанне 1623 г. супраць сацыяльнага і нацыянальна-рэлігій-нага прымусу. Упершыню прапаноўваецца чытачу.
Звапы Віцебска
(анатацыя)
Я канчаю зараз «хроніку жыцця Віцебска ў 1623 годзе». Ясна, што не жыццё кожнага дня горада будзе яе сюжэтам, а толькі тыя дні, у якія дух горада выплеснуўся з незвычайнай сілай: некалькі лістападаўскіх дзён. Тых, калі адбылося паўстанне гараджан супраць полацкага уніяцкага біскупа Іасафата Кунцэвіча. Роўна 350 год назад.
Задума гэтай драматычнай хронікі з’явілася ў мяне даўно, і толькі чыстай выпадковасцю можна растлумачыць тое, што п’еса будзе напісана да такой «круглай даты» — 350 год Віцеб-скага паўстання. 1000 год горада.
Падзеі вядомыя. Пасля сярэдневякоўя, пасля эпохі гуманіз-му і яго войнаў з сярэднявеччам, якія расцягнуліся на сто год, настала досыць страшнае XVII стагоддзе, калі змучаныя, стомле-ныя людзі пачалі шукаць выйсця — адпаведна сваёй эпосе — не там, дзе трэба. Гэтая эпоха спарадзіла абсалютызм — гэта яшчэ й нічога было б — і думку аб тым, што спакой і дабрабыт можа даць людзям толькі адзіная ўлада, улада рэлігійная, Рым. У По-лацку, Магілёве, Оршы, Віцебску ўзначальваў гэты «крыжовы паход» арцыбіскуп Іасафат Кунцэвіч.
Ніколі — амаль! — дагэтуль усходнеславянскае існаванне не знаходзілася пад такою пагрозай. Пагрозай смерці.
У тым, што такое не адбылося,— заслуга і гонар многіх. Але аднымі з першых узнялі свой голас — Віцебскія званы.
Некалькім дням горада, якія, аднак, увабралі ў сябе цэлую эпоху, і прысвечана п’еса.
Горад, на які навалілася ледзь не ўся эра, ледзь не ўся Еўропа, знайшоў у сабе сілу ўстаць і на ўвесь свет заявіць аб павазе да Чалавека і Чалавецтва. Менавіта таму ён і можа быць пры-лічаны да Вялікіх Гарадоў.
Мала таго што ён не сцярпеў пагарды, не сцярпеў таго, што трупы гараджан выкопвалі з магіл і кідалі псам. Гэтага не цярпелі многія. Ён — адзін з нешматлікіх гарадоў сярэдневякоўя — вы-
584
сунуў пазітыўную праграму: «роўнасць людзей перад богам і законам».
Такімі продкамі можна ганарыцца. I я спрабую на лічаных старонках «хронікі» паказаць іх жыццё, тое, як яны, да апошняга, хацелі рабіць сваю штодзённую справу, нікуды не лезці, кахаць, расціць дзяцей, і як, зразумеўшы аднойчы, што яны не толькі «мяшчане», але яшчэ і «грамадзяне» — адкінулі ўсё! Заплацілі дабрабытам, каханнем, складанымі — добрымі і страшнымі адно-сінамі між сабой — дзеля будучыні.
Заплацілі жыццём. Бо галоўнае ў п’есе не іхні быт і нават не паўстанне (усяго дзевяць дзён), а суд і кара.
Ссечаныя галовы, палі, іншая брыда, выдзертыя языкі званоў.
А пераможцамі выншлі ўсё ж гэтыя званы, гэтыя людзі, якія ў эпоху цсмрашальства ўпершыню сказалі тыя словы, выказалі тыя думкі, што і дагэтуль жывяць усіх нас.
«Званы Віцебска»,— піша А. Мальдзіс,— сталі вялікай уда-чай як самога аўтара, так і калектыву тэатра імя Я. Коласа... Атрымалася яркае народнае відовішча, якое было высока ацэ-нена і гледачамі, і крытыкай»1. Гл. таксама рэцэнзіі: А. Лабовіч. На скрыжаванні гісторыі.— Тэатральны Мінск, 1974, № 4; У. Ме-хаў. Званы гневу: Спектакль «Званы Віцебска» ў тэатры імя Якуба Коласа.— Беларусь, 1975, № 2; Н. Юўчанка. Званоў і струн акрыленыя гукі.— Літ. і мастацтва, 1977, 7 студзеня; Ірына Шостак. П’есы, героі, характары.— Полымя, 1976, № 11.
Але ў п’есы няпросты шлях да гледача, ад рукапісу да яго ўвасаблення на сцэне. Яскравая, хоць, вядома, няпоўная карціна гэтай сітуацыі раскрываецца ў лісце У. Караткевіча да рэжысёра Віцебскага тэатра В. Я. Мазынскага. Друкуецца па чарнавым аўтографе, які захоўваецца ў бібліятэцы АН БССР, ф. 11, в. 1, адз. зах. 216.
10 сакавіка 74 г.
Паважаны Валеры Яўгенавіч!
Прачытаў Ваш варыянт п’есы. 3 сім-тым згодзен. Напрыклад, нічога не маю супраць перанясення голаса, хаця і ў некаторым непаразуменні, нашто ён не на пачатку карціны, а ўсярэдзіне (па-мойму, лепей адразу адзваніць і пасля мець развязаныя рукі). I яшчэ, адкуль ён усярэдзіне масавай сцэны гучыць: з неба, ці што.
Але ніякіх пап, ніякіх каралёў, ніякіх цытат з «Беларусі ў эпоху феадалізму». Цытат у п’есе і без таго досыць. I я не збі-раюся і не збіраўся ваяваць ні з Ватыканам, ні з Маскоўскай патрыярхіяй.
Мэта п’есы — у іншым. I, мне здавалася, у Мінску мы гэтую мэту цудоўна разумелі.
Калі ж агульная думка ўсіх, што так лепей — ну што ж: існуе такое словаспалучэнне «не сышліся характарамі».
У Ялце я зрабіў трэці варыянт (ён на машынцы і хутка будзе ў Вас). П’еса прайшла «на ўра», «адстраляўся» я ў першыя ж дні.
1 Адам Мальдзіс. Гісторыя, увасобленая ў драматычным дзеянні.— У кн.: Уладзімір Караткевіч. Старыя беларускія хронікі, с. 300.
585
Усе зацікаўлены. Днямі дасылаю рускі пераклад у Маскву, ые
ведаю, дзеля якой мэты.
«Меня поражает легкость, с какой людн обрашаются с такой,
веіцью, как авторское право. А между тем в нем ясно говорптся,
что мепять нечто вопрекп воле автора н вообіце без его ведома
не рекомепдуется...»
(Гэта цытата з лекцыі нябожчыка М. I. Рома на лекцыі на Вышэйшых сцэнарных курсах, запісаная асабіста мной.)
Ну і там, наконт дробязяў. Чаму знішчаны Вальгіна і Зуліся? Каб гірыцягнуць у п’есу большую колькасць жанчын?
Або Абдзярыха? Па-мойму, ужо лепей яна адна, чым восем бязлікіх баб.
Можаце дзяліць роль хаця на шаснаццаць асоб, п’есу хаця на дзве дзеі. Нават на адну, калі такая ўжо мода пайшла, але
ў гіесе застанецца тое, што ёсць.
Мяне здзіўляе зробленае. Гэта — беспрэцэдэнтны выпадак, і, прызнацца, я проста не думаў, што мы дакоцімся да такога. П’еса павінна зацвярджацца так, як напісаў я.
Без ніякіх модлаў Багусі (характар ў яе не той), без выкінутых главароў (гэта ўсё адно што «Пугачоў» без Хлапушы), без нясціп-лых песень, якія чамусьці аддадзены ў вусны аднаму з самых трагічных персанажаў, Еўзе Бабук.
Вы пачынаеце свой рэжысёрскі шлях не з самага лепшага: з непавагі да аўтара. А ён хоча, как быў выключны Віцебскі тэатр і ў ім выключны рэжысёр з выключным спектаклем.
Першая карціна перакампанавана няўдала, не ў духу гэтага ідэалыіага рэжысёра. Глядзіце самі.
У мяне У вас
— Абурэнне народа на- — Скандал.
растае. — Прамова Сцяпана.
— Прамова Сцяпана. — З’яўленне Кунцэвіча,
— Намёк на каханне Зу- калі яшчэ нічога нікому ані лісі (дарэчы, куды яно падзе- д’ябла няясна. Багусі яшчэ не лася?) было і таму няясна і невядома,
— Спрэчка з Вольхам, за што сварыцца біскуп на канфлікт міра і вайны. Палікара, за што лае іх Ропат.
— Правільна. З’яўленне Замест піка — правал.
Багусі можна і трэба аднесці — Невядома, нашто тут
сюды. Еўга? Чаму Кунцэвіч, яшчэ не
— Канфлікт з-за яе. ведаючы яе прароцтва, да гэ-
— I з’яўленне галоўнага тага, адпусціў Ропата цэлым? ворага. Калі расстаноўка сіл — Спрэчка Ропата і Воль-ужо ёсць. Іасафаг здаецца не- хі.
пераможным. Пік карціны. — 3-за чаго?
— Але адразу ж трэшчы- — Зноў агітацыя. Ды была на. Таямніца, што пазней па- ўжо яна.
губіць I. К. і Ропата. Таму тут — Невядома, нашто кахан-
і Еўга. Таму тут і , Касінскі, не Ропата і Багусі.
спружына ўсяго. — I, як Піліп з канапель,
— I, для сувязі з наступ- рашэнне, аб дэлегацыі. ным, дэлегацыя.
Парушана стройная сістэма. I так паўсюль.
...ІІесню на Вашай 34 ст. можаце браць, калі трэба. А вось
586
ад песень Кунцэвіча трэба адмовіцца. ён мог сам-насам з сабою паспрабаваць адпусціць каленца, але спяваць мірскія песні пры чужых — не стане. Ён не страшнаваценькі злодзей (ён — злодзей, дьі толькі страшны). Ён не Яромка з чВражьей снлы>. ён — біскуп. I гэта перпі за ўсё.
Тое, што зроблена,— гэта безадказнасць. Нават у канцы. Толькі плюхнулі на ногі цамянкай — і вось, без зацямнення, статуі, некуды дзеўся народ, і адзін Палікар (без антыпода і сябра па няшчасці, Сапегі) блукае па сцэне, невядома, дзеля чаго.
Для мяне гэта непрымальна. Тым больш што Вы не так ужо й памянялі тэкст, толькі што ліквідавалі ў ім пару лепшых кавал-
каў.
Як гэта Вы маглі ўсё ж спачатку бачыць і загарэцца, а пасля раптам «не бачыць»? Розуму не прыкладу.
На гэтым да пабачэння. Варыянт дашлю. Калі ён Вам, вядома, яшчэ патрэбен.
3 прывітаннем Ул. Караткевіч.
Ліст не быў адасланы адрасату. Але пра тое, што быў напі-саны, Караткевіч паведаміў Мазынскаму ў другім лісце: «Адра-зу па атрыманні Вашага варыянту (у якім з сім-тым згодзен, у чым і Вы пераканаецеся) напісаў быў Вам ліст, але раздумаў яго адпраўляць» (Літ. і мастацтва, 1987, 4 верасня).
Як ужо адзначалася, спектакль меў надзвычайны поспех. Высока ацэнены крытыкай. Бясспрэчна, гэтаму паспрыяла твор-чае паразуменне аўтара п’есы і рэжысёра. В. Мазынскі ўспамінаў: «Потым усё, што было дадумана, вылецела, спектакль ішоў нармальна і без прыдумак» (Літ. і мастацтва, 1987, 4 верасня).
У жалобным слове ў сувязі з дачаснаіі смерцю Караткевіча Мазынскі пісаў: «Як патрэбен яго максімалізм. Яго ўпартасць. Яго настойлівасць, з якой ён стукаўся ў нашу свядомасць. У кож-ным ягоным радку гучыць настойлівае — «не здрадзь!». Не здрадзь сабе, чалавек! Не здрадзь зямлі, на якой нарадзіўся. Як ён быў заклапочаны, каб мы зразумелі свае вытокі...
Менавіта гэта вось увайшло ў мяне ад Караткевіча, з ягоных п’ес». (Літ. і мастацтва, 1984, 27 ліпеня).
Уладзімір Караткевіч ЗБОР ТВОРАЎ У ВАСЬМІ ТАМАХ, том 8, к н і г а 1 МІНСК «МАСТАЦКАЯ ЛІТАРАТУРА» 1990
***
