Итак, в двадцатых годах, на одной из покинутых дач под Ленинградом обнаружен труп со следами истязаний. Дело ведет следователь Шельга. Следствие располагает данными, что покойный это Гарин. Также в доме находят лабораторию для реализации физических испытаний. Но вскоре, удается выяснить, что убит помощник Гарина, который является двойником ученого.

Сам же Петр Гарин — способный ученый, занимающийся разработкой невиданного изобретения, обладающего колоссальной разрушительной силой. При этом Гарин – человек низкой моральной культуры, чрезвычайно тщеславен. За ним идет охота. Пытаясь запутать следы, он подставляет под смертельный удар своих двойников.

Вскоре сыщик Шельга раскрывает обман, но Гарин успевает сбежать в Париж. Туда же приезжает Роллинг, миллиардер из Америки. Роллинг крупный бизнесмен, занимающийся приобретением Европейских химических предприятий. Зная о достижениях Гарина, он посылал убийц для конструктора.

В Париже Гарину удается встретить бывшего коллегу Ленуара и уговорить его быть двойником ученого.

Тем временем, в Ленинград попадает мальчишка с посланием для Гарина от Манцева, который уже давно занимается этой же научной тематикой. В своем письме он высказывает гипотезу о существовании под землей всех металлов в расплавленном виде, в том числе и золота, добыв которое можно захватить власть во всем мире. Для достижения цели необходим гиперболоид. Но чтобы его создать, нужны деньги. Гарин пытается пойти на контакт с Роллингом, но безуспешно. Но инженер не теряет надежды и ему удается сделать Роллинга монополистом всех химических заводов.

Гарин становится владельцем острова. Начинается «золотая лихорадка». Добытое золото он продает по заниженным ценам, провоцируя мировой экономический кризис. На острове вспыхивает восстание, возглавляемое Шульгой. Гарин пытается вернуть гиперболоид, отправившись за ним на яхте. Но буря не дает ему реализовать свои планы. Уже несколько месяцев Гарин с любовницей прозябают на необитаемом острове. Воспоминания о роскошной жизни появляются только в их снах.

Краткое содержание произведения

Одно из самых известных отечественных произведения начала XX века — роман «Гиперболоид инженера Гарина». Краткое содержание позволяет подробно познакомиться с его сюжетом. Действие произведения начинается весной в 20-е годы. Более конкретную дату автор не указывает. На заброшенной даче, находящейся под Ленинградом, происходит убийство.

На место происшествия выезжает сотрудник уголовного розыска по имени Василий Шельга. Он видит страшную картину — зарезанного человека, которого до этого долго пытали. В ходе осмотра места убийства следователю удается установить, что в подвале проводились некие физические или химические опыты. Появляется версия, что убитым мог быть инженер Петр Гарин.

Художественная литература

«Гиперболо́ид инженера Га́рина» — фантастический роман А. Н. Толстого, завершённый к 1927 году.

Главные персонажи

Пётр Петрович Гарин (также известный как Пьянков-Питкевич и Пьер Гарри) — русский инженер, создатель гиперболоида, одержимый идеей мирового господства, на короткое время диктатор США.

Зоя Монроз (известная также как мадам Ламоль) — русская балерина, позже белоэмигрантка, куртизанка, авантюристка, в конечном счёте подруга жизни Гарина.

Василий Витальевич Шельга — сотрудник Петроградского уголовного розыска, агент Советской России, организатор пролетарских революций.

Роллинг — американский «химический король» (прошедший путь от рядового сотрудника лаборатории до монополиста-мультимиллиардера), один из самых богатых и влиятельных людей мира, конкурент Гарина (в том числе за обладание Зоей).

Янсен — норвежский капитан яхты Роллинга «Аризона», дамой сердца которого выступает также Зоя. Умер от пулевого ранения в живот на борту «Аризоны», устраивая побег Зои после восстания на Золотом острове.

Николай Христофорович Манцев — русский учёный-геолог, предпринявший и героически доведший до конца многолетнюю экспедицию, в которой была разработана теоретическая база для Гаринской авантюры. Погиб, сорвавшись с дирижабля, пытаясь улететь из тайги на Золотой остров. Прототипом Манцева послужил геолог Николай Урванцев, который в начале 1920-х годов открыл и разведал в течение нескольких сезонов Норильское месторождение медно-никелевых руд[источник не указан 1656 дней]. Работы Урванцева велись в условиях, близких к описываемым в романе.

Иван Гусев — русский мальчик, юный участник экспедиции Манцева, одно время использован Гариным для поиска Манцева, впоследствии сражался на стороне Шельги, вступил в поединок на гиперболоидах с Зоей Монроз и погиб, прожжённый лучом насквозь.

Двойники Гарина:

Иван Алексеевич Савельев — инженер-химик, убит сообщником Тыклинского;

Виктор Ленуар — химик, убит Гастоном Леклером по прозвищу Утиный нос;

Барон Корф — белоэмигрант, арестован в США восставшими.

Краткое содержание

Русский инженер Пётр Гарин, воспользовавшись разработками своего учителя Манцева, пропавшего впоследствии с экспедицией в сибирской тайге, создаёт «гиперболоид» — аппарат, испускающий тепловой луч огромной мощности, способный разрушить любые преграды (чем-то похожий на очень мощный лазер, но в отличие от него гиперболоид не являлся источником вынужденного когерентного излучения). Конструкция представляла из себя систему из ячеек с особыми химикатами, выдающими при реакции чудовищные объёмы теплового излучения, концентрирующего параболического и направляющего гиперболического высокотемпературных зеркал. Постепенно конструкция совершенствуется от одноразового переносного прототипа до многоцелевой стационарной башенной установки.

Гарин привлекает на свою сторону американского промышленника и финансиста, миллиардера Роллинга, с помощью своего аппарата уничтожив заводы его немецких конкурентов. На средства Роллинга Гарин захватывает необитаемый остров в Тихом океане, где с помощью гиперболоида начинает добычу золота из ранее недосягаемых недр Земли. Получив доступ к неограниченным запасам золота, Гарин подрывает золотой стандарт, чем вызывает в капиталистическом мире тяжелейший финансовый кризис, благодаря которому скупает промышленность США и становится диктатором под именем Пьер Гарри. Но вскоре его диктатура рушится в результате захвата гиперболоида группой революционеров, возглавляемых советским агентом, сотрудником уголовного розыска Шельгой, а затем всеобщего восстания рабочих.

Редакции и публикации романа

Первая книга романа «Угольные пирамидки» была опубликована в 1925 году в журнале «Красная новь» (№ 7—9), в этом же журнале в 1926 году была опубликована вторая книга «Оливиновый пояс» (№ 4—9), а в 1927 году в том же журнале (№ 2, февраль) была опубликована другая концовка романа — «Гарин-диктатор» с подзаголовком «Новый вариант конца романа „Гиперболоид инженера Гарина“». Второй вариант оканчивался встречей на «Аризоне» Гарина, сбежавшего из Вашингтона, с Зоей, только что похоронившей Янсена. Последняя фраза второго варианта осталась той же, что и в первом варианте. Первая книга заканчивалась сценой расправы Гарина с шайкой Гастона, вторая — смертью мадам Ламоль во время бегства с капитаном Янсеном от восставших на Золотом острове.

В журнале роман печатался с подзаголовком «Роман в трёх книгах», но третья книга так и не была написана, хотя сохранился план романа, составленный Толстым в июле 1924 года для заявки в Госкомиздат.

Далее в плане идёт перечень действующих лиц, которые вошли в роман, за исключением сыщика Кера, работающего на Роллинга (роль этого персонажа автор потом распределил между Семёновым и Тыклинским). Гастон Утиный Нос назван в плане Мишелем. Но сюжет романа существенно отличается от намеченного плана. В нём изменена не только роль Хлынова (по плану должен был быть первоначально помощником Гарина, изготовляющим для него пирамидки, затем его противником), но и многое другое. По плану — в первой части после убийства двойников Гарина в Москве и в Париже действие снова переносится в Москву, где Хлынов в контакте с Гариным готовит пирамидки (термитные шашки, составляющие заряд гиперболоида, которые сгорают без сажи и дают огромный выброс тепла). Зоя и Кер охотятся за Гариным. Шельга входит в соглашение с Хлыновым. Гарин уничтожает агентов уголовного розыска, пытающихся окружить дом, где он скрывается, и похищает Зою. Не вошёл в роман и намеченный планом рассказ о деятельности Хлынова и немецкого учёного Херца по строительству огромных химических заводов по производству удобрений в России и похищении Гариным обоих учёных.

В 1934 году была сделана новая редакция с сокращением глав, часть глав была опущена, изменилась стилистика.

В 1936 году для издания в Детгизе роман был переработан для детей, из него были убраны «взрослые эпизоды».

В 1937 году роман был снова переработан, были включены новые главы (об учении Ивана Гусева, о смерти мальчика, об убийстве Гариным своего секретаря, о двойнике диктатора и заключительная глава, содержащая новый финал романа). В этой же редакции изменена сцена, когда Гарин посылал дирижабли в тайгу за добытыми Манцевым огромными количествами радия, чтобы построить новое, ещё более страшное оружие. В этой же редакции изменена история Роллинга (до этой редакции Роллинг кончал жизнь самоубийством после потопления Гариным американской эскадры). Были убраны многочисленные научные термины, содержащиеся в романе.

В редакции 1939 года были восстановлены пропущенные места и сделаны стилистические исправления. Из последнего варианта определённо следует, что все идеи Гарина украдены им у Манцева.

Экранизации

1965 — «Гиперболоид инженера Гарина», режиссёр Александр Гинцбург.

1973 — «Крах инженера Гарина», режиссёр Леонид Квинихидзе.

Факты

Так называемый «тепловой луч» описывался в романе «Война миров», написанном Гербертом Уэллсом в 1897 году.

В записных книжках одной из идей мощного оружия было искусственное разложение атома.

Существует мнение, что более правильным названием устройства Гарина должно было бы быть параболоид, Толстой соглашался с этим и говорил, что об этом знает, однако выбрал слово «гиперболоид» из-за более внушительного звучания. Однако в устройстве Гарина по его описанию использовались два гиперболических зеркала — главное вогнутое и малое выпуклое. Это похоже на систему телескопа Ричи — Кретьена, которая была предложена в 1924 году: она включает в себя два гиперболических зеркала и используется сейчас в большинстве крупных телескопов и в резонаторах мощных лазеров.

Существует версия, что название романа, а в какой-то мере и сам роман, появились под впечатлением гиперболоидных конструкций Шухова, в частности, завершившегося в 1922 году и вызвавшего большой общественный резонанс строительства гиперболоидной шуховской конструкции в Москве, отличавшейся простотой и своеобразием, являвшейся образцом блестящей конструкции и вершиной строительного искусства.

Описанный в романе взрыв химических в Германии основан на реальном событии, имевшем место 21 сентября 1921 года на анилиновом заводе компании BASF в городе Оппау близ Мангейма (как и в романе, на реке Рейн), где попытка разбить глыбу слежавшихся минеральных удобрений небольшим взрывом повлекла детонацию нескольких сотен тонн аммиачной селитры, разрушившую весь городок и погубившую 560 человек. Если судить по первым буквам городков, лежащих в непосредственной близости от взорванных Гариным заводов, то, вероятно, «Н…» — это Нойвид, а «К…» — Кобленц.

События романа начинаются в «192…» году; и из текста следует, что это 1921 год: Ваня Гусев говорит, что Манцев в экспедиции уже 6 лет, при этом известно, что отбыл он в 1915 году. Некоторая лексика романа (например, «зимогор», «дом терпимости», «дредноут», «москательная лавка», «мыза», а также «кот» в значении «сутенёр» и обращение «дядя») характерна скорее для первых лет после революции, чем для второй половины 1920-х годов. В 1921 году Тарашкин, друг Шельги, не мог быть спартаковцем: первые спортивные объединения подобного рода возникают лишь в 1925—1926 годах, а само название «Спартак» появилось в 1935 году. Реклама «Citroën» появилась на Эйфелевой башне (как её видят герои в одном из эпизодов) только в 1925 году. Таким образом, Толстой, с учётом неоднократных переработок романа, не обошёлся без анахронизмов.

Яхта «Бибигонда», на которой Гарин бежал из России, существовала (в реальности она называлась «Бэби-Гонда» или, в другом написании, «Беби-Гонда» и до революции числилась в Императорском речном яхт-клубе), и действительно славилась своей быстроходностью — она была первой яхтой в Ленинграде с бермудским парусным вооружением, после чего, она, и раньше постоянно бывшая в числе призеров, стала легко обходить одноклассников и более крупные яхты. В 1918 году яхта была уведена хозяином в Финляндию (возможно, этот эпизод, о котором писали в газетах, и послужил источником вдохновения для соответствующего эпизода в романе у А.Толстого), но каким-то образом в 1920-х гг. яхта оказалась снова в Ленинграде, где на нее в 1925 году и было установлено бермудское парусное вооружение.

После открытия советскими физиками Басовым и Прохоровым квантового генератора, академик Л. Арцимович, выступая на всесоюзном совещании научных работников, сказал: «Для любителей научной фантастики я хочу заметить, что игольчатые пучки атомных радиостанций представляют собой своеобразную реализацию идей „гиперболоида инженера Гарина“».

Необитаемый остров Хендерсон (по указанным в романе координатам находится коралловый атолл Оэно, однако описание больше подходит к соседнему острову Хендерсон) в южной части Тихого океана, в романе стал Золотым островом, на котором Гарин построил шахту, добывающую золото из Оливинового пояса, башню с большим гиперболоидом и свой дворец.

Коралловый атолл, на котором после кораблекрушения оказались Гарин и Зоя, может быть островом Оэно, расположенным в 250 км западнее острова Хендерсон.

А. Н. Толстой допустил в произведении астрономическую ошибку («Полная луна взошла перед рассветом», глава 62): Луна в полнолунии противостоит Солнцу и в момент рассвета заходит.

В начале главы 98 говорится о том, что было семь чудес света, а народная память донесла до нас только три, воспоминание об остальных погружено на дно Атлантического океана. На самом деле это тоже ошибка, все семь чудес света хорошо известны, и ни одно из них никогда не погружалось на дно Атлантики.

В эпизоде с атакой американского флота на Золотой остров, автор называет участвующие в ней боевые корабли «линейными крейсерами». В действительности, в составе американского флота кораблей такого класса не было: из шести линейных крейсеров проекта «Лексингтон», строившихся для ВМС США, два были достроены как авианосцы, остальные — списаны недостроенными в 1922 году, согласно условиям Вашингтонского соглашения.

Название отравляющего газа «Чёрный Крест», которым Гарин атаковал эскадру, происходит от способа маркировки химических боеприпасов в Первую Мировую войну. Так, снаряды, снаряжённые кожно-нарывными отравляющими веществами (иприт, люизит) маркировались жёлтым крестом; удушающими (фосген и его смеси) — зелёным; слезоточивыми (бромацетон, хлорацетофенон) — белым; раздражающими (дифенилхлорарсин, адамсит) — синим. Позднее название отравляющего газа «Чёрный Крест» заимствовал М. Булгаков; он использовал его в пьесе «Адам и Ева».

В конце главы 112 упоминается лидер итальянской фашистской партии Бенито Муссолини. Когда Гарин рассказывает Роллингу о своих планах мирового господства, он называет Муссолини щенком и говорит, что его политический строй будет хуже фашистского. К моменту завершения написания романа (1937 год) Муссолини уже был у власти в Италии.

В конце главы 92 упоминается естественный источник горячей воды, богатой радиоактивными солями: «… из земли била, пульсируя, струя горячей воды. С незапамятных времён люди, … купались в этом источнике, восстанавливающем силы. Это была та самая «живая вода», … богатая радиоактивными солями.» Эта мысль была навеяна автору всеобщим увлечением радиоактивными элементами, которое захлестнуло Европу в начале ХХ века. О вреде радиации тогда еще не знали, а слабая радиоактивность, как известно, может вызывать временный эффект бодрости и свежести, за который со временем придется заплатить разрушением организма.

В конце романа говорится, что ведущие мировые державы предоставили Гарину разные дворянские титулы, среди прочих указан никогда не существовавший титул «Соимператора всероссийского», и это при том, что на политической карте мира уже существовал СССР. Не совсем понятно, зачем другим странам уважать и наделять властью Гарина. Титул «барон Мюльгаузен» сильно напоминает титул пресловутого литературного персонажа барона Мюнхаузена.

О реальности основных деталей сюжета

Схема гиперболоида, несмотря на внешнюю логичность и исполнимость, в действительности — пример теоретически необоснованной фантазии. Это показал в 1944 году профессор Г. Слюсарев в книге «О возможном и невозможном в оптике», заметив, что Толстой пренебрёг законами оптики и термодинамики. В частности:

независимо от конструкции, в силу первого начала термодинамики, мощность «теплового луча» ограничена выделяемой при сгорании термических элементов энергией. Даже прикидочный расчёт показывает, что для большинства описанных в романе применений (мгновенное разрезание толстых стальных предметов, плавка горных пород) потребуется почти мгновенно сжечь нереально большое количество топлива;

малое зеркало гиперболоида, находящееся в фокусе большого зеркала, где собирается вся энергия аппарата и формируется луч, должно иметь близкий к единице коэффициент отражения тепловых лучей и сверхвысокую температуру плавления, в противном случае оно мгновенно расплавится. Материала с подобными характеристиками не существует, поэтому Толстой придумал особый минерал шамонит;

в силу чисто оптических эффектов тепловой луч будет неизбежно рассеиваться, поэтому даже при идеально точном изготовлении аппарата и применении описанных в романе фантастических материалов (тугоплавкий «шамонит», из которого изготовлено малое зеркало гиперболоида, и полностью сгорающие термитные «свечи») луч гиперболоида мог бы быть эффективен на расстояниях не более нескольких десятков метров. В реальности, правда, существует такое явление как самофокусировка луча; однако для самофокусировки в воздухе требуется мощность не менее гигаватт, что означает или энергию источника, несоизмеримую с описанной в книге, или крайне малую длительность импульса, о которой в книге просто не идёт речь.

В дополнение, можно особо заметить, что в силу второго начала термодинамики с помощью любой оптической схемы (за исключением разве что использования активной среды) невозможно нагреть что-либо до температуры выше, чем температура источника излучения (в случае устройства Гарина — горящего угля или термита). К этому же выводу приводит оптическая теорема о невозможности получения яркости изображения больше яркости источника (а в реальных схемах она обычно получается и значительно меньшей). То есть, оптическая схема из зеркал, даже идеальных, не позволила бы получить и преимущество в плотности энергии по сравнению с первичным источником излучения — что вкупе с первым соображением из приведённых выше делало бы в реальности устройство ещё менее эффективным. Хотя эти теоретические ограничения всё же не запрещают получить хотя бы луч, сравнимый по энергетической яркости с горящим термитом (при использовании термита в качестве источника излучения), но и тут, если речь идёт о больших расстояниях, на первый план выходят вопросы расходимости луча и возможности самофокусировки (которая в данном случае отсутствует). Кроме того, пришлось бы делать из фантастического шамонита не только второе зеркало, но и держатели термитных свечей, так как они не должны были бы плавиться.

Хотя гиперболоид Гарина иногда называют предвестником идеи созданного в 1960 году лазера — квантового генератора оптического диапазона, луч которого на первый взгляд похож на «лучевой шнур» гиперболоида, в действительности здесь имеет место лишь чисто внешнее сходство. Физические принципы работы лазера совершенно иные. При этом, хотя при некоторых условиях (высокая мощность), лазерный луч обладает способностью к самофокусировке в воздухе за счёт эффектов нелинейной оптики (высокая мощность достигается прежде всего за счёт того, что лазерный импульс может быть очень коротким, что допускает получение очень большой мощности при разумной энергии импульса); схема же из книги не способна генерировать луч столь большой мощности (при непрерывной работе ей для этого требовалась бы энергия целой электростанции, короткий же импульс не только не упоминается в книге, но и в принципе трудно представить, как достаточно короткий импульс мог бы быть сформирован простыми средствами в рамках подобных схем), поэтому луч его, как говорилось выше, неизбежно должен расходиться.

В апреле 2014 года изобретатель лазера, нобелевский лауреат Чарльз Таунс в интервью журналистке Энни Джейкобсен сообщил, что на создание лазера его вдохновил прочитанный роман А. Н. Толстого (английский перевод — «The Garin Death Ray», публиковался в 1936 и 1955 годах).

Падение золотого стандарта может, конечно, вызвать экономический кризис и недоверие к правительству, но это вряд ли приведёт к полному краху экономики с последующей передачей власти диктатору, так как:

деньги любой страны мира, в том числе и доллар США, всегда были привязаны в конечном итоге не к золоту, а к количеству товаров и услуг, которые находятся в обороте экономики страны;

правительство США в случае бесконтрольного увеличения количества золота в стране могло бы просто отменить привязку доллара США к золоту, и запретить использовать золото как меру стоимости, это вызвало бы на некоторое время нестабильность в экономике, но если бы количество товаров и услуг соответствовало количеству бумажных денег, это разрушило бы планы Гарина по мировому господству;

на данный момент в мире действует ямайская валютная система, и нет ни одной страны, чья валюта была бы полностью обеспечена золотом или привязана к золоту. Система с переменных успехом существует с 1970-х годов и это пока что не привело к краху

В романе допущены серьёзные геологические ошибки:

оливинового пояса (то есть расплавленного слоя жидких металлов), как показали современные исследования, не существует;

в романе указан слишком тонкий слой земной коры. Также в романе сказано, что в некоторых местах в Тихом океане она доходит до нескольких километров, на самом деле это тоже не соответствует действительности;

пробурить земную кору даже с помощью фантастического гиперболоида не представляется возможным.

Влияние на культуру и искусство

Группа «Кино» первоначально называлась «Гарин и Гиперболоиды».

У группы «Пикник» в альбоме «Железные мантры» есть песня под названием «Гиперболоид».

У эстонской панк-рок группы Vennaskond один из главных хитов называется «Insener Garini hüperboloid» («Гиперболоид инженера Гарина»).

Состарившийся инженер Гарин, вооружённый гиперболоидом, является боссом в игре Братья Пилотыː Дело об огородных вредителях и второстепенным персонажем в игре Братья Пилотыː Тайна клуба собаководов.

Инженер Гарин

Как это часто бывает в детективных сюжетах, первая версия оказывается ошибочной. Инженер Гарин жив. Он тщеславный, аморальный, но при этом невероятно талантливый ученый, идеи которого на вес золота. Ему удалось разработать тепловой чудо-луч. Аналог современного лазера. За этой уникальной технологией охотятся иностранные агенты, один из которых и убивает на даче двойника Гарина.

Во время случайной встречи на почте Шельга встречает Гарина, но думает, что увидел как раз таки его двойника. Гарин пользуется этим заблуждением следователя и представляется именем Пьянков-Питкевич. Они договариваются о сотрудничестве. Через некоторое время Шельга догадывается, что его обманули. Но Гарин уже успевает уехать в Париж.

Приключения в столице Франции

Главный герой романа Толстого «Гиперболоид инженера Гарина», краткое содержание которого мы разбираем, отправился в Париж совершенно неслучайно. В кратком содержании упоминается, что в это время во французской столице находится американский миллионер Роллинг. Он массово скупает европейские химические предприятия, интересуется новыми разработками.

Вместе со своей любовницей Зоей Монроз, уроженкой России, он уже давно проявил интерес к изобретению советского инженера. В романе «Гиперболоид инженера Гарина», краткое содержание которого приведено в этой статье, описывается, что именно они были причастны к убийству на даче. Эти люди способны пойти на все ради достижения своей цели.

В Париже находится и один из помощников Гарина по имени Виктор Ленуар. Он как раз работает над эффективным топливом, которое необходимо для гиперболоида инженера. Гарин всерьез опасается за свою жизнь. Поэтому уговаривает Ленуара загримироваться и стать еще одним его двойником.

Факты

В этом разделе не хватает ссылок на источники информации.

Информация должна быть проверяема, иначе она может быть поставлена под сомнение и удалена. Вы можете отредактировать эту статью, добавив ссылки на авторитетные источники. Эта отметка установлена 24 ноября 2020 года

.

Так называемый «тепловой луч» описывался в романе «Война миров», написанном Гербертом Уэллсом в 1897 году.

В записных книжках одной из идей мощного оружия было искусственное разложение атома[3].

Существует мнение, что более правильным названием устройства Гарина должно было бы быть параболоид, Толстой соглашался с этим и говорил, что об этом знает, однако выбрал слово «гиперболоид»

из-за более внушительного звучания. Однако в устройстве Гарина по его описанию использовались два гиперболических зеркала — главное вогнутое и малое выпуклое. Это похоже на систему телескопа Ричи — Кретьена, которая была предложена в 1924 году: она включает в себя два гиперболических зеркала и используется сейчас в большинстве крупных телескопов и в резонаторах мощных лазеров.

Существует версия, что название романа, а в какой-то мере и сам роман, появились под впечатлением гиперболоидных конструкций Шухова, в частности, завершившегося в 1922 году и вызвавшего большой общественный резонанс строительства гиперболоидной шуховской конструкции в Москве, отличавшейся простотой и своеобразием, являвшейся образцом блестящей конструкции и вершиной строительного искусства.

Описанный в романе взрыв химического

в Германии основан на реальном событии, имевшем место 21 сентября 1921 года на анилиновом заводе компании BASF в городе Оппау близ Мангейма (как и в романе, на реке Рейн), где попытка разбить глыбу слежавшихся минеральных удобрений небольшим взрывом повлекла детонацию нескольких сотен тонн аммиачной селитры, разрушившую весь городок и погубившую 560 человек. Если судить по первым буквам городков, лежащих в непосредственной близости от взорванных Гариным заводов, то, вероятно, «Н…» — это Нойвид, а «К…» — Кобленц.

События романа начинаются в «192…» году; и из текста следует, что это 1921 год: Ваня Гусев

говорит, что

Манцев

в экспедиции уже 6 лет, при этом известно, что отбыл он в 1915 году. Некоторая лексика романа (например, «зимогор», «дом терпимости», «дредноут», «москательная лавка», «мыза», а также «кот» в значении «сутенёр» и обращение «дядя») характерна скорее для первых лет после революции, чем для второй половины 1920-х годов. В 1921 году

Тарашкин

, друг

Шельги

, не мог быть спартаковцем: первые спортивные объединения подобного рода возникают лишь в 1925—1926 годах, а само название «Спартак» появилось в 1935 году. Реклама «Citroën» появилась на Эйфелевой башне (как её видят герои в одном из эпизодов) только в 1925 году. Таким образом, Толстой, с учётом неоднократных переработок романа, не обошёлся без анахронизмов.

Яхта «Бибигонда», на которой Гарин бежал из России, существовала и действительно славилась своей быстроходностью — она была первой яхтой в Ленинграде с бермудским парусным вооружением, тогда яхта называлась «Маркони»[источник не указан 1367 дней

].

После открытия советскими физиками Басовым и Прохоровым квантового генератора, академик Л. Арцимович, выступая на всесоюзном совещании научных работников, сказал: «Для любителей научной фантастики я хочу заметить, что игольчатые пучки атомных радиостанций представляют собой своеобразную реализацию идей „гиперболоида инженера Гарина

“»[4].

Необитаемый остров Хендерсон

(по указанным в романе координатам находится коралловый атолл Оэно, однако описание больше подходит соседнему острову Хендерсон[5]) в южной части Тихого океана, в романе стал «Золотым островом», на котором Гарин построил шахту, добывающую золото из

Оливинового пояса

, башню с большим гиперболоидом и свой дворец.

Коралловый атолл, на котором после кораблекрушения оказались Гарин и Зоя, может быть островом Оэно, расположенным в 250 км западнее острова Хендерсон.

А. Н. Толстой допустил в произведении астрономическую ошибку («Полная луна взошла перед рассветом», глава 62): Луна в полнолунии противостоит Солнцу и в момент рассвета заходит.

В начале главы 98 говорится о том, что было семь чудес света, а народная память донесла до нас только три, воспоминание об остальных погружено на дно Атлантического океана. На самом деле это тоже ошибка, все семь чудес света хорошо известны, и ни одно из них никогда не погружалось на дно Атлантики.

В эпизоде с атакой американского флота на «Золотой остров», автор называет участвующие в ней боевые корабли «линейными крейсерами». В действительности, в составе американского флота кораблей такого класса не было: из шести линейных крейсеров проекта «Лексингтон», строившихся для ВМС США, два были достроены как авианосцы, остальные — списаны недостроенными в 1922 году, согласно условиям Вашингтонского соглашения.

Название отравляющего газа «Чёрный Крест», которым Гарин атаковал эскадру, происходит от способа маркировки химических боеприпасов в Первую Мировую войну. Так, снаряды, снаряжённые кожно-нарывными

отравляющими веществами (иприт, люизит) маркировались

жёлтым крестом

;

удушающими

(фосген и его смеси) —

зелёным

;

слезоточивыми

(бромацетон, хлорацетофенон) —

белым; раздражающими

(дифенилхлорарсин, адамсит) —

синим.

Позднее название отравляющего газа «Чёрный Крест» заимствовал М. Булгаков; он использовал его в пьесе «Адам и Ева».

В конце главы 112 упоминается лидер итальянской фашистской партии Бенито Муссолини. Когда Гарин рассказывает Роллингу о своих планах мирового господства, он называет Муссолини щенком и говорит, что его политический строй будет хуже фашистского. К моменту завершения написания романа (1937 год) Муссолини уже был у власти в Италии.

В конце главы 92 упоминается естественный источник горячей воды, богатой радиоактивными солями: «… из земли била, пульсируя, струя горячей воды. С незапамятных времён люди, … купались в этом источнике, восстанавливающем силы. Это была та самая «живая вода», … богатая радиоактивными солями.» Эта мысль была навеяна автору всеобщим увлечением радиоактивными элементами, которое захлестнуло Европу в начале ХХ века. О вреде радиации тогда еще не знали, а слабая радиоактивность, как известно, может вызывать временный эффект бодрости и свежести, за который со временем придется «заплатить» разрушением организма. [6]

В конце романа говорится, что ведущие мировые державы предоставили Гарину разные дворянские титулы, среди прочих указан никогда не существовавший титул «Соимператора всероссийского», и это при том, что на политической карте мира уже существовал СССР. Не совсем понятно, зачем другим странам уважать и наделять властью Гарина. Титул «барон Мюльгаузен» сильно напоминает титул пресловутого литературного персонажа барона Мюнхаузена.

О реальности основных деталей сюжета

Схема гиперболоида, несмотря на внешнюю логичность и исполнимость, в действительности — пример теоретически необоснованной фантазии. Это показал в 1944 году профессор Г. Слюсарев в книге «О возможном и невозможном в оптике», заметив, что Толстой пренебрёг законами оптики и термодинамики. В частности:

независимо от конструкции, в силу первого начала термодинамики, мощность «теплового луча» ограничена выделяемой при сгорании термических элементов энергией. Даже прикидочный расчёт показывает, что для большинства описанных в романе применений (мгновенное разрезание толстых стальных предметов, плавка горных пород) потребуется почти мгновенно сжечь нереально большое количество топлива;

малое зеркало гиперболоида, находящееся в фокусе большого зеркала, где собирается вся энергия аппарата и формируется луч, должно иметь близкий к единице коэффициент отражения тепловых лучей и сверхвысокую температуру плавления, в противном случае оно мгновенно расплавится. Материала с подобными характеристиками не существует, поэтому Толстой придумал особый минерал шамонит

;

в силу чисто оптических эффектов тепловой луч будет неизбежно рассеиваться, поэтому даже при идеально точном изготовлении аппарата и применении описанных в романе фантастических материалов (тугоплавкий «шамонит», из которого изготовлено малое зеркало гиперболоида, и полностью сгорающие термитные «свечи») луч гиперболоида мог бы быть эффективен на расстояниях не более нескольких десятков метров. В реальности, правда, существует такое явление как самофокусировка луча; однако для самофокусировки в воздухе требуется мощность не менее гигаватт, что означает или энергию источника, несоизмеримую с описанной в книге, или крайне малую длительность импульса, о которой в книге просто не идёт речь.

В дополнение, можно особо заметить, что в силу второго начала термодинамики с помощью любой оптической схемы (за исключением разве что использования активной среды) невозможно нагреть что-либо до температуры выше, чем температура источника излучения (в случае устройства Гарина — горящего угля или термита). К этому же выводу приводит оптическая теорема о невозможности получения яркости изображения больше яркости источника (а в реальных схемах она обычно получается и значительно меньшей). То есть, оптическая схема из зеркал, даже идеальных, не позволила бы получить и преимущество в плотности энергии по сравнению с первичным источником излучения — что вкупе с первым соображением из приведённых выше делало бы в реальности устройство ещё менее эффективным. Хотя эти теоретические ограничения всё же не запрещают получить хотя бы луч, сравнимый по энергетической яркости с горящим термитом (при использовании термита в качестве источника излучения), но и тут, если речь идёт о больших расстояниях, на первый план выходят вопросы расходимости луча и возможности самофокусировки (которая в данном случае отсутствует). Кроме того, пришлось бы делать из фантастического шамонита не только второе зеркало, но и держатели термитных свечей, так как они не должны были бы плавиться.

Хотя гиперболоид Гарина иногда называют предвестником идеи созданного в 1960 году лазера — квантового генератора оптического диапазона, луч которого на первый взгляд похож на «лучевой шнур» гиперболоида, в действительности здесь имеет место лишь чисто внешнее сходство. Физические принципы работы лазера совершенно иные. При этом, хотя при некоторых условиях (высокая мощность), лазерный луч обладает способностью к самофокусировке в воздухе за счёт эффектов нелинейной оптики (высокая мощность достигается прежде всего за счёт того, что лазерный импульс может быть очень коротким, что допускает получение очень большой мощности при разумной энергии импульса); схема из книги же не способна генерировать луч столь большой мощности (при непрерывной работе ей для этого требовалась бы энергия целой электростанции, короткий же импульс не только не упоминается в книге, но и в принципе трудно представить, как достаточно короткий импульс мог бы быть сформирован простыми средствами в рамках подобных схем), поэтому луч его, как говорилось выше, неизбежно должен расходиться.

В апреле 2014 года изобретатель лазера, нобелевский лауреат Чарльз Таунс в интервью журналистке Энни Джейкобсен сообщил, что на создание лазера его вдохновил прочитанный роман А. Н. Толстого (английский перевод — «The Garin Death Ray», публиковался в 1936 и 1955 годах)[7].

Падение золотого стандарта может, конечно, вызвать экономический кризис и недоверие к правительству, но это вряд ли приведёт к полному краху экономики с последующей передачей власти диктатору, так как:

деньги любой страны мира, в том числе и доллар США, всегда были привязаны в конечном итоге не к золоту, а к количеству товаров и услуг, которые находятся в обороте экономики страны;

правительство США в случае бесконтрольного увеличения количества золота в стране могло бы просто отменить привязку доллара США к золоту, и запретить использовать золото как меру стоимости, это вызвало бы на некоторое время нестабильность в экономике, но если бы количество товаров и услуг соответствовало количеству бумажных денег, это разрушило бы планы Гарина по мировому господству;

на данный момент в мире действует ямайская валютная система, и нет ни одной страны, чья валюта была бы полностью обеспечена золотом или привязана к золоту. Система с переменных успехом существует с 1970-х годов и это пока что не привело к краху [8]

В романе допущены серьёзные геологические ошибки:

оливинового пояса (то есть расплавленного слоя жидких металлов), как показали современные исследования, не существует;

в романе указан слишком тонкий слой земной коры. Также в романе сказано, что в некоторых местах в Тихом океане она доходит до нескольких километров, на самом деле это тоже несоответствие;

пробурить земную кору даже с помощью фантастического гиперболоида, не представляется возможным.

Ваня из Сибири

В следующем эпизоде «Гиперболоида инженера Гарина», краткое содержание по главам это подробно описывает, появляется мальчик Ваня. Он беспризорник, приехал в Ленинград из Сибири. На спине у него послание Гарину от его коллеги Николая Манцева, который отправился в далекую экспедицию на Камчатку еще до революции. Там он поставил перед собой цель — отыскать подтверждения теории Гарина о существовании в недрах земли Оливинового пояса. Согласно гипотезе инженера, в этом пласте в расплавленном состоянии находятся все известные науке металлы. В том числе и золото.

Обладать неограниченными запасами драгоценных металлов Гарин хочет, чтобы заполучить власть над миром. Таков его коварный замысел. Добраться до этих недр как раз и должно помочь его изобретение.

Из романа «Гиперболоид инженера Гарина», читать краткое содержание которого можно в этой статье, становится ясен весь его план. Для постройки гигантского гиперболоида инженеру необходимы деньги, которые он рассчитывает получить от Роллинга.

Под именем Пьянкова-Питкевича он отправляется к миллиардеру, предлагая сотрудничество от имени Гарина. Но тот не верит незнакомцу, выгоняя его из кабинета. Важная информация от Манцева оказывается у Шельги. Теперь сыщик выезжает в Париж, чтобы встретиться с Гариным.

Редакции и публикации романа

Первая книга романа «Угольные пирамидки» была опубликована в 1925 году в журнале «Красная новь» (№ 7—9), в этом же журнале в 1926 году была опубликована вторая книга «Оливиновый пояс» (№ 4—9), а в 1927 году в том же журнале (№ 2, февраль) была опубликована другая концовка романа — «Гарин-диктатор» с подзаголовком «Новый вариант конца романа „Гиперболоид инженера Гарина“». Второй вариант оканчивался встречей на «Аризоне» Гарина, сбежавшего из Вашингтона, с Зоей, только что похоронившей Янсена. Последняя фраза второго варианта осталась той же, что и в первом варианте. Первая книга заканчивалась сценой расправы Гарина с шайкой Гастона, вторая — смертью мадам Ламоль во время бегства с капитаном Янсеном от восставших на Золотом острове. В финальном абзаце говорилось:

Узнав о захвате Золотого острова Ревкомом, разъярённая толпа ворвалась в Вашингтоне в Белый дом, ища растерзать Пьера Гарри, но его не могли найти. Он исчез. Этим заканчивается одна из необычайных авантюр инженера Гарина.

В журнале роман печатался с подзаголовком «Роман в трёх книгах», но третья книга так и не была написана, хотя сохранился план романа, составленный Толстым в июле 1924 года для заявки в Госкомиздат. В начале плана говорится:

Время действия — около 1930 года. Роман развёртывается на фоне кануна Второй мировой войны. С середины романа — происходит воздушно-химическая война. В конце — европейская революция.

Далее в плане идёт перечень действующих лиц, которые вошли в роман, за исключением сыщика Кера, работающего на Роллинга (роль этого персонажа автор потом распределил между Семёновым и Тыклинским). Гастон «Утиный Нос» назван в плане Мишелем. Но сюжет романа существенно отличается от намеченного плана. В нём изменена не только роль Хлынова (по плану должен был быть первоначально помощником Гарина, изготовляющим для него пирамидки, затем его противником), но и многое другое. По плану — в первой части после убийства двойников Гарина в Москве и в Париже действие снова переносится в Москву, где Хлынов в контакте с Гариным готовит пирамидки (термитные шашки, составляющие заряд гиперболоида, которые сгорают без сажи и дают огромный выброс тепла). Зоя и Кер охотятся за Гариным. Шельга входит в соглашение с Хлыновым. Гарин уничтожает агентов уголовного розыска, пытающихся окружить дом, где он скрывается, и похищает Зою. Не вошёл в роман и намеченный планом рассказ о деятельности Хлынова и немецкого учёного Херца по строительству огромных химических заводов по производству удобрений в России и похищении Гариным обоих учёных.

В первой редакции Гарин собирался, пользуясь радием, создать орудия:

… Радиевая руда, привезённая четырьмя воздушными кораблями на остров, немедленно была пущена в обработку. Теперь Гарин, не нуждаясь в деньгах, по-иному смотрел на то, что в руках у него находилось небывалое количество радия. Пользуясь одним из его свойств, — делать воздух электропроводным, — он задумал электрические орудия-истребители, перед которыми разрушительная сила гиперболоида показалась бы игрушкой…

… Инженер Чермак проектировал по заданию Гарина радио-водородный двигатель для самолёта. Двигатель должен был брать энергию (топливо) из воздуха. Принципом его было свойство азота разлагаться на гелий и водород при бомбардировке альфа-частицами. Весь двигатель, в сто лошадиных сил, предполагалось уместить в сигарной коробке…

В 1934 году была сделана новая редакция с сокращением глав, часть глав была опущена, изменилась стилистика.

В 1936 году для издания в Детгизе роман был переработан для детей, из него были убраны «взрослые эпизоды».

В 1937 году роман был снова переработан, были включены новые главы (об учении Ивана Гусева, о смерти мальчика, об убийстве Гариным своего секретаря, о двойнике диктатора и заключительная глава, содержащая новый финал романа). В этой же редакции изменена сцена, когда Гарин посылал дирижабли в тайгу за добытыми Манцевым огромными количествами радия, чтобы построить новое, ещё более страшное оружие. В этой же редакции изменена история Роллинга (до этой редакции Роллинг кончал жизнь самоубийством после потопления Гариным американской эскадры). Были убраны многочисленные научные термины, содержащиеся в романе.

В редакции 1939 года были восстановлены пропущенные места и сделаны стилистические исправления. Из последнего варианта определённо следует, что все идеи Гарина украдены им у Манцева.

Очередное покушение

Главный герой «Гиперболоида инженера Гарина» (в кратком содержании это подробно описано) всерьез опасается за свою жизнь. И не зря. Зоя Монроз готовит очередное покушение. Жертвой становится Ленуар.

Гарин знакомится с Зоей и делает ее своей союзницей, обещая владение Оливиновым поясом в будущем. Роллинг вместе с опытным убийцей нападают на Гарина, тот обороняется маленьким гиперболоидом и делает их своими пленниками. Сюда же приезжает и Шельга. Он рассчитывает вернуть изобретение Гарина в СССР, чтобы способствовать установлению советской власти в мире.

Неожиданные союзы

Понять остросюжетность произведения и накал событий может помочь даже очень краткое содержание. «Гиперболоид инженера Гарина» — роман, постоянно преподносящий сюрпризы читателю. Так, Зоя Монроз переходит на сторону Гарина после очередного неудачного покушения на ученого. Роллинг вновь нападает на Гарина, которому приходится вступить в открытую схватку. Итогом сражения становится полное поражение миллиардера, оказавшегося пленником на яхте «Аризона» у своей несостоявшейся жертвы.

На это же судно Гарин привозит Шельгу, с которым заключает временное перемирие. Оперативник втайне надеется вернуть изобретение ученного в Советский Союз.

Развязка романа

Краткое содержание книги «Гиперболоид инженера Гарина» завершается тем, что Гарин атакует с помощью своего смертоносного изобретения химические заводы в Германии. Получает деньги от Роллинга, на которые приобретает все необходимое оборудование.

Поисковая экспедиция разыскивает погибшего Манцева, документы, которые ему удалось собрать, переправляют Гарину. В это время инженер вместе с Зоей и Роллингом захватывает целый остров в Тихом океане. На нем начинается строительство огромной шахты с гиперболоидом для бурения. Рабочих набирают со всех концов света, в охране бывшие белые офицеры.

Американцы направляют эскадру, чтобы уничтожить Гарина, но тот разбивает самолеты большим гиперболоидом. Гарин достигает огромных запасов дешевого золота и начинает продавать слитки по заниженным ценам. В капиталистическом мире наступает экономический кризис.

В обмен на стабилизацию ситуации Гарин договаривается с самыми влиятельными людьми в мире. Сенат США провозглашает его диктатором. Зоя становится королевой Золотого острова. Но вместо удовольствия от абсолютной власти Гарина одолевает скука буржуазии.

Коммунист Шельга поднимает восстание на Золотом острове. Гарин и Зоя попадают в шторм, яхта разбивается, а сами они оказываются на необитаемом острове. Там они и остаются жить. Удалось ли их спасти — неизвестно.

Главные персонажи

Пётр Петрович Гарин

(также известный как

Пьянков-Питкевич

и

Пьер Гарри

) — русский инженер, создатель гиперболоида, одержимый идеей мирового господства, на короткое время диктатор США.

Зоя Монроз

(известная также как

мадам Ламоль

) — русская балерина, позже белоэмигрантка, куртизанка, авантюристка, в конечном счёте подруга жизни Гарина.

Василий Витальевич Шельга

— сотрудник Петроградского уголовного розыска, агент Советской России, организатор пролетарских революций.

Роллинг

— американский «химический король» (прошедший путь от рядового клерка до миллиардера), один из самых богатых и влиятельных людей мира, конкурент Гарина (в том числе за обладание Зоей).

Янсен

— норвежский капитан яхты Роллинга «Аризона», дамой сердца которого выступает также Зоя. Умер от пулевого ранения в живот на борту «Аризоны», устраивая побег Зои от восставших на Золотом острове.

Николай Христофорович Манцев

— русский учёный-геолог, предпринявший и доведший до конца многолетнюю героическую экспедицию, которая предоставила Гарину теоретическую базу для его авантюры. Погиб, сорвавшись с дирижабля, пытаясь улететь из тайги на Золотой остров. Прототипом Манцева послужил геолог Николай Урванцев, который в начале 1920-х годов открыл и разведал в течение нескольких сезонов Норильское месторождение медно-никелевых руд[

источник не указан 1367 дней

]. Работы Урванцева велись в условиях, близких к описываемым в романе.

Иван Гусев

— русский мальчик, юный участник экспедиции Манцева, одно время использован Гариным для поиска Манцева, впоследствии сражался на стороне Шельги, вступил в поединок на гиперболоидах с Зоей Монроз и погиб, прожжённый лучом насквозь.

Двойники Гарина

:

Иван Алексеевич Савельев

— инженер-химик, убит сообщником Тыклинского;

Виктор Ленуар

— химик, убит Гастоном Леклером по прозвищу Утиный нос;

Барон Корф

— белоэмигрант, арестован в США восставшими.

https://jiyuu.su/sochineniya/giperboloid-...

***

Впервые — журн. "Красная новь", 1925, N 7-9 (книга первая — "Угольные пирамидки", с подзаголовком "Роман в трех книгах"; там же, 1926, N 4-9 (книга вторая — "Оливиновый пояс").

Вторая книга заканчивалась захватом Золотого острова ревкомом и исчезновением Гарина. Затем ("Красная новь", 1927, N 2) были опубликованы новые главы романа — "Гарин-диктатор" с подзаголовком "Новый вариант конца романа "Гиперболоид инженера Гарина" Теперь роман заканчивался встречей на "Аризоне" Гарина, сбежавшего из Вашингтона, с Зоей, только что похоронившей Янсена. Последняя фраза текста: "На этом заканчивается одна из необычайных авантюр инженера Гарина" — вселяла в читателя надежду, что он еще сможет прочитать о других авантюрах героя, то есть что будет написана третья книга романа, запланированная в подзаголовке к публикации первых двух.

Третья книга так и не была написана. Сохранился ее план (вместе с планом первых двух), который был составлен А. Толстым в июле 1924 года, когда он подавал заявку на роман в Госиздат. Действие романа (в целом) было приурочено к 1930 году. "Роман развертывается на фоне кануна второй мировой войны. С середины романа происходит воздушно-химическая война. В конце — европейская революция". План сюжета первой части значительно отличается от его реализации, во второй они ближе один к другому. План третьей части, названной "Судьба мира", выглядит следующим образом: "Война и уничтожение городов. Роллинг во главе американских капиталистов разрушает и грабит Европу, как некогда Лукулл и Помпеи ограбили Малую Азию.

На сцену опять выступает Шельга. Борьба его с Кером (сыщик, работающий на Роллинга, его роль в написанном тексте распределена в какой-то мере между Семеновым и Тыклинским. — А. А.) и убийство Кера.

Россия переоснащивает свои химические заводы на оборону. В Париже начинается революция.

Роллинг руководит при помощи Мишеля (вошел в роман под именем Гастон Утиный Нос. — А. А.) бандами анархистов.

В то же время на острове Гарин готовится стать властелином мира.

Зоя Монроз страстно влюблена в Хлынова (студент-химик, "тип нового русского человека", который по первоначальному замыслу был одной из центральных фигур романа. — А. А.).

Гениальный план Хлынова. При помощи Зои выполняет его. Гибель Гарина. Хлынов взрывает остров.

Хлынов летит в Париж и бросается в гущу борьбы. Поражение анархистов. Гибель Роллинга.

Победа европейской революции. Картины мирной, роскошной жизни, царство труда, науки и грандиозного искусства" (Гослитиздат. 1958-1961,4, с. 829).

Основные этапы длительной работы над текстом "Гиперболоида инженера Гарина" были впервые освещены в комментариях К. Д. Муратовой (ПСС, 5, с. 503-504) и Ю. А. Крестинского (Гослитиздат. 1958-1961,4, с. 830-831).

Текст романа, кроме журнальной, имеет четыре книжных редакции (1927,1934,1936,1939).

Первая была создана для первого отдельного издания романа, когда он с подзаголовком "издание переработанное" вошел в изд: ГИЗ, 10, с датой: "Май 1925 г. — декабрь 1926 г. ". При подготовке этой редакции журнальный текст подвергся стилистической правке, некоторые главы были переработаны. В роман были включены новые заключительные главы, объединенные при публикации заголовком "Гарин-диктатор". Была введена новая нумерация глав. В первой книжной редакции роман переиздавался дважды: Недра, 11; отд. изд. М., "Советская литература", 1933.

Вторая книжная редакция романа родилась при включении его в изд.: Гослитиздат. 1934-1936,4. На этот раз редактирование свелось к стилистическим исправлениям и сокращениям: отдельные главы были совсем опущены, другие серьезно сокращены, опять изменилась общая нумерация глав.

Третья книжная редакция романа создавалась с учетом конкретного читательского адреса (для детей старшего возраста) в 1936 году, когда "Гиперболоид инженера Гарина" издавался Детгизом ("Библиотека романов и повестей"). Текст на этот раз не только подвергся стилистической правке и сокращению в основном тех мест, которые или были сложны для детского восприятия, или не предназначены для детского чтения, но и дополнению. Был расширен материал, посвященный мальчику Ивану Гусеву, изобретателю Манцеву и экспедиции Волшина в Сибирь. Внесены изменения (дополнения) в историю Гарина-диктатора и судьбу Роллинга. Наконец, была написана новая — самая последняя — глава романа, об одиночестве Гарина и Зои Монроз на коралловом островке.

Последняя — четвертая — книжная редакция романа датируется 1939 годом, когда он вышел в Ленинграде в "Советском писателе". Эта редакция представляет собой текст 1936 года с дополнительными стилистическими исправлениями, но одновременно в нем восстановлены по предшествующим изданиям (первая и вторая книжные редакции) те места, которые в третьей редакции специально адаптировались для юношества. Поэтому следует подвергнуть сомнению авторское пояснение к изданию 1939 года. ("Этот роман писался в 1926-1927 годах. Переработан со включением новых глав в 1937 году. А. Т. ") Переработка с включением новых глав относится к периоду работы над изданием 1936 года (третья книжная редакция).

Этот роман написан в 1926-1927 годах. Переработан, со включением новых глав, в 1937 году.

Печатается по тексту: А. Н. Толстой. Гиперболоид инженера Гарина. Л., "Советский писатель", 1939 (с проверкой по предшествующим изданиям).

http://www.magister.msk.ru/library/prose/...

***

https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D0%B...

  Тем изумительнее тот факт, что о самом писателе мы знаем крайне мало. Даже первая более-менее полная его биография за авторством израильского публициста и литературоведа Зеева Бар-Селлы вышла только в 2013 году — через 70 лет после смерти Беляева. Биография эта масштабна, но грешит некоторым избытком не столько фактов, сколько предположений. Само по себе это было бы неплохо, не будь она единственной подобной работой. Предыдущий — он же первый — значительный очерк о нём (написанный Борисом Ляпуновым, журналистом, писателем, одним из первых отечественных историков и исследователей фантастики) вышел полвека назад, в 1967-м. А кроме них в зачёт можно поставить только мемуары Светланы Александровны, дочери Беляева. Отдельные главы публиковались в сборниках и антологиях, но в полном виде книга вышла лишь единожды, смешным тиражом 500 экземпляров. Так же, как и пара краеведческих брошюрок, рассказывающих о Беляеве в контексте мест, где ему доводилось жить. И это за прошедшие со дня его смерти 80 лет. Негусто для фигуры такого масштаба. Разве что присовокупить бессчётное количество статей, в основном, правда, повторяющих один и тот же ограниченный набор фактов.

  Отчасти это объяснимо. Первая треть столетия, на которую пришлась большая часть жизни писателя, вообще была довольно безжалостна к документам. Кроме того, в биографии Беляева было несколько периодов, которые желательно было не светить перед советской властью. Но даже то, что могло бы уцелеть, — рукописи, черновики, переписка, документы последних полутора десятилетий его жизни — сгорело во время бомбардировок Пушкина, где завершилась жизнь первого советского фантаста.

Между актёром и адвокатом.

  Что ж, давайте вспомним то немногое, что нам известно более-менее точно. Родился Александр Романович 4(16) марта 1884 года в Смоленске, в семье православного священника. По велению отца закончил духовную семинарию, но вместо того, чтобы и дальше идти по его пути, выбрал совершенно иной род занятий. Выпускникам семинарии в те годы был запрещён доступ в университеты, поэтому продолжить учёбу Беляев не мог. И когда по завершении семинарии перед ним встал выбор, что делать дальше, будущий писатель подписал контракт с местным театром. Максимально скандальный выбор для сына церковного настоятеля.

  За сезон с 1901 по 1902 год он сыграл в дюжине спектаклей (вызвав как сдержанные, так и вполне благожелательные отзывы критики), а потом нашёл способ продолжить учёбу. В этом помог ещё один тип учебных заведений — лицеи, со своим статусом и своими правилами набора студентов. Летом 1902 года Саша Беляев поступил в юридический лицей в Ярославле.

  Учёба в лицее заняла в итоге семь лет — из-за перерыва, вызванного событиями 1905 года, «репетицией революции». Волнения, разумеется, не обошли и будущих юристов: в лицее одно за другим шли вольнодумные студенческие собрания, учебный процесс был на долгое время прерван. Как раз в этот год Беляев похоронил отца и курсировал между Смоленском, где остались нуждавшиеся в помощи мать и старая няня, и бурлящим митингами Ярославлем, где будущий фантаст с его живым и беспокойным характером не мог не принимать участия в исторических, как тогда казалось, событиях. Конечно, настоящим революционером он не стал, но водил дружбу с несколькими смутьянами и даже попал под наблюдение губернских жандармов. Этот факт, даже если в реальности и был незначительным, очень выигрышно смотрелся в советской автобиографии и, возможно, впоследствии избавил Беляева от серьёзных неприятностей.

  После окончания лицея Беляев вернулся в Смоленск и занялся адвокатурой. Хотя дела он вёл в основном не слишком масштабные, определённую известность как адвокат он приобрёл. В то же время он начал пробовать себя в роли журналиста — и здесь первые его результаты были куда хуже не только адвокатских, но и былых театральных достижений. Но, хотя ничто не предвещало будущего успеха, стало понятно, что журналистика и очеркизм — то, что Беляеву действительно нравится и на что он готов тратить силы и время.

Сломанная судьба.

  По сути, всё предреволюционное время Беляев метался между театром, юриспруденцией и журналистикой, не в силах выбрать что-то одно. Жизнь резко изменилась в 1915 году, когда врач, лечивший Беляева от плеврита, занёс в организм инфекцию: после успешно вылеченного воспаления лёгких у пациента начали отниматься ноги. Костный туберкулёз. Но понятно это стало не сразу, ещё целый год Беляев ездил по разным городам в поисках хорошего врача, который смог бы поставить внятный диагноз и начать лечение.

  Проблемы были не только со здоровьем, в личной жизни Беляеву тоже не слишком везло. С первой женой они прожили всего около года (дело было ещё в Смоленске), после чего произошёл развод по инициативе супруги, которая очень быстро оказалась замужем за другим. Со второй женой будущий писатель прожил дольше, но известие о болезни положило конец и этому браку: ещё довольно молодая девушка сообщила 31-летнему супругу, что не для того выходила замуж, чтобы ухаживать за инвалидом.

  Кажется, большинству людей всего этого с головой хватило бы, чтобы сломаться, опустить руки. Но не Беляеву. Более того, именно тогда, в декабре 1915 года, появилась его первая фантастическая публикация. Речь об очерке «Берлин в 1925 году». Написан он был, разумеется, в контексте идущей Первой мировой, где Германия была противником Российской империи, но особого патриотического пафоса там нет, а картина явно проигрывающей Германии набросана как бы косвенными штришками. И всё же многие из них замечательно прозорливы, причём применительно не конкретно к Германии, а к тенденциям развития в целом. Обилие женщин на казённых должностях, успехи в робопротезировании, почти полная автоматизация сферы услуг, изменённые штаммы чумы как биологическое оружие...

  Можно было бы считать, что фантаст Беляев появился уже тогда, в 1915 году. Но увы, на долгое время этот опыт остался практически единственным, а до того момента, как фантастика станет постоянным занятием Беляева, пройдёт ещё почти 10 лет.

  Революция застала Беляева в Ялте, куда он приехал в поисках лечения. С 1917 года на территории Крыма поочерёдно сменились татарская Крымская народная республика, большевистская Социалистическая республика Тавриды (и прокатилась первая волна террора), прогерманское правительство Сулькевича, Антанта, Крымская советская республика, правительство Юга России (все — тоже далеко не гуманные) и, наконец, осенью 1920-го окончательно установилась советская власть. Видимо, незадолго до того Беляев и оказался окончательно прикован к постели— полный покой был единственным доступным способом остановить туберкулёзный процесс. Впрочем, несколько лет голода и тревог могли бы доконать и куда более здорового человека. В неподвижности Беляев провёл почти три года.

  С приходом Советов в Крыму началась вторая волна большевистского террора, куда более значительная, чем первая. Следует признать, что шансов пережить её у полупарализованного интеллигента, да ещё сына священника и выпускника семинарии, было ничтожно мало. Надо также учесть, что единственной возможной подработкой для Беляева в предыдущие годы, проведённые под враждебными советской власти режимами, была журналистика, причём в силу слабого здоровья скорее аналитическая (то есть связанная с политикой), чем репортёрская. Так что он казался стопроцентным кандидатом на зачистку.

  Однако Беляев выжил. Видимо, никто не донёс, а сами новые власти не связали его имя с публиковавшимися в белогвардейских газетах статьями, подписанными псевдонимом.

  «Если бы Вы знали, в каких кошмарных условиях мне приходилось лежать, особенно прошлую зиму! В городской больнице, среди неимоверной грязи, холода, голода, между агонизирующими жертвами голода... Несколько „составов" больных общей палаты умерло на моих глазах. А весной умерла от голода и мать», — писал он своим знакомым в Москву в 1922 году.

  Ещё один факт невероятного везения: Беляеву удалось попасть к врачам находящегося в Гаспре дома отдыха учёных и писателей. Там ему сделали целлулоидный корсет (на тот момент это была совсем новая технология), который позволил Беляеву самостоятельно передвигаться. Это дало возможность пытаться хоть как-то заработать. Сперва он устроился было в детскую колонию, но уже через неделю перебрался в город, на работу в ялтинскую милицию, где оказались востребованы не только его юридические знания, но и общее образование: «...А по штату я младший милиционер. Я же — фотограф, снимающий преступников, я же лектор, читающий курсы по уголовному и административному праву, и „приватный" юрисконсульт».

  Насколько тяжёлым было для Беляева любое перемещение, можно понять по фразе из воспоминаний его будущей супруги Маргариты Магнушевской, с которой он познакомился в 1919 году: «Весь вопрос был в том, как доставить Александра Романовича в Ялту. На извозчика у нас не было денег. А пройти предстояло несколько километров. <...> По дороге мы несколько раз останавливались. Мой спутник ложился на траву и отдыхал, потом мы двигались дальше».

  То есть несколько километров были для него с трудом преодолимым расстоянием.

  Угрозыск был для Беляева ничуть не лучшим выбором, чем детская колония. Так что он ухватился за первую же подвернувшуюся возможность: обратился к старым знакомым ещё смоленского периода и в 1923 году перебрался в Москву.

Большой старт.

Здесь ему снова несказанно повезло: друзья сразу организовали им с молодой женой комнату (где Маргарита Беляева вскоре родила дочь) и помогли будущему писателю устроиться юрисконсультом в Наркомат (народный комиссариат) почт и телеграфов. Беляев много раз говорил, что юриспруденция не вызывает у него энтузиазма, и, хотя она уже не раз спасала его от голодной смерти, нет ничего удивительного, что при первой возможности он снова занялся более приятным для себя делом — журналистикой, начав сотрудничать с внутриведомственным журналом «Жизнь и техника связи». Примерно за год Беляев стал автором значительной части материалов, опубликованных опять под множеством псевдонимов, то есть, видимо, заменил собой добрую половину редакции.

  А в 1925 году уже под собственным именем писателя в московской «Рабочей газете» и затем в журнале «Всемирный следопыт» был опубликован рассказ (ещё не роман) «Голова профессора Доуэля». Это событие считается началом биографии Беляева-фантаста. И справедливо: с этого момента фантастика начала присутствовать в его жизни постоянно и очень плотно.

  Сразу вслед за «Головой профессора Доуэля» в том же журнале напечатали роман «Последний человек из Атлантиды», а в следующем году — «Остров погибших кораблей». В издательстве ЗИФ («Земля и фабрика») вышел сборник рассказов, а газета «Гудок» (та самая, с которой сотрудничали Ильф и Петров, Олеша, Булгаков, Катаев, Паустовский, Зощенко и другие) начала публикацию «Властелина мира». Ещё год спустя — «Борьба в эфире» (под названием «Радиополис»; единственная в советской фантастике история о войне с Америкой) в родном журнале «Жизнь и техника связи» и книжное переиздание двух первых романов. В 1928-м — знаменитый «Человек-амфибия» в журнале «Вокруг света» и сразу три книжных издания, как с повторами журнальных публикаций, так и с новыми повестями и рассказами. За следующие два года — ещё три романа и почти два десятка рассказов.

  В любом очерке, посвященном Беляеву, обязательно будет сказано, что «Голова профессора Доуэля» написана на основе недоступного для большинства людей личного опыта. И верно, Беляев говорил, что сама идея живой головы, лишённой тела, пришла, когда он, загипсованный, долгие несколько лет неподвижно лежал в постели. Но это далеко не единственный и, пожалуй, не самый яркий личный опыт, вложенный в произведение. Обратите внимание, насколько «Голова профессора Доуэля» пропитана страстным неприятием насилия над личностью. Трагедия Доуэля не только в том, что он лишён тела, но и в том, что он беспомощен перед другими людьми и полностью подвластен их воле. И в дальнейшем, каким бы научно выверенным и приключенчески увлекательным ни был новый роман, в нём всегда было место и для отражения личности автора, его личных этических убеждений и моральной позиции. Так, в «Последнем человеке из Атлантиды» описана гибель огромной страны, падение цивилизации. Беляев был живым свидетелем не самых приглядных страниц революции — видел стихию, захлёстывающую мир, своими глазами. А нередко он и вовсе отступал от формата «популярного очерка», и тогда его книги становились подлинными социальными драмами. Таков, как ни парадоксально, «Остров погибших кораблей», начинавшийся вообще-то как беллетризация американского приключенческого фильма 1923 года. Быстро разделавшись с пересказом не им придуманной фабулы, Беляев перешёл к тому, что интересовало его на самом деле: как сейчас бы сказали, «социологии изолированных сообществ», природе борьбы за власть. В «Человеке, потерявшем лицо» — страницы, рассказывающие про гипофиз и влияние эндокринной системы на фенотип, увлекательны и важны для понимания происходящего, но настоящий сюжет книги — история внутреннего одиночества, не зависящего от внешних обстоятельств. Так же, как во «Властелине мира» главное — вопросы свободы воли, а не исследования электрической активности человеческого мозга.

  Итак, за пять лет — восемь романов (считая не изданный в те годы «Чудесный глаз»), несколько повестей, рассказы (немного реалистических и большой цикл фантастических), две книги об истории и работе почты, — и это всё, будучи в значительной степени прикованным к постели. Хотя, возможно, именно этим и объясняется фантастическая работоспособность Беляева: лишённый возможности активно жить в реальности, в своих книгах он становился подлинным властелином мира — в самом высоком смысле этого слова. Недаром ещё один постоянный лейтмотив многих его книг — прорыв в безграничное пространство: будь то океан в «Человеке-амфибии», небо в «Ариэле» или космос в «Прыжке в ничто».

  И это всё — двадцатые годы. В тридцатых ситуация поменяется, а пока ещё можно творить, не слишком оглядываясь ни на официальную, ни на внутреннюю цензуру. И Беляев творит.

  Первый настоящий советский писатель-фантаст, сделавший фантастику основой своего творчества. И человек, каждый день одерживающий победу в безнадёжной борьбе с тяжёлой болезнью.

  Впрочем, главная схватка с драконом была у него впереди.

888888888888888888888888888888888888888888888888888888

Рыцарь фантастики.

Александр Беляев, часть 2. Путь к свободе.

К 1930 году Александр Беляев стал главным советским писателем-фантастом. Он уже несколько лет зарабатывал только литературным трудом, его романов и рассказов ждали, номера журналов с его публикациями втридорога перепродавали на рынках. Герберт Уэллс позже скажет, что даже немножко завидовал не только таланту Беляева, но и его тиражам.

  Но жизнь при этом легче не становилась. Здоровье не улучшалось. Из-за необходимости то провести ещё один курс лечения, то хотя бы сменить климат писатель часто переезжал. Из Москвы в Ленинград, оттуда в Киев, потом обратно в город на Неве и наконец в Пушкин (Царское Село) под Ленинградом. В 1930-м Беляевы похоронили старшую дочь, вскоре после этого младшая — двухлетняя Светлана — тяжело заболела.

Конец начала.

  В государстве тем временем происходят серьёзные изменения. Объявлен конец НЭПа, на месте вольницы небольших издательств воцарился ОГИЗ (Объединение государственных издательств), одни журналы закрылись, другие получили указание взять новый курс и начали косо смотреть на фантастику. В 1930 году ещё выходят публикации Беляева, подготовленные к печати ранее,

но за весь 1931-й у Александра Романовича опубликована только одна небольшая повесть и пара реалистических рассказов, а в 1932-м нет и этого. В попытке заработать Беляев отправляется юрисконсультом в Мурманск (северная надбавка очень бы пригодилась), но едва выдерживает там полгода.

  До Первого съезда советских писателей ещё оставалось время, но новое место фантастики, которое на съезде объявят официально, подспудно уже было определено. Если в двадцатые жанр рассматривался как ещё один инструмент создания Ногтю поуиз, пото зоуейсиз, то в тридцатые он стал не нужен и даже вреден. Упразднялись не только спорные «красные пинкертоны», но и любая увлекательность, кроме увлекательности планов народного хозяйства; любая романтика, кроме романтики трудового подвига; любая любовь, кроме любви к социалистической родине... Беляев оказался в сложном положении. Писать научно-популярные очерки он умел, но любил-то он фантазировать, мечтать, отпускать воображение в свободный полёт. Впрочем, чего Александр Романович и не умел, и не любил, так это опускать руки.

  На короткое время он, кажется, вообще остался единственным писателем, который отваживался работать в столь непонятном и опасном жанре. Все авторы блестящих произведений 1920-х либо замолчали, либо занялись реалистической литературой. А что делать? Старая фантастика уже разгромлена и признана негодной, а внятных новых директив от партии и правительства не поступило (и не поступит ещё несколько лет). Писать фантастику— всё равно что брести в тумане по минному полю: неизвестно, какой шаг окажется последним. Критика уже прошлась по Александру Чаянову, по Яну Ларри, да так, что камня на камне не оставила, как и надежд на дальнейшую работу. Это было даже парадоксально: фантастика больше не печаталась, а разгромные статьи о ней продолжали выходить.

  Беляев начал искать ходы, способы, варианты. Как соблюсти новые условия игры — и всё же сделать увлекательный сюжет, не стреноживая фантазию.

  Критика обрушилась на отступника всей массой. Громили в том числе сверхпопулярные ещё пару лет назад «Голову профессора Доуэля» и «Человека-амфибию»: «Идея романа реакционна, так как она пропагандирует ничем не оправданные хирургические эксперименты над людьми», — писал авторитетный журнал «Литературная учёба».

  Только к 1933 году Беляеву удаётся пробить в печать следующий роман — «Прыжок в ничто», историю с удивительно достоверным для того времени описанием космического полёта. Чтобы книга получила зелёный свет, пришлось заручиться поддержкой Николая Рыни-на, известного учёного в области зарождающейся космонавтики, а позже и раздобыть благословение самого Константина Циолковского. В следующем году вышел «Воздушный корабль», также развивающий многие идеи Циолковского. Однако на авторитете одного покровителя (и то условного: Константин Эдуардович не стремился ввязываться в текучку литпроцесса) далеко не уедешь.

Путь в лабиринте.

   В 1934 году Беляев даже ввязывается в публицистическую полемику. В статье «Создадим советскую научную фантастику» он прямым текстом говорит: вы сами не знаете, чего от нас хотите. Стоит автору чуть оторваться от того, что уже почти открыто и изобретено, — он получает обвинения в псевдонаучности. Скрупулёзно следует очевидным тенденциям — нарывается на отзыв: «мало фантастики». Сюжет вялый — «читать неинтересно». Сюжет увлекательный — «отвлекает от изложения научных фактов». И так далее.

  Ещё одно противоречие Александр Романович сформулировал так. С одной стороны, нельзя строить фабулу на конфликтах современности, потому что все они — следствие пережитков прошлого и вскоре будут решены. С другой стороны, конфликтами, которые могут возник-нуть в обществе будущего — без классов, частной собственности и войн, — надо зацепить именно современного читателя, живущего проблемами сегодняшнего дня, где всё это пока ещё есть. Д,а и критикуют фантастику (а критика — важнейший элемент обратной связи, крайне ценный и для отдельных авторов, и для развития жанра в целом) не литературоведы, просто не знающие, как подступиться к новому химерическому жанру, а учёные. Как следствие, они начисто игнорируют литературную составляющую или, что ещё хуже, судят о ней в меру своего разумения...

  Беляев не мог упомянуть ещё об одном виде критиков. Фантастику очень активно обсуждали идеологи, которых волновало только поведение героя: насколько оно соответствует абстрактному, стерильному образу человека будущего.

Но в том же году Самуил Маршак, говоря о новой детской литературе, заодно д,ал определение новой фантастики — литературы для детей и подростков, сочетания сказок с научно-популярными брошюрами. И, кажется, тем самым не погубил фантастику, а скорее спас её — прикрыл и замаскировал. Как тут не вспомнить о тотальном уничтожении жанра во время «культурной революции» в Китае, которое происходило с особым рвением, едва ли не большим, чем при прочих «чистках»... Но об этом можно рассуждать только с позиции сегодняшнего дня. Что ж, с середины тридцатых Беляев пытался играть по новым правилам. После публикации «Воздушного корабля» последовала курьёзная история с романом «Чудесный глаз» об исследованиях океанского дна с помощью новейшей телекамеры. Во время своего пребывания в Киеве (1929-1931) писатель не мог ничего пристроить в местные издательства. Правительство в тот период взяло чёткий курс на «украинизацию»; публикация на русском была никому не интересна, а денег на переводчика у Беляева не хватало. Непонятно, как это получилось — то ли роман, ещё тогда отданный в работу, дождался своего часа в одном из киевских издательств, то ли уже позже, лишившись возможности публиковаться в РСФСР, Беляев поднял старые связи, — но в 1935 году «Чудесный глаз» (в переводе «Чудесне око»), написанный ещё в 1928-м, вышел отдельным изданием. Для печати на русском он уже не годился: сюжет у него слишком увлекательный, идеологическая выдержанность недостаточная, в общем, вредительская фантастика, как она есть! — а вот на республиканском языке выпустить получилось. Такое положение дел сохранялось в СССР вплоть до перестройки — на украинском, эстонском и других языках печаталась фантастика, которую на русском напечатанной и представить было нельзя. Не то чтобы откровенно антисоветская, но очень сомнительная.

  Оригинал «Чудесного глаза» на русском найти не удалось, и, когда в 1956 году книги Беляева вернулись к читателю, роман пришлось переводить обратно. Так и закрепилось за ним название «Чудесное око» — прямая калька с украинского.

  В 1935 году умер Константин Эдуардович Циолковский, и в память о своём кумире Беляев написал роман «Звезда КЭЦ» (1936), полный идей Циолковского и космических приключений. Следом вышла своеобразная повесть «Небесный гость» о самопожертвовании во имя науки. Это была первая, не очень уверенная попытка автора ограничиться проблематикой того самого теоретического будущего, где коммунизм победил: готовность персонажей пожертвовать собой выглядит скорее бессмысленной, чем героической.

   Ещё одной попыткой нащупать проблематику мира победившего социализма стал роман «Лаборатория Дубльвэ». В нём девушка выбирает себе научного руководителя из двух знаменитых учёных, у которых разный подход к исследованиям. Весь сюжет представляет собой сравнительное описание этих двух подходов, а острие конфликта — спасение одного из учёных, заигравшегося с не до конца изученной технологией. Параллельно Беляев перерабатывает в роман «Голову профессора Доуэля». Причин тому несколько. Во-первых, с момента публикации дебютного рассказа мастерство Беляева как писателя значительно выросло. Во-вторых, с фантастикой дела по-прежнему обстояли сложно, а у «Головы профессора Доуэля» накопилось что-то вроде кредита доверия — уж больно популярным было это произведение в своё время. Переработка рассказа в роман чем-то сродни написанию продолжения: появляются новые приключения полюбившихся героев, описываются новые подробности их жизни. Идея перелицовки старых трудов показалась автору перспективной, и в 1940 году он выпустил новую версию ещё одного своего романа: «Человек, потерявший лицо» превратился в «Человека, нашедшего своё лицо». В отличие от «Головы профессора Доуэля», здесь

Беляев не только расширил повествование, но и принципиально изменил сюжет. История личности превратилась в историю классовой борьбы, главный герой стал чуть ли не вожаком рабочего восстания и, как следует из нового названия романа, нашёл в том своё истинное призвание.

Фея для Золушки.

  Как ни старался Александр Романович играть по новым правилам, получалось у него далеко не идеально. Свежих сюжетов стало намного меньше, и они чередовались с переделками уже опубликованного. А те, что всё-таки появлялись, проигрывали его же ранним работам. «Под небом Арктики» — роман о преобразовании Севера и победе над вечной мерзлотой — написан уже в полном соответствии с нормами фантастики «ближнего прицела», как и «Небесный гость». После единственной публикации он не переиздавался до недавнего времени, даже в период триумфального возвращения в 1960-е.

  Но как бы неуклюже ни смотрелись его новые романы на фоне книг 1920-х, они всё равно были на голову выше всей прочей предвоенной фантастики. Правда, её и выходило-то всего ничего. Из авторов, попавших в фантастику неслучайно, публиковались молодой украинский журналист Владимир Владко, сотрудник газеты «Гудок» Григорий Гребнев, певец «будущей войны» Ник. Шпанов... Из более-менее приличных — Григорий Адамов с «Тайной двух океанов» и «Победителями недр».

  В 1938 году — уже разобравшись в ситуации и картографировав для себя новую «страну Фантазию», уже назвав фантастику, точно и безжалостно. Золушкой литературы — Беляев говорит в очередной статье:

«Рассказы писались по такому примерно трафарету. В выходной день трёхдневки ленинградский рабочий летит в стратоплане на Памир посмотреть гелио-станции. Час-полтора — ион на месте. Осматривает гелиостанции и задаёт вопросы. Инженер отвечает. Когда вопрос-ответная лекция окончена, рабочий благодарит инженера и улетает обратно в Ленинград.»

А дальше Беляев скрупулёзно объясняет, почему это плохо и как этого избежать. Фактически он составляет полное и очень подробное руководство «Как быть фантастом в условиях третьей и последующих пятилеток и при этом писать отличные книги». Наверное, ему казалось, что этого достаточно для любого думающего человека с крупицей таланта и любовью к фантастике... Но увы. Эпохе фантастики «ближнего прицела» предстояло длиться ещё почти 20 лет.

  В свете всего вышесказанного удивителен последний роман Беляева — «Ариэль», не только не воспевающий достижения социализма, но вообще практически не затрагивающий тему классовой борьбы. Есть разве что антиколониальный пафос, однако его уместность в книге, где главный герой воспитан индийцами, оспорить труднее. В этом произведении не только отсутствует научное обоснование левитации Ариэля, но и напрямую описываются экзотические оккультные и теософские практики.

  Мечта о полёте стала символом, квинтэссенцией свободы для скованного корсетом человека, которому выносить обычное земное притяжение было больнее, чем другим. Удивительно не то, что Беляев написал такую книгу: тяжело даже представить, как надоело ему мучительно подгонять свои замыслы под требования Главлита.

  Удивительно то, что роман был опубликован. Да, он вышел в уже осаждённом Ленинграде, и почти весь тираж там сгинул — сгнил от сырости или сгорел в буржуйках, — но почему вообще в 1941 году издатели сочли достойной внимания такую безыдейную историю? Возможно, по той же причине, по которой они отвергли повесть «Чёрная смерть», где Беляев описывал применение фашистами жуткого бактериологического оружия: хотели отвлечь читателя от происходивших в реальности ужасных событий.

  Как бы то ни было, последний аккорд этой симфонии получился на редкость символичным. Беляев вырвался из тисков предписанных норм творчества, выбрался за пределы установленных для фантазии границ. И его книга вышла — в самый жуткий для города и страны период. Кто знает, сколько людей успели купить роман в магазинах осаждённого Ленинграда и прочитать его и скольким он спас жизнь — дав дополнительные полчаса жара буржуйки или подарив толику душевного тепла и надежды. А сама книга сгинула — можно даже сказать, что погибла на войне.

Возвращение её состоялось только через 12 лет.

Над временем.

  Александр Романович Беляев умер от голода в занятом немцами Пушкине. Его жену, дочь и тёщу нацисты увезли в Германию. Благодаря происхождению тёщи (она была шведкой, но при обмене паспортов её и дочь записали немками) всем троим присвоили статус фольксдойче (этнический немец), что чуть повышало шансы на выживание. Единственная книга Беляева, появившаяся после войны, — очередное переиздание «Человека-амфибии», которое выглядит как случайность. Роман выпустили в 1946 году с довольно снисходительным предисловием (мол, мастером слова Беляев не был, но всё же отнесёмся с пониманием к нашему первому настоящему писателю-фантасту). Его не публиковали по одной простой причине: вернувшиеся из Германии жена и дочь, перемещённые лица, да ещё и фольксдойче, угодили в фильтрационные лагеря и были отправлены в бессрочную ссылку в поселение под Барнаулом. Этого оказалось более чем достаточно, чтобы забыть о самом существовании такого писателя.

  Забвение продолжалось 11 лет. Но умер Сталин, прогремел XX съезд, и в 1956 году семья величайшего советского фантаста первой половины столетия получила право вернуться из ссылки. А произведения Беляева возвратили читателям.

  В 1956-м был издан толстенный двухтомник избранного, в 1957-м — двухтомник и два трёхтомника, в 1958-м — четыре книги, в 1959-м — десять (!), в 1963-м — восьмитомное собрание сочинений... И далее до сегодняшнего дня процесс идёт без пауз и остановок.

  К сожалению, говорить о сколько-нибудь академическом подходе к изучению его творчества долгое время не приходилось. По сути, и поныне не приходится. Некоторые публикации Беляева обнаруживают только сейчас, а единственная биография, как уже отмечалось в первой части статьи, полна белых пятен. Хорошо хоть для собраний сочинений («Отцы-основатели. Русское пространство. Весь Александр Беляев» от «Эксмо» и «Ретро библиотека приключений и научной фантастики» от «Престиж Бук») отыскали много журнальных публикаций 1920-1930-х годов, прежде не переиздававшихся. А ведь в периодике тех лет остались не только рассказы, но и несколько романов! В советское время ситуация была ещё хуже: тогда сформировался некий «официальный» корпус текстов Беляева, который и тиражировали раз за разом во всех издательствах огромной страны.

Очень хочется верить, что рано или поздно Беляев займёт подобающее ему место в отечественной литературе. Это не только невероятно мужественный человек, не только талантливый писатель и прогнозист, описавший в своих книгах десятки фантастических идей — причём большинство (!) из них со временем реализовались, — но и первый настоящий писатель-фантаст нашей страны, рыцарь фантастики, благодаря которому жанр в принципе уцелел, ведь Беляев писал фантастику, когда больше никто не решался, и всё последнее десятилетие отпущенной ему жизни искал новые тропы для тех авторов, что должны (он, несомненно, верил в это) прийти ему на смену.

Журнал Мир фантастики . Спецвыпуск № 7 / 2022 г.

https://fantlab.ru/edition345964

***

На украинском в тот период вышли 3 книги:

https://fantlab.ru/edition127477

https://fantlab.ru/edition159428

https://fantlab.ru/edition137066

Причём "Звезда КЭЦ", как и "Чудесное око", тоже первое книжное издание:

Первое книжное издание: БЄЛЯЄВ Олександр. Зірка КЕЦ: Науково-фантастичний роман / Худ. Н. Травін. – Киïв-[Одеса]: Молодий більшовик, 1936. – 244 с. 2 крб. 25 коп., оправа 50 коп., 15 000 пр.

https://fantlab.ru/work3064

Когда, по мнению автора статьи, курс на украинизацию закончился, то в 1940 г. в киевской газете вышла повесть https://fantlab.ru/work983781

https://fantlab.ru/work1255749

и Одесская киностудия предложил Беляеву снять фильм по рассказу "Анатомический жених". Сценарий был назван "Когда погаснет свет" https://fantlab.ru/blogarticle69464

Письмо писателя А. 3. Сокольскому, сотруднику журнала “Вокруг света” от 14.06.1941.

"Дорогой Александр Захарьевич! (Или Захарович? Как Вы предпочитаете?)

Мы все будем рады, если Юрка остановится у нас. Сейчас у меня живет редактор-консультант Одесской студии И. Т. Ростовцев, с которым я работаю над сценарием. Но работа подходит к концу — максимум на неделю, — (считая и переписку). Как только он уедет, я сообщу, и тогда милости просим. В “познавательном смысле” поездка в Л-д, конечно. Дает больше. Жаль, что Вы не сможете. “Человек” (-амфибия. — Э. К.) и мне больше нравится, чем “Звезда” (КЭЦ. — Э. К.). Сегодня М.К. должна привезти новорожденного “Ариэля” — летающего человека. Этот роман будет ждать Юрку. Бедняжка Светлана все еще лежит в гипсе. Мечтает скоро ходить… тяжело!

Работа над сценарием идет успешно, но ведь это рулетка — кино. Конечно, постановка фильма имела бы для меня большое значение: книжный рынок сбыта все суживается: Детиздат передают в НКПрос, — будут издавать лишь для школьных библиотек, “Сов. писатель” лишен права переизданий.

Целую. Привет от всей фамилии [нрзб] и вашим.

Беляев."

А ещё до украинизации, как видно, в 1924 г. в Киеве на русском языке был издан романс Беляева https://fantlab.ru/work1535182

Беларусі ў гэтым плане асабліва “пашанцавала”. Менавіта наша краіна найболып пацярпела ад буйнейшай экалагічнай катастрофы за ўсю гісторыю чалавецтва аварыі на Чарнобыльскай АЭС, у выніку чаго наша радзіма яшчэ праз сорак тысяч год—перыяд, які значна перавышае ўсю пісьмовую гісторыю чалавецтва, — заста- нецца самым забруджаным месцам на Зямлі. Аднаго гэтага дастат- кова, каб расчаравацца ў дабратворнасці навукова-тэхнічнага пра- грэсу. Нагадаем і тое, што навукова-тэхнічная рэвалюцыя “пада-

рыла” чалавецтву атамныя, вадародныя, мсйтронн^ бл і разнастаййаг сродкі, якія могуць імгненна

Але самым вялікім расчараваннем для грамадства стала ь дамленне таго факта, што ніякі навуковы прагрэс і ніякая даска лая тэхніка не робяць людзей лепшымі, чым яны ёсць. Сёння стап відавочна: прагрэс навуковы не прадугледжвае абавязковага духоў нага прагрэсу.

Расчараванне прывяло грамадства да цвярозага одуму. Людзі ўжо не проста віталі новыя дасягнённі навукі, а задумваліся пра магчымыя наступствы іх. Паступова пачалі з’яўляцца грамадскія арганізацыі, што скіроўвалі сваю дзейнасць на вырашэнне экала- гічных і сацыяльных праблем. Новыя ацэнкі навукова-тэхнічнага прагрэсу знайшлі адлюстраванне і ў літаратуры. Гэта не ў апош- нюю чаргу адносілася да навуковай фантастыкі, якая тым ці іншым чынам заўсёды ацэньвала перспектывы чалавецтва ва ўмовах да- лейшага прагрэсу. Беларускую навуковую фантастыку таксамане абмінулі агульныя працэсы. Для пісьменнікаў-фантастаў 80—90-х гадоў характэрна расчараванасць у навукова-тэхнічнай рэвалюцыі як сіле, якая вядзе да шчасця. Для многіх твораў гэтага перыяду галоўнай стала праблема неадпаведнасці навукова-тэхнічнага і ду- хоўнага прагрэсу чалавецтва. Да таго ж, сацыяльны крызіс абу- мовіў абвостранасць сацыяльнай праблематыкі. Аднак у адрозненне ад сацыяльных утопій папярэдняга перыяду ў беларускай фантас- тыцы апошніх гадоў з’явілася значнаяколькасць антыўтопій.

Пачаткам павароту навуковай фантастыкі да праблем сацыяль- ных і маральна-этычных, да аб’ектыўнай ацэнкі ролі навукова-тэх- нічнага прагрэсу ў жыцці чалавека стала драма Кандрата Крапівы “Брама неўміручасці” (1973). Таленавіты пісьменнік адным з пер- шых заўважыў розніцу паміж высокім узроўнем развіцця навукі і тэхнікі і духоўным, маральным узроўнем грамадства. Як вядома, у яго знакамітай драме змадэлявана сітуацыя, звязаная з ажыццяў- леннем адной з галоўных мараў чалавека пра асабістую фізічную неўміручасць. Брама неўміручасці, аднак, аказалася занадта вуз- кай для ўсіх жадаючых пазбегнуць смерці. Прынамсі, вучоны, які разлічваў падарыць людзям шчасце сваім адкрыццём, з жахам і разгубленасцю назірае за той мітуснёй, што распачалася вакол яго вынаходніцтва. Людзі гатовыя падманваць, прыніжацца, нават пайсці на злачынства. А побач з гэтымі мяшчанамі слынны драма-

I пісьменнікаў якія звярталіся ў сваёй творчасці да фантастыкй Кан- I дратКрапіва ўсвядоміў гэтую нсбяспечную неадпаведнасць паміж г духоўным развіццём чалавека і ростам яго тэхнічных магчымас- I пяў. Неадпаведнасць, якая можа прывесці да самых катастрафіч- [ ных наступстваў. Пазней у творах В. Гігевіча, А. Мінкіна, Л. Дай- I некі, Я. Сіпакова і іншых аўтараў мы зноў і зноў будзем сустракапь I ідэі, якія Кандрат Крапіва выказаў у сваёй знакамітай “Браме яе- I ўміручасці”. Такім чынам, у шэрагу навукова7фантастычных тво- г раў апошніх дзесяцігоддзяў адлюстраванне экалагічных праблем, ■■ існуючых і будучых, цесна пераплецена з экалогіяй чалавечага I духу, з маральным узроўнем грамадства. Знішчэнне прыроды, разбурэнне экалогіі цесна звязана ў беларускай фантастыцы з разбурэннем, спусташэннем чалавечай душы. Асабліва ярка гэта прадстаўлена ў маленькай антыўтопіі А. Мінкіна “Карова” і апо- весці В. Гігевіча “Пабакі”.

У цэнры апавядання А. Мінкіна “Карова” (1988) — будучае чалавецтва, якое стварыла спажывецкую цывілізацыю. Прычым апошняя разглядаецца пісьменнікам як сродак абязлічвання лю- дзей, абесчалавечвання іх. Ва ўмовах пануючай сістэмы ты мо- жаш мець усё, калі апусцішся да жывёльнага ўзроўню і будзеш жыць толькі асабістымюпатрэбамі. Выбіваючыся з рамак сістэ- мы, можна страціць свабоду і жыццё. Мерай чалавечай годнасці А. Мінкін абраў адносіны чалавека да йрыроды, да любога інша- га жыцця, акрамя свайго ўласнага. Галоўны герой трымае карову, хаця гэта і забаронена. Карова для яго ўвасабляе сувязь з жыццём наогул, сэнс ягонага існавання. Таму трагедыяй для гэтага чала- века становіцца хвароба каровы і страта яе. Свет у апавяданні — суцэльны сметнік, створаная чалавекам пустыня: “На-першы по- гляд здаецца, што чалавек едзе па вёсцы, аднак анідзе, як вокам кінуць, не відаць ніводнага дрэва ці хмыза. Хаты стаяць на чор- най, бы вугаль, роўнядзі, спярэшчанай глыбокімі расколінамі. Чорную гэтую пустку абступаюць даволі высокія, невядомага паходжання піраміды... Цяпер бачна, што стромыя ўзгоркі, якія грувасцяцца абапал шашы, — гэта велізарныя груды смецця, друзу, адкідаў, што нібыта сапраўдныя горы цягнуцца да самага неба- краю” (Мінкін А. “Праўдзівая гісторыя Краіны Хлудаў” Мн.,“Ма- стацкая літаратура”, 1994. С.125).

Вобраз лугавіны, адзінай сярод гэтай пусткі, — сімвал апош- няй праявы жыцця, чалавечнасці сярод акіяну абыякавасці і эгаі> му. Нездарма пісьменнік дае ёй назву Шамбалы, таямнічай шчаслі- вай краіны, якая адкрытая трлькі для тых, хто дасягнуў найвышэй- шай святасці і духоўнай дасканаласці. Безумоўна, гэта не сапраўд- ная Шамбала, яна сама па сабе не зробіць чалавека шчаслівым, але, трапіўшы туды аднойчы, чалавек пачынае хаця б у марах ба- чыць іншае жыццё: гарманічнае, без страху і болю: “Сніцца яму зялёны, атулены высокімі каржакаватымі дрэвамі луг. Ен сядзіць на цёплым ад сонца валуне і п’е з куфля сырадой. I ў сне малако здаецца мужчыну самым смачным пітвом, якое ён калі піў Непада- лёку пасвіцца карова. Мужчына глядзіць на зіхоткія ад сойца, свет- лыя, з чорнымі адмецінамі на канцах каровіны рогі і слухае чыс- тыя перазвоны ейнага званка. I яму хочацца аднаго: вечна сядзець на цёплым валуне, глядзець на сваю карову і слухаць пяшчотныя пералівы званка і шамрэнне разгалістых дубоў”.

Вобразы прадстаўнікоў спажывецкага грамадства пісьменнік малюе скупымі штрыхамі. Але дэталі падабраныя настолькі ўдала, што мы выразна бачым перад сабой закончаныхэгаістаў, якія жы- вуць уласнымі патрэбамі. У іх няма ніякай духоўнасці, яны не доб- рыя і не злыя — яны абыякавыя да ўсяго, акрамя ўласных жадан- няў. Гэтая абыякавасць робіць іх найстрашнейшымі пачварамі. Ім усё роўна — забіць ці не. Яны кіруюцца прыхамаццю, вырашаючы пытанні жыцця і смерці, Таму, калі забіваюць, то забіваюць яны, па сутнасці, дзеля самога забойства, якое ўспрымаюць як цікавую забаўку: “Пранізліва верашчаць тармазы. Лімузін спыняецца непа- далёк ад таго месца, дзе стаіўся мужчына. 3 кузава аўтамабіля вы- вальваюцца ўзброеныя, у чорных блішчастых камбінезонах людзі. Цішу скаланаюць сухія аўтаматныя чэргі, раскацісты рогат, п’я- ныя воклічы:

— Карова! Гы-гы! Карова!

У некага ў руцэ запальваецца ліхтарык, Тонкі прамень гойсае па схіле, дзе знікла карова. Над кузавам лімузіна выторкваецца напаўголая жанчына з жарымі валасамі: тая самая, з дырыжабля У руцэ ў яе пляшка ў срабрыстай абгортцы.

Сп’яну дык і слон памірсціцца! — віокліва рагоча яна.

Мусібыць, страляніна па карове здаецца ёй надта смешнаю забаўляе яе”.

Карова, сустрэча з якой у створаным А. Мінкіным свеце амаль I цевераі'одная, для гэтых людзеЙ толькі жывая мішэмь. Каб канчат- кова сцвердзіць нялюдскасць гэтых гадаванцаў спажывецкаЙ цы- вілізацыі, пісьменнік выкарыстоўвае наступны эпізод: “Людзі ў чорных камбінезонах мочацца, хто дзе стаіць, забіраюцца ў кузаў, і лімузін зрываецца з месца, растае ў цемені”.

Гэта ўжо не людзі, а жывёлы. Любая патрэба задавальняецца адразу падчас узнікнення, нягледзячы на абставіны. Не існуе ніякіх маральных, этычных норм — у аснове любога дзеяння ляжыць імкненне задаволіць сваё Я. Спустошаная, счарнелая, нібы апале- ная полымем зямля і такія ж спустошаныя людзі. Людзі, якія ўлас- наручна знішчылі ўсё навокал і саміх сябе. Катастрофа ў прыродзе стала вынікам катастрофы ў чалавечых душах.

Аповесць В. Гігевіча “Пабакі” таксама адносіцца да шэрагу антыўтопій. Твор уяўляе складаны сінтэз рознахарактарных тэк- стаў: асабістых запісаў, афіцыйных дакументаў, публіцыстыкі, аў- тарскага апавядання. Складана вылучыць аднаго ці некалькіх га- лоўных герояў. Герой насельніцтва Гррада, у якім разгортваюц- ца падзеі. У цэнтры ўвагі пісьменніка “дэмакратычны” таталіта- рызм. Горад-краіну напаткала катастрофа, якая на працягу некалысіх . гадоў зрабіла далейшае жыццё ў Горадзе немагчымым.

Твор адкрываецца асабістымі запісамі, зробленымі пасля ка- тастрбфы. Невядомы сведка спрабуе разабрацца ў прычынах ката- строфы, зразумець, была яна выпадковасцю, альбо гэта заканамер- ны вынік усёй гісторыі Горада.

Першы летапісны запіс, ад якога адлічваецца існаванне Го- рада, сведчыць, што людзі з навакольных земляў схаваліся за га- радскімі сценамі ад невядомых находнікаў. Ці не ў гэтым першае сведчанне будучай гібелі: “Няўжо наш Горад пачаўся з гэтага? Няўжо нябачнае насілле, сквапнасць, прага ўлады над чужым жыццём, няўжо ўсё гэта, што нябачна гнездзіцца ў душы чалаве- чай, і прывяло ўрэшце да стварэння Горада?” Тое, што загубіла Горад, калісьці стала прычынай яго нараджэння. I нікуды болып не знікала. Людзі імкнуліся знайсці бяспеку, згаджаючыся жыць непасрэдна пад уладай князя. Але небяспека не вечная. У вышэй- шай улады адразу ўзнікае неабходнасць прывязаць людзей да Го- рада. I чым вышэй ступень развіцця чалавечага грамадства, тым гэтае жаданне мацней, што паступова прыводзіць да ўзнікнення таталітарнага рэжыму. *

Змяняецца не толькі форма ўлады, змяняецца і сам Горад. 3 мес- ца дзс жывуць і працуюць людзі, сн нібы псратвараецца ў ЖМвук) драпежную істоту: “Думаецца, што жыццс настолькі кароткае, ппа заклапочаныя сваімі жаданнямі і памкненнямі людзі мс паспяяаюпь заўважыць рэальнага жыцця нашмат большай жывой істогы, I гэтай істоты — Горад...” (Гігевіч В. “Кентаўры” Мн., 1993, С. 269).

Горад жыве, расце, патрабуе ўсё больш 'і больш паветра, вады, зямлі, расце і колькасць бруду, атручанага паветра, адпрацаванай вады. На пэўным этапе гэты працэс пераходзіць у пастаяннае са- маатручванне Горада, вядзе да экалагічнай катастрофы: “Шмат, шмат аналогій знаходжу я паміж Горадам і жывым арганізмам, але больш за ўсё мяне трывожыць здагадка пра тое, ці не надышла тая пара, калі Горад пачынае адміраць, як адмірае ўсё жывое?..

Ці не пераступілі мы тую мяжу, за якой пачынаецца ўсеагуль- нае самаатручванне: і Горада, і нас, гараджан?..” Экалагічная сіту- ацыя ўГорадзе настолькі небяспечная, што стала пагражаць жыц- цю людзей. I тады акадэмік Зоркін прапанаваў уладам стварыць інстытут, які будзе вывучаць уздзеянне НТП на жывыя істоты і асаб- ліва на чалавека. Разам з гэтым ен рэкамендаваў стварыць кант- рольную групу людзей, у якую павінны былі ўвайсці кіраўнікі Го- рада, кіраўніцтва Акадэміі Горада, а таксама іх сем ’ і.

Кантрольнай групе ствараюцца ўее ўмовы для здаровага жыц- ця: чыстае паветра, экалагічна-чыстьія прадукты, своечасовы ад- пачынак. Простае насельніцтва Горада ператвараецца ў паддослед- ных, еярод якіх нібыта павінны з’явіцца прадстаўнікі Ното Гпішпз. На самой жа справе гэтыя людзі ўласным здароўем гжыццём бу- дуць плаціць за НТП і магчымасць бесклапотнага жыцця для “кан- трольнай групы”.

Не выклікае здзіўлення, што кіраўніцтва партыі Вышэйшай Справядлівасці адразу ж падтрымала прапанову. Выпіска з закры- тай пастановы Бюро ЦК партыі Вышэйшай Справядлівасці яскра- ва адлюстроўвае тыя метады, пры дапамозе якіх таталітарны рэ- жым кіруе думкамі насельніцтва. Прадпісваецца ствараць новыя відэаканалы, павялічыць колькасць займадьных відовішчаў, увесці новыя ідэалагічныя клішэ: “гарадское мысленне (перадавое), вяс- ковае мысленне (цемрашальства, адсталасць, непісьменнасць), кас- мічны позірк, інтарэсы чалавецтва”, праводзіць дыскусіі па гла- бальных пытаннях, пакідаючы без увагі мясцовыя праблемы, па- шырыць колькасць конкурсаў, спаборніцтваў — усё гэта толькі для таго, каб не пакідаць людзям вольнага часу задумацца над тым, што сапраўды адбываецца ў Горадзе. 

Абыякавасць да сваёй справы разам з пастаяннай занятасцю думак пабочнымі пытаннямі, якая апанавала большасць насельніцтва, робіць такое здарэнне вельмі верагодным. Калі б не з’явіліся па- бакі, то нешта іншае ўсё роўна канчаткова загубіла б Горад. В. Гі- гевіч прадэманстраваў механізм самаразбурэння, закладзены ў та- тал ітарную сістэму.

Далейшае развіццё падзей таксама прадыктавана сутнасцю сістэмы. Імкненне захаваць зіаШз цгю прыводзіць да замоўчвання небяспечнай сітуацыі. Калі ж яна становіцца непадкантрольнай, улады пачынаюць унушаць насельніцтву, што з гэтым становіш- чам магчыма і неабходна змірыцца. І людзі мірацца. У той жа час пабакі, пачварны гібрыд пацука і сабакі, жыццядзейныя і хітрыя, выдатна прыстасаваліся да ўмоў, якія прапанаваў ім Горад, і людзі, якія і дагэтуль жылі ва ўмовах, неспрыяльных для нармальнага жыцця, паступова саступаюць месца новым гаспадарам. I зноў мы бачым пустку ў душы чалавека і пустку, у якую ён ператварыў на- ваколле. Абыякавасць, нежаданне задумацца пра магчымыя наступ- ствы сваёй дзейнасціД- вось галоўная прычына экалагічнай ката- строфы.

Адносіны да ітрыроды выступаюць адным з крытэрыяў ацэнкі духоўнага стану грамадства і ў рамане Л. Дайнекі “Чалавек з бры- льянтавым сэрцам”: Пісьменнік апісвае магчымае будучае. Праз трыста год людзі пазбавіліся войнаў* нястачы. Адышлі ў нябыт эпі- дэміі. На зямлі пануе Вялікая Эра Плюралізму. Але перад намі зусім не ўтопія, як гэта можа падацца на першы погляд.Чалавецтва пад- вяргаецца пастаянным атакам Вялікага Жаху. Вялікі Жах прыходзіць да чалавека ўначы, быццам выпрабоўваючы яго. I прычына гэтай вайны — помста знявечанай прыроды.

Задоўга да чалавека на Зямлі існавала цывілізацыя плазмоі- даў, якая жыла ў гармоніі з прыродай. З’яўленне чалавека не толькі адцясніла Старую Цывілізацыю на другі план, але паставіла пад

пагрозу само яс існаваннс: “...Вы, людзі, загналі насутакіятупікі у такія падзямсллі, адкуль, калі мы нс выберамся сёнвя, заўтра I ўжо выбрацца будзе немагчыма. А мы, як і вы, хочам захаваць I для будучых пакаленняў сваю цывілізацыю. Вы, людзі, разбурае- це наша жытло, нават не задумваючыся аб гэтым. Вам трэба на- I фта, вугаль, золата, газ, і вы, змятаючы ўсё на сваім шляху, груба ўрываецеся ў патаемныя зямныя нетры. Вы беспсрапынна пам- пуеце нафту. А што такое нафта і газ? Гэта — кроў СЦ, гтга — наша жыццё” (Дайнека Л. “Чалавек з брыльянтавым сэрцам” Мн,, | “Юнацтва”, 1994. С. 93—94).

Так вызначае прычыны канфлікту прадстаўнік Старой Цывілі- зацыі (СЦ). Ці нё пераболыпанне гэта? Не. Экалагічная сітуацыя на планеце вельмі складаная і не назіраецца тэндэнцый да яе па- ляпшэння: “Усё часцей нараджаюцца між звяроў мутанты, у якіх папсаваны генетычны код, гіганцкія ваўкі, дзвюхгаловыя сабакі, бязвокія зайцы. Прырода, атручаная чалавекам, узбунтавалася, сышла, як цягнік-лакаматыў, з рэек, ляціць пад адхон і ўсё ломіць на сваёй дарозе”. Чалавецтва пад уздзеяннем абставін нават пры- мае закон Сіняга Тормазу, які штучна стрымлівае тэхнічны пра- грэс: “I вернікі, і закаранелыя атэісты адчупі сябе (спачатку толькі ўва сне і ў наркатычных мроях) калі не багамі, дык двайнікамі ба- гоў, і ўжо не адзін прымерваўся, шукаў пункт апоры, каб перавяр- нуць Зямлю. Але буйны метэарыт, што нечакана для касмічнай вар- ты прыляцеў, упаў з хмарыстага неба і разбіў, нібы курынае яйка, ядзерны рэактар на поўдні Афрыкі, напалохаў усіх, дакладней ка- жучы, амаль усіх”.

Заўважым, што толькі страх перад магчымасцю катаклізму вымушае чалавецтва прыпыніць безаглядны бег наперад. Людзі прыходзяць да Сіняга Тормазу не ў выніку разважанняў, навуко- вых доследаў імі кіруе страх.

Чалавечая цывілізацыя эгаістычная ў адносінах да іншых. На- ват дасягнуўшы роўнасці ў правах для людзей, яна адмаўляе ў пра- вах іншым істотам, якія надзелены розумам, але не з’яўляюцца людзьмі:

“ I адкуль толькі ўзялася гэта брыдота? Жылі дзяды-прадзе- ды, нічога не ведалі, былі гаспадарамі планеты, а мы атрымалі кукіш з макам — аб’явілася, бачыш ты, нейкая Цывілізацыя. Цьфу ты”.

Для многіх існаванне на Зямлі яшчэ адной цывілізацыі толькі

прыкрая перашкода ў безраздзельным гаспадаранні чалавека на Зямлі. Няшмат такіх людзей, якія ўсведамляюць адказнасць чала-

вецтва за разбураную прыроду, гатовы прымяць сваю віну. Адзін з галоўных герояў рамана Клён Дубровіч з улясціАым яму юнацкім максімалізмам заяўляс:

« — Мы пазбавілі Старую Цывілізацыю чыстай ежм і паяетра, мы атруцілі яе. Яна і помсціць...”

Але гэта думкі адзінак. Іншыя ж нс жадаюць прызнаваць сваёй віны.

Людзі паслядоўныя ў сваім эгаізме. Мутанты, якія з’явіліся у выніку чалавечай дзейнасці, што парушыла экалагічны балаяс, для іх перш за ўсё небяспечныя пачвары, якіх трэба вынішчыць або трымаць у абмежаванай прасторы, а не праява жыцця, якая мае права на існаванне. Людзям усё роўна, як жывуць, што адчуваюць мутанты, толькі б яны не выходзілі за межы Тлустага лесу.

Упэўненыя ў сваёй выключнасці, людзі ўжо не здольныя заў- важаць праявы іншага розуму, акрамя свайго ўласнага. Разважанні тыпу: “Толькі пабыўшы ў чужой скуры, лусцы, шэрсці, ракавіне, толькі пабегаўшы, палётаўшы, папоўзаўшы, адчуўшы страх і зня- могу, можаш наблізіцца (хоць часткова) да разумення агульнасці ўсяго жывога. Няважна, зразумелае яно ці незразумелае, прыгожае ці непрыгожае, ціхмянае ці агрэсіўнае. Яно —жывое, а значыць, неабходнае таму свеіу, у які, нібы зрэнка ў вока, заключана тваё жыццё”, — гэта толькі прыгожыя словы, самападман і не больш за тое. Пераўтварэнні, задуманыя як сродак далучэння чалавека да жывой прыроды, сталі чарговай забаўкай, нечым накшталт нарко- тыка: “Чалавеку Вялікай Эры Плюралізму ўжо было мала моцна- гучнай музыкі, тытуню і віна. Дзеля таго каб зламаць жалезную клетку сваёй духоўнай адзіноты і несвабоды (так, несвабоды, хоць знешне ўсё здавалася надзіва свабодным і супершчаслівым), людзі, як на прыгожую зваблівую цацку, накінуліся на прыдуманую док- тарам Метэорам Тэорыю і Практыку Пераўтварэнняў”.

У чалавецтва ёсць двайнік — цывілізацыя Сіняй Зоркі, якой таксама характэрны эгаізм у адносінах да навакольнага свету. Але ў адрозненне ад людзей прадстаўнік гэтай цывілізацыі адкрыта гаворыць: “Я павінен правесці эксперымент. Эксперымент вышэй за ўсё...”

Людзі сутыкнуліся з цывілізацыяй, якая ставілася да іх так, як і самі яны ставіліся да іншых жывых істот. ПІлях гэтай цывілізацыі шлях чыстага пазнання, эксперыменту дзеля эксперыменту. Такая цывілізацыя падпарадкоўвае ўсё навакольнае сваім інтарэсам. Су- стрэча з ёю з’яўляецца штуршком да пераацэнкі героямі зямной

цывілізацыі ўвогуле. Невыпадкова адзін 3 герояў твора, Дубровіч, назваў Зямлю фалыпывай пламетай.

У чым жа праяўлясцца фальш? Перш за ўсё ў абмежаванаспі афіцыйнага плюралізму. Нават паўсядзённымі паводзінамі герояў кіруестрогі Этыкет. У любых абставінах чалавек паводзіць сябе ў адпаведнасці з нормамі Штодзённага Этыкету.

Плюралізм думак таксама абмежаваны. Людзі могуць спрачап ца наконт таго, называць родную гіланету Зямля або Мора, якая сімволіка закладзена ў лічбе сем, каму прысвоіць тытул “Чалавек з брыльянтавым сэрцам” і ці не будзе лепш замяніць назву гэтага тытула на “Чалавек з бронзавым сэрцам” як на больш сціплую. Але не абмяркоўваюцца пытанні аб адказнасці чалавецтва за развіццё цывілізацыі.

У чым жа прычыны таго, што пры спрыяльных умовах не ўзнікла сапраўдная дэмакратыя? Прычыну трэба шукаць у людзях. Якія яны, тыповыя прадстаўнікі Вялікай Эры Плюралізму? Звернемся да вобраза бацькі Клёна.

Гай і Бярозка Дубровічы — добрыя,. сўмленныя людзі. Яны кахаюць адно аднаго, у іх добрыя адносіны з сынам. Здавалася б, узорная сям’я, ідэальныя людзі.;Але паступова пераконваешся, пгго гэта далёка не так. Насцярожвае ўжо тое, што, атрымаўшы папя- рэджанне Вялікага Жаху, Гай не здолеў адмовіць сыну і разам з ім паляцеў на хутар. Болей за тое, даведаўшыся, што выпрабаванне будзе дзевятай катэгорыі, Гай і тады не адсылае сына дадому, фак- тычна падстаўляючы яго пад удар.У выніку Клён гіне.

Што кіруе бацькам? Можа, ён проста не ў стане адмовіць сыну, паўцлываць на яго? Але ў канцы рамана, калі Гай лічыць, што Клён павінен заставацца дома, яго не спыняе нават магчымасць таго, што прыйдзецца прымяніць сілу і, магчыма, страціць павагу і давер сына. Тады што перашкаджае яму зрабіць так зараз? Хутчэй за ўсё, Гай Дубровіч проста баіцца застацца сам-насам з Вялікім Жахам, прычым баіцца настолькі, што яму абавязкова трэба, каб падчас выпрабавання побач быў хто-небудзь, каго можна паклікаць на да- памогу, хто мог бы прыкрыць яго, Гая, ад небяспекі, няхай гэта будзе ягоны сын-падлетак.

Раман “Чалавек з брыльянтавым сэрцам” ~ папярэджанне. Чалавек, які заклапочаны толькі закаваннем свайго ўласнага даб- рабыту і спакою, не здольны пабудаваць справядлівай сацыяльнай сістэмы. Нават плюралізм ён ператворыць у аўтарытарны рэжым,

які будзс кіравацца прынцыпам захавання віаШв Чію любымі срод- камі. Разам з тым псіхалогія абывацеля выгадуе і чалавека-ўласні- ка, а не гаспадара, чалавека, які здольны ўзяць ад прыроды столькі, колькі яна можа даць і нават больш, пакідаючы пасля сябе пустэчу, і не спыніцца да таго часу, пакуль не паўстане пагроза экалапчнай катастрофы. Рукатворная пустыня спачатку зараджаецца ў чалаве- чай душы, апанаванай сквапнасцю, эгаізмам і абыякавасцю.

Карціну тэхнагеннай экалагічнай катастрофы стварае ў сваей аповесці “Блуканне па іншасвеце” (1994) Янка Сіпакоў Галоўны герой твора Радзім Яснавец невядомым чынам трапляе ў паралель- ны свет і, блукаючы па іншасвеце, праходзіць праз некалькі краін, у якіх па той ці іншай прычыне жыццё стала амаль немагчымым або ператварылася ў тэатр абсурду. I першым месцам, у якое ён трапляе, становіцца зямля, спустошаная чалавекам: “Разглядаў з вышыні зямлю, і яму рабілася страшна, куды ён апускаецца: зямлі, той зямлі, якая вабіць, якая цвіце і буяе, шчыра кажучы, не было, а пад ім невыразна шарэла нейкая голая непрытульная пустыня. I як ён ні ўглядаўся, і куды ні кідаў свой позірк, -— вочы нідзе не мапіі зачапіцца хоць за якое дрэва, за якую хату, сцежку, ужо не кажучы пра што-небудзь жывое. Праўда, калі пустыня пабліжэла, Радзім пачаў распазнаваць на ёй былыя, даўно перасохлыя рэчышчы, руі- ны вёсак і гарадоў, разараныя калісьці прамавугольнікі, дзялянкі, лапіны палёў і сенажацяў

Тое, што зверху здавалася шэраю пустыняю, зблізку аказалася нагрувашчваннем нейкіх каменных глыбаў, сярод якіх нельга было прыкмеціць нават самых нязначных прыкмет жыцця.

Доле было цяжка дыхаць: паветра разрэджанае, яго не хапала, ды і тое, што асталося на гэтай планеце, мусіць, пасля нейкай раз- буральнай вайныл брыдка пахла, смуродзіла, і ад яго адразу ж пача- ло пяршыць у горле” (Сіпакоў Я.“Падары нам дрэва”. Мн., “Юнац- тва”, 1997. С. 12—13).

Зямля, калісьці жывая і прыгожая, ператварылася ў мёртвую пустку. Толькі высахлыя рэчышчы рэк і ручаёў, руіны гарадоў і вёсак нагадваюць, што на гэтай мёртвай зямлі калісьці бруіла жыц- цё. Думка пра вайну ўзнікае невыпадкова: нават калі вайны і не адбылося, усё роўна зямлю забілі. Пісьменнік падкрэслівае абса- лютную безжыццёвасць гэтых мясцін, калі гаворыць, што нават гукаў не было ў гэтай мёртвай прасторы: “На зямлі было ціха-ціха... Уяўляеце, як можа быць ціха, калі няма ніводнага дрэва, каб рап- там зашапацець лісцем, ніводнай рэчкі, каб забулькатаць бруёю каля

камсннй, няма нават птушкі, якая б магла нечакана эалопод лсм„ спалохаць, пралятаючы непадалёку, няма тряны, каб ціха І чотна прашумець пад лёгкім узвеем .

Але не вайна забіла жыццё, а няправільнае прыродакармстав. не. Людзі, каб дабіцца вялікіх ураджаяў, атрымаці, сінтПМт<ЯМя матэрыялы для гаспадарчых патрэб, шырока выкарыстоўвалі ХІМІЮ не паклапаціўшыся прадугледзець магчымыя наступствы. Таксіч- ныя адходы вытворчасці выліваліся ў рэкі і азёры, выкідвалісяў паветра, што хутка прывяло да экалагічнай катастрофы. Урэшце ўсё жывое загінула, а людзі вымушаны былі перабрацца пад купа- лы або ў падземныя бункеры.

Але адзінымі вінаватымі аказаліся толькі... хімікі. Варожасць да хімікаў у Земіі была настолькі вялікая, што аднаго падручніка па хіміі, які быў у Радзіма, было дастаткова для таго, каб яго па- садзілі ў турму.

Хімікі, якія адасобіліся і стварылі сваю дзяржаву, таксама паку- туюць ад наступстваў экалагічнай катастрофы. I таксама знайшлі сабе ворага, якога можна абвінаваціць ва ўсім.

Урэшце варожасць стала для людзей нечым накшталт рэлігіі; каб абвінаваціць ворага ва ўсіх няўдачах і няшчасцях, не трэба ніякіх доказаў. Дастаткова еамога факта няўдачы. Людзі замкнёныя ў сваёй варожасці, яны жывуць у прывіднай рэальнасці, створанай іх няна- вісцю. Варожасць не толькі раз’яднада людзей, але паралізавала іх творчыя здольнасці. Дзеля чаго шукаць новыя падыходы для выра- шэння існуючых праблем, калі і так вядома адзіная прычына ўсіх няўдач: шкодніцтва ворагаў.

Зямля пасля экалагічнай катастрофы мёсца, непрыдатнае для жыцця людзей. Але пустыні чалавечай душы бываюць страш- нейшыя за любы катаклізм. Героі аповесці Андрэя Федарэнкі “Сму- та, альбо XII фантазій на адну тэму” толькі ў Чарнобыльскай зоне знайшлі надзейны прытулак, у якім чалавек пазбаўлены ад жыцця ў грамадстве “новага тыпу”: грамадстве невукаў і хамаў, наркама- наў і алкаголікаў, абыякавасці і эгаізму, якое не памятае свайго міну- лага і не мае будучыні. Радыеактыўнае выпраменьваннеладаецца менш небяспечным для чалавека, чым радыяцыя збэшчаных чала- вечых душ:

“ — Э-э, сказаў Чыгуначнік, навыдумляюць чаго хочаш. Колькі Бог даў, столькі і ў зоне пражывеш. У нас уся Беларусь ця- пер зонамаю на ўвазе не толькі радыяцыю...

— Там у нас цэлая вёсачка — такіх, як мы, —»оказала Валя. —

Есць два кані, садзім бульбу, возім сабе лроам ус€ роб»м. як колісь. Нават дзеці ссць, адно ў зонс нарядзіляся зусім нярмл пь нае дзіця. Вось настаўнік трэба...

— Як я адразу не здагадаўся! — ускрыкнуў Расолька. Ну дома ж, гэта былі тыя самыя добраахвотнікі, што самахоць жылг ў забруджаных Чарнобылем раёнах, купленых за валкугу замежжкамі Замежнікі прыязджалі раз на год і рабілі нейкія свае даследы і вы- мярэнні — увесь астатні час каланісты магпі жыць, як ім заугодяа Расолька ведаў пра гэта не з прэсы і не з тэлебачання — так, з розных чутак, выпадковых расказаў...”

Любая рукатворная катастрофа бярэ пачатак перш за ўсё ў душах людзей, якія апанавалі абыякавасць, эгаізм, спажывецкі по- гляд на жыццё, варожасць. Перш чым выправіць экалагічную сіту- ацыю, трэба каб змяніліся, духоўна выраслі самі людзі, інакш не- пазбежна вяртанне да безагляднага разбурэння навакольнага ася- роддзя. Ніякая пагроза для жыцця іншых людзей не спыніць чала- века з пусткай у душы. Менавіта таму і выступае экалогія прыроды і экалогія чалавечай душы як непадзельнае цэлае, дзе абедзве часткі ўзаемаабумоўленыя, у творах беларускіх фантастаў апошніх дзе- сяцігоддзяў.

Літаратуразнаўства неаднаразова адзначала прагноз як неадмен- ную функцыю навуковай фантастыкі, што па сваёй прыродзе скіра- вана ў пэўнай ступені ў будучыню. Не маглі аўтары пры гэтым аб- мінуць і апісання таго грамадства, якое ўзнікне ў будучым. Такім чынам, сацыяльная і навуковая фантастыка, як правіла, арганічна спалучаюцца ў межах аднаго твора. Нават сваім узнікненнем наву- ковая фантастыка абавязана менавіта фантастыцы сацыяльнай.

У большасці выпадкаў навукова-фантастычны твор утрымліваў у сабе не толькі прагноз далейшага развіцця навукі, але і ацэнку перспектыў грамадскага развіцця, што было характэрна і для бела- рускай навуковай фантастыкі. Што да твораў беларускіх фантас- таў 60 -— 70-х гадоў, то там, галоўным чынам, была апісана мадэдь ідэальнага камуністычнага грамадства, да якога, па тагачасным меркаванні, ішло чалавецтва. Па сутнасці, гэта былі сацыяльныя ўтопіі. Навуковая фантастыка азначанага перыяду міфалагізавала ўяўленні аб будучыні ў адпаведнасці з ідэалагічнымі ўстаноўкамі: “Можна сказаць, што мастацкім метадам сучаснай навуковай фан- тастыкі з’яўляецца “адваротная міфатворчасць”. Міфатворчасць наогул — гэта свядомая або несвядомая мастацкая перабудова пры- роды, грамадства. Міфалогія, як казаў Маркс, падпарадкоўвала і

фармавала сіяы прыроды ва ўяўленні і пры дапамспе ўяўленн*. Менавіта гэта робіць зараз і навейшая міфалогія наяуковяя фан- тастыка, якая рыхтуе чалавека да будучыні” (Саладоўнікаў С. “По- плсч з мараю пра беларускую фантастыку”. // “Маладосць”. 1979. №6. С.158).

Але стварэнне сацыяльнага міфа можа мець і часта мас адмоў- ныя наступствы, дапамагаючы ствараць скажонае ўяўленне пра рэчаіснасць згодна з афіцыйнай ідэалогіяй: “Сацыяльны міф ства- раецца некаторымі асаблівасцямі грамадскага жыцця. У такім вы- падку міф разумеецца як сістэма сучасных абагульненых уяўлен- няў пра час, у значнай ступені адчужаных ад сапраўднай рэчаіс- насці, — г. зн. скажоных. Падобны міф з’яўляецца тормазам на шляху грамадскага прагрэсу” (Каваленка В. “Міфа-паэтычныя ма- тывы ў беларускай літаратуры”. Мн., “Навука і тэхніка, 1981. С.38). Гэта можа рабіцца свядома або несвядома, калі пісьменнік і сам знаходзіцца ў палоне ідэалогіі. Апошні варыянт найбольш небяс- печны, таму што ў творы знаходзіць адбітак шчырая вера творцы ў тое, пра што ён піша.

Да сярэдзіны васьмідзесятых гадоў стала канчаткова ясна не- апраўданасць спадзяванняў на пабудову камунізму. Сацыяльны крызіс выклікаў пераасэнсаванне ўяўленняў пра далейшае развіццё грамадства. У гэты перыяд з’явілася беларуская антыўтопія, якая ўзяла на сябе функцыю развянчання створаных раней сацыяльных міфаў. Калі раней у навукова-фантастычных творах прысутнічаў аптымізм у ацэнках перспектыў чалавецтва ў сувязі з далейшым прагрэсам навукі і тэхнікі, то ў 80—90-я гады перспектывы шчас- лівай будучыні разглядаліся беларускімі фантастамі вельмі крытыч- на. Большасць антыўтопій гэтага перыяду аналізуе феномен тата- літарнага грамадства. Непакоіць пісьменнікаў і рэальная магчы- масць сусветнай вайны з выкарыстаннем ядзернай зброі.

“Канарейка, маленькнй нежно-голубенькнй комочек, мертво лежнт в косо повнсшей клетке, большне н темные человеческне тела с удушенно снннмн лнцамн н вытянутымн шеямн обмяклн в креслах у пультов, чернеют н грудятся у стенкн возле змеяіцнхся труб.

П только голос все убеждает:

— Мы жнвы, мы еіце жнвы!..” (Адамовнч А. “Последняя па- стораль”. М., мСоветскнй пнсатель, 1989- С. 497).

Так пачынаецца аповесць А. Адамовіча “Апошняя пастараль”. Пісьменнік апісаў свет пасля атамнай вайны. Нічога жывога не за- сталося на плансцс, паўсюль адма і тая ж кярпіня трупы. л»ле- ныя Ў кучы альбо назаўсёды прыкапамыя дя спяіх крпспяў зя ггутк- тамі пускавых установак, дзе іх напаткала смерць. С’мерпь адабря- ла ўсс: гукі, фарбы. Толькі адно яшчэ застяецня яд чялявечяга *мт ця: невялікі астравок цішыні і спакою, на якім знайшл» часовы пры- тулак душы ці адбіткі асоб двух чалавек, байпоў варожых армій

Пісьмсннік удала выкарыстаў элементы пастаралі. На яостра- ве простае, натуральнае жыццё чалавека на ўлонні прыролы Усё прасякнута адчуваннем спакою і шчасця. I як неадменная частка гэтай пастаралі — Яна, увасабленне жаноцкасці і кахання. якая » жыве толькі для шчасця: “Знакомо наклоннв набок детскую голов- ку, чтобы совладать на ветру с медовой тяжестью волос, она смот- рнт пз утренней морской свежестн спокойно н безмятежно. соглас- ная лншь на счастье н блаженство во всем м везде, на нежную лас- ку н вечную красоту встречаюшего ее рожденне мнра...”

Прыгажосць, гармонія, жыццё супрацьстаяць разбурэнню, ха- осу і смерці, якія, нібы сцены калодзежа, ахапілі з усіх бакоў астра- вок. Герой стараецца не бачыць гэтых сцен, захоплены каханнем, ён, быццам шчытом, прыкрываецца ім ад жахлівай рэчаіснасці: “А на то, что могло бы нас смутнть, мы стараемся не смотреть. На глыбы тяжеленного мрака — стены нашего “колодца”, высоко вста- юіцне над намн. Нх полосуют веера огненных треіцнн-молннй, немых, неслышных. А не слышншь так можно п не смотреть. Не глядншь вроде н нет-этого. Есть на что, на кого смотреть: нас двое!”

Але смерць ідзё поруч з чалавекам. Для таго, каб парушыць спакой, дастаткова было з’явіцца Трэцяму. Банальны трохкутнік чалавечага кахання разбурае апошнюю пастараль. Герой, які доў- га разважаў пра прычыны катастрофы, што напаткала свет, пра прыроду вайны, адстойваў гуманістычныя ідэі, сам прынясе ня- навісць і смерць у апошні прытулак цішыні і міру, у апошні пры- тулак жыцця.

Як на сцэне, разгортваюцца падзеі перад вачыма ўсяго сусве- ту. Толькі тры чалавекі на востраве. Паміж імі ўжо не існуе дзяр- жаўных межаў, маёмаснай і сацыяльнай няроўнасці. Нават нацьь янальная і расавая прыналежнасць не адыгрываюць істотнай ролі, бо людзей усяго толькі трое. Людзі вызвалены самімі абставінамі ад абавязкаў, якія накладвала на іх дзяржава, пэўны палітычны лад, грамадскі ўклад. Людзі максімальна набліжаны да сваёй сут- насці, якую нельга больш схаваць за палітычнымі лозунгамі, за- гадамі, традыцыямі і звычаямі: “Возможно, кому-то там, — Тре- тнй неопределенно провел рукой, показывая на круглое голубое окошко неба, — понадобнлнсь зрнтелн. Для последнего спектак- ля. Мы прнглашены в ложу Велнкого Драматурга, он же Велнклй Режмссер”.

Чалавецтва загінула, бо ніхто не захацеў саступаць, не пажадаў шукаць кампрамісу, бо кампраміс заўсёды патрабуе ад нечага ад- мовіцца. Людзі разарвалі планету, каб яна не дасталася каму-не- будзь аднаму, ахвяравалі жыццём усіх дзеля палітычнай ідэі.

Так, здавалася, што адно аднаму ўступалі, але не паступаліся прынцыпамі. Але каму патрэбныя гэтыя прынцыпы на пустой, мёрг- вай зямлі? Нікому. I нават страціўшы ўсё, героі не да канца ўсве- дамляюць гэта. Невыпадкова адзін з іх заяўляе: “Колькі можна са- ступаць? Яны як глухія!” Але глухія абодва бакі. У атамнай вайне няма і не можа быць невінаватых. Знішчэнню ўсяго жывога няма апраўдання. I нельга ўскласці ўсю адказнасць на невялікую групу людзей: палітыкаў, фінансістаў. Яны аддавалі загады, якія прывялі да катастрофы, але людзі выконвалі гэтыя загады, націскалі на кнопкі пускавых установак, выдатна ведаючы, што адбудзецца пас- ля. Больш за тое, нават тады, калі стала канчаткова зразумела, што не будзе не толькі пераможцаў, але 1 наўрад ці хто ацалее ў ядзер- най бойні, гэта нікога не спыніла:

— Ннкакнх нашнх! Мы не можем рнсковать. Сбнваем всех подряд. На то мы ;— “последннй удар”, “мстяіцее небо”, Послед- ннй удар должен быть за намн. Это —- главное”.

Нават апошнія ацалеўшыя не здолелі пражыць адпушчаны ім час мірна. Дастаткова было жанчыне абраць аднаго з іх, як другі ўзненавідзеў шчаслівага саперніка. Чалавек, які яшчэ нядаўна з горыччу спрабаваў асэнсаваць тыя шляхі, што прывялі чалавецтва да гібелі, не жадаючы змірыцца са стратай, саступіць, ён шукае апраўданняў сваёй нянавісці і, безумоўна, знаходзіць: яго сапернік не можа мець дзяцей. Адабраўціы ў яго жанчыну, герой зробіць паслугу ўсяму чалавецтву, якое зможа адрадзіцца. Нават сваю ка- ханую герой перастае ўспрымаць як асобу, якая мае права на вы- бар, бо гэты выбар ужо зроблены не на яго карысць.

Калі чалавек, які ненавідзіць, адчуе, што.яго нянавісць спра- вядлівая і цалкам апраўданая, яго не спыніць нічога. Таму так імкнецца падабраць філасофскае, навуковае абгрунтаванне для сва- ёй нянавісці герой аповесці. Шукае, пакуль самападман не дасць яму магчымасці сказаць: “Теперь на моей стороне не одна лншь

обнда н не лмчная правота, а йсторйческая — да, как это нп громко звучнт”

Але гэта менавіта асабістая крыўда, зайздрасць да чужога шчасця.

Не ў стане пераступіць праз уласны эгаізм, аглушыўшы сябе сваёй “гістарычнай” справядлівасцю, чалавек здзяйсняе забоЙства. Забойства, пасля якога рухне востраў жыцця сярод смерці. Чала- век прынёс у апошнюю пастараль нянавісць і гвалтоўную смерпь, бо не пажадаў саступаць, адмовіцца ад сваёй праўды на карыспь жыцця. Асабістая праўда для кожнага пагубіла чалавецтва, яна ж забіла і апошні астравок жыцця: “Все н во всем всегда перед всемн правы! —— еслн не это, тогда что погубнло?”

Чалавек, нават узброены апонінімі дасягненнямі навукі і тэхнікі, не стане ад гэтага лепшым. Духоўная недасканаласць людзей, няў- менне пераадолець варожасць, паступіцца сваімі інтарэсамі нават дзеля жыцця вядзе чалавецтва да гібелі. I тут нельга застацца ўба- ку, бо ў апошняй трагедыі гэтага свету пэўны ўдзел прыме кожны. Аповесць-папярэджанне “Апошняя пастараль” — спроба пры- мусіць людзей задумацца, куды яны ідуць. Ці хопіць у чалавецтва розуму, каб своейасова адмовіцца ад сваёй праўды на карысць жыцця, на карысць будучыні?

Не меншую заклапочанасць далейшым лёсам чалавецтва вы- казаў у сваіх навукова-фантастычных творах і В. Гігевіч. У сваіх аповесцях і раманах пісьменнік стварыў некалькі мадэляў таталі- тарнага грамадства, аналізуючы яго прыроду, прычыны ўзнікнен- ня, магчымыя вынікі панавання таталітарызму для далейшага раз- віцця чалавецтва.

Ужо ў фантастычнай аповесці “Карабель” пісьменнік стварыў пераканаўчую мадэль таталітарызму, як бы ўбачыўшы грамадства з самай вяршыні сацыяльнай піраміды. Герой, ад імя якога вядзец- ца апавяданне, капітан Карабля, ужо не адно дзесяцігоддзе ці, можа, нават стагоддзе вандруе ў Сусвеце. Імкнучыся да гэтай вяршыні, герой панёс вялікія страты, духоўны крызіс прымушае яго заду- мацца над сэнсам уласнага жыцця, над роляй сістэмы, якая існуе на Караблі, у яго лёсе, над самой сутнасцю гэтай сістэмы. Герой твора, які прайшоў амаль усе сацыяльныя ступені, добра ведае сістэ- му на самых розных узроўнях. Ягоныя ўспаміны — сапраўднае падарожжа ўнутры гэтай сістэмы.

Пісьменнік не выпадкова абраў месцам дзеяння аповесці кас- мічны карабель. Гэта замкнёная прастора, ізаляваны мікракосм.

Грамадства на карабпі ізалявана з самага пачатку, што дае магчы- масць паставіць чысты эксперымент сацыяльнага мадэлявання, Нават структура Карабля дапамагае пісьменйіку падкрэсліць нека- торыя аспекты таталітарнай сістэмы. Карабель падзелены на ўзроўні, кожнаму з якіх адпавядае пэўны сацыяльны статус люд- зеіГ Строгая іерархічная арганізацыя грамадства падтрымліваец- ца, такім чынам, пры дапамозе ізаляванага размяшчэння кожнага сацыяльнага слою. Жыццё людзей строга рэгламентавана. Дзейні- чае наладжаная сістэма пакаранняў і ўзнагарод. Існаванне такой рэгламентацыі тлумачыцца патрэбамі Каірабля, таму найменшае адхіленне караецца з максімальнай жорсткасцю. Прычым пакаранне знаходзіць падтрымку ў пэўнай часткі насельніцтва:

“ —Калі кожны жыхар паверха, а тым болей усяго Карабля пачне хадзіць без пропуска па лесе, то ад нашага лесу нічога не застанецца” (Гігевіч В. “Карабель. Мн., “Мастацкая літаратура”, 1989. С.220).

“ —... Яны не падумалі, што на нашым Караблі ўсё ўзаемазвя- зана, дык вось цяпер на першым паверсё ў іх знойдзецца час пра ўсё гэта падумаць”, так разважае бацька героя пра сям’ю, якую за з’яўленне ў лесе без дазволу адправілі на першы паверх. Яму прасцей прыняць афіцыйны пункт погляду на жыццё, чым пры- знаць яго недасканаласць і несправядлівасць. Прасцей марыць аб магчымай узнагародзе, чым думаць пра пакаранне ці яго сапраўд- ныя прычыны. Чым болыпая ўзнагарода, тым болып складана яе атрымаць. Каб пабыць некалькі гадзін у лесе, трэба выстойваць доўгую чаргу. А адпачынак на моры для простага чалавека ўжо амаль недасяжны.

Болыпасць людзей у творы Гігевіча запалохана да такой сту- пені, што кожную хвіліну адчувае сябе пад нечым наглядам. Нават проста ціха выказаць нязгоду з тым, што адбываецца, для іх занад- та адважны ўчынак. Такому стану суцэльнага страху садзейнічае не толькі добра наладжаная сістэма назірання за людзьмі, існаван- не патрулёў, але і таямнічыя Здані, сустрэча з якімі — амаль верная смерць: “У той год, калі Альма загінула, Здані нечакана пачалі з’яў- ляцца на ўсіх паверхах. Яны як павар’яцелі... Нават і ў нас, на чац- вёртым паверсе, яны наводзілі жах на людзей. Людзі рабіліся сціша- нымі, разгубленымі і... паслухмянымі”. Але галоўны сродак кант- ролю гэта абмежаванне дазволеных ведаў. На кожным узроўні чалавек атрымлівае частку ведаў, якія выдаюцца за ісціну. Абвяр- жэннё дагматаў расцэньваецца як злачынства і адпаведна караец- ца. Простым працоўным людзям гавораць, што Карабель — адзі-

ная магчымая рэальнасць, за мсжамі якой — чорная нустэча кос- масу. Але ходзіць паміж людзьмі легеяда, што некалі яны жылі на планеце, дзе ўсяго было даволі: зямлі, паветра, лясоў, мора, -— дзе людзі маглі кожную ноч бачыць зоркі.

Паданне пра тыя часы, калі людзі былі вольныя ў сваіх думках і памкненнях, перадаецца з пакалення ў пакаленне. У лушы галоў- пагагероя, Ёха, узнікае канфлікт паміж праўдай маці і афіцыйнымі ведамі. Увесь перыяд навучання ў школе ён спрабуе даведацца, хто меў рацыю: маці ці Настаўнік. Не знаходзячы пераканаўчага адка- зу, Ех звяртаецца непасрэдна да Настаўніка, але той пэўнага адказу не дае: “... адно я пэўна ведаю: самае шкоднае, пра што ты тут жа павінен забыць і ніколі не ўспамінаць, гэта паданне пра тое, што людзі могуць жыць без Карабля”.

Цікаўнае запытанне юнака ператвараецца ў данос на ўласных бацькоў якіх ён жа і павінен судзіць.

Герой твора не спыняецца на шляху да ісціны, аднак пацяр- ііелі пры гэтым найбольш ягоныя бацькі. Другой ахвярай стала першае каханне, ад якога Ёх адмовіўся, каб мець магчымасць ву- чыцца далей.

Аднак болып гіоўная інфармаванасць пачынае разбураць тыя путы, якімі надзейна звязаны людзі на розных паверхах карабля. Таму сістэма выпрацоўвае новыя вытанчаныя сродкі ўтрымання чалавека ў пэўных рамках. Пакаранне адыходзіць на другі план — на першы выходзіць узнагарода. Імкненне ўзняцца вышэй нара- джае жорсткую канкурэнцыю паміж людзьмі і адчужанасць^ адзі- ноту: “Не трэба забываць, што ў нас, на чацвёртым паверсе, была свая канкурэнцыя, амаль кожны з нас марыў стаць камандзірам Карабля.

... Мо таму мы былі такія ганарлівыя і пагардлівыя. Гаворачы гучныя словы пра чэснасць і сумленнасць, мы навучыліся ўтой- ваць свае думкі і пачуцці, мы навучыліся гаварыць адно, а думаць — другое...”

“Думаецца мне, што нават тыя засакрэчаныя веды, якія мы на- бывалі падчас заняткаў, памалу разбэшчвалі нас, прымушалі кож- нага жыць на адзіноце, без смеху і жартаў, зусім не так, як жылі людзі другога альбо трэцяга паверхаў, бо ў любы міг магло стацца так, што мае аднагодкі на Судзе паверха маглі судзіць мяне гэтак жа, як некалі я судзіў сваіх бацькоў..,”

Вялікую частку навучання складалі дыспуты, на якіх абара- няліся і абвяргаліся любыя палажэнні. Гэта школа сафістыкі за-

гартоўвала людзей» робячы іх незалежнымі ад праўды, Яны не толькі ўмеюць маніць інпшм, але і самім сабе; мог даказаць што заўгодна, падчас публічных лагічных гульняў у доказы я зна- ходзіў часовае супакаенне ад таго ўнутранага болю, які ўпершм- ню давялося спазнаць на трэцім паверсе, калІ судзіў сваіх няш- часных бацькоў...0

Разважаючы так, герой Гігевіча не толькі пачынае бачыцьтмя ці інпіыя скрытыя хады сістэмы, але і ўражаны іх злачьшнай вы- танчанасцю: “Калі пакідаў першы паверх, я здзівіўся: як жа хітра і складана было спланавана жыццё на Караблі!.. Як быццам існа- ванне злачынцаў было неабходна, карысна Караблю...”

Закончыўшы навучанне, герой Гігевіча ўздымаецца яшчэ на адну прыступку і атрымлівае доступ у сакрэтныя лабараторыі, дзе яму прыадчыняецца яіпчэ адна таямніца сістэмы. Здані — штуч- ныя стварэнні, якія вырошчваюцца ў лабараторыях і выпускаюцца час ад часу, каб падтрымліваць атмасферу жаху. Але гэта яшчэ не _ ўсе веды, і ў пагоні за ісцінай Ёх уздымаецца ўсё вышэй, пакуль нар эшце не становіцца камандзірам Карабля. ;

Настаў той момант, калі ён авалодае таямніцай Карабля, і зменіць сістэму, знішчыць Здані... Але героя чакае жорсткі ўдар. Карабель не мае мэты, бо гэта.-Ц|сродак пакарання іншадумцаў. Камандзір не можа ўзняцца над сістэмай, застаючыся яе залежнай часткай. За ім сочыць Таемны Савет, які здольны і ўзнагародзіць, даўшы бяссмерце, і забіць камандзіра.

Карабель — параджэнне таталітарнай сістэмы, сродак абсалюг- нага кантролю над кожным чалавекам. I ажыццявіць гэта дапама- гае высокаразвітая навука. Мёнав.іта яна дала сродкі для існавання Карабля. Недасканаласць чалавека, ягоны страх, нерашучасць, жаданне ўзвысіцца нават за кошт ігііпых людзей падтрымліваюць таталітарную сістэму. Не апошнюю ролю адыгрывае і абмежава- насць ведаў, падтрыманне нізкага духоўнага ўзроўню насельніцт- ва, яго неінфармаванасці. I нават самая дасканалая навука, самыя глыбокія веды пра Сусвет не зломяць гэтай сістэмы, калі адукава- ная меншаець жадае кіраваць недасведчанай болыпасцю. Навуко- ва-тэхнічны прагрэс, які апярэдзіў прагрэс духоўны, становіцца сродкам прыгнёту і зняволення чалавека.

< Ідэі аповесці “Карабель” В. Гігевіч развівае і ў наступных сваіх навукова-фантастычных творах. Што такое наша цывілізацыя? Кўды яна ідзе? У чым прычыны духоўнага крызісу сучаснага гра- мадства? Такія пытанні ўздымае пісьменнік у рамане “Не забы-

вай пра дом свой, грэіпнік”, у якясці эпіграфа абраўшм наступ- ныя словы Ф. М. Дастасўскага: “ППЯЙЙЛМСЬ какне-то новые трн- хмны, сушсства мйкроскопмческме, йселявшмеся в теяа яюлей. Но этм сушсства былм духм, одарённые умом н йолей. Люлн. прк нявшнс мх в себя, становнлнсь тотчас бесноватымн н сумасшел- ПІЙММ. Но ннкогда, ннкогда людн не счнталн себя такнмн умнымн м непоколебнмымн в мстнне, как счнталн зараженные. Ннкогда не счнталн непоколебнмее свонх прнговоров, свомх нравствен- ных убежденнй н верованнй. Целые селення, целые горола н яа- роды заражалнсь н сумасшествовалн”.

У эпіграфе адлюстраваўся змест рамана, яго фабула. Вірусы адаманы, адкрытыя Валескім, -— тыя самыя трыхіны Дастаеўска- га. Гэта адначасова і вынік тэхналагічнай цывілізацыі, і адна з пры- чын яе трагічнага канца, непасрэдна не паказанага, але прадказа- нага ў рамане. Тэхналагічная цывілізацыя, псеўдакультура вялікіх сучасных гарадоў паказаны як смяртэльнае захворванне чалавецт- ва, ад якога людзі не жадаюць лячыцца, таму што гэта перашка- джае нечыім эканамічным і палітычным інтарэсам. Людзі жывуш» паводле прынцыпу “Паслянас— хоць патоп”; што адлюстравана ў рамане нават у адпаведным лозунгу моладзі: “Пасля нас—— хоць адаманы!” (Гігевіч В. “Марсіянскае падарожжа”. Мн., “Мастацкая літаратура”, 1990. С. 139).

У рамане два планы разгортвання падзей. Адзін з іх стварае сюжэтную канву твора. Падзеі ў ім глабальныя па маштабах, ма- юць знешні характар. Г эта адлюстраванне гісторыі чалавецтва пасля адкрыцця адаманаў, што вытрымана ў стылі навукова-папулярнага артыкула. Для большага праўдападабенства аўтар уключыў у апа- вядальную плынь розныя ўстаўкі ў выглядзе артыкулаў, прамоў, навукападобных каментарыяў. Каментарыі не толькі ствараюць ілю- зію сапраўднасці, але і спрыяюць успрыманню асноўнага тэксту, які не загрувашчаны шматлікімі падрабязнасцямі і разгорнутымі тлумачэннямі. Каментарыі служаць і для болын нагляднага ілюст- равання падзей, апісаных у творы. Возьмем, для прыкладу, тлума- чэнне тэрміна “адаман”: “Адаман, адаманы — у этымалогіі гэтых слоў, упершыню ўведзеных медыкам Валескім, лінгвісты і па сён- няшні дзень не могуць дакладна разабрацца. Так, напрыклад, не- каторыя лінгвісты мяркуюць, што гэтыя словы складаюцца з дзвюх частак: руск. ад — пекла і ням. ман —- чалавек. Адсюль у перанос- ным сэнсе гэтыя словы можна тлумачыць, як чалавек (людзі) пекла альбо — чорт (чэрці). Іншыя лінгвісты лічаць, што слова адаман

(адаманы) паходзіць ад іншага словазлучэня: руск. ад і анг. мані — грошы. Адсюль лінгвісты робяць выснову, што слоая адаман азна- чае пякельныя грошы, альбо грошы, падораныя людзям д’яблам...”

Цікава, што пісьменнік прыводзіць у творы і народную этмма- логію слова:

“А я табе праўду скажу: гадаманы — яны, мусіць, і ёсць гады ней- кія. 3 якой толькі халераю я за ўсё жыццё не сутыкаўся. I да вайны, помню, хапіла, і ў вайну. Ды і пасля вайны таксама нялёгка было. Але нічога, думаю, што і з гэтымі гадаманамі мы неяк справімся”

Другі план апавядання -^гэта глыбокі роздум над праблемамі сучаснага грамадства, пошукі глыбінных прычын тых падзей, што адбываюцца вакол, спроба зразумець сучаснасць, развагі пра аса- бісты лёс. Гэта апошнія запісы Валескага, дзённік Алешнікава і маналог Лабуцькі. На жаль, нельга сказаць, што аўтар дастаткова ўдала выкарыстаў магчымасці гэтай часткі свайго аповеду. Зяпісы найчасцей не індывідуалізаваныя і ўспрымаюцца як развагі аднаго чалавека, індывідуальнасць кожнага героя толькі заяўлена, але не раскрыта. Гэта зніжае пранікнёнасць і пераканаўчасць думак, вы- казаных у гэтай частцы. Варта адзначыць і даволі слабую звяза- насць гэтай часткі з падзейным планам твора. Роздум недастаткова матываваны падзеямі, што не дазваляе розным плыням арганічна пераплесціся ў адно цэлае, перашкаджае палемічнаму дыялогу паміж развагамі і падзеямі, ідэальным і рэальным.

Што ж за падзеі адбываюцца ў творы? Медык Валескі ад- крыў новы від вірусаў, якому даў назву адаманаў. Гэта засталося б незаўважаным, калі б вірусы сваім знешнім выглядам не нагад- валі людзей. Гэта выклікала надзвычайную зацікаўленасць ва ўсім свеце. Пакуль вучоныя даследавалі вірус, вывучалі яго ўздзеянне на арганізм чалавека, людзі етроілі свае версіі наконт таго, чым з’яўляюцца адаманы, складалі пра іх розныя гісторыі, анекдоты, пісалі кнігі і здымалі фільмы, Гэты інтарэс да адаманаў сталі пас- пяхова эксплуатаваць. Так узнікла фірма “Адаманіс”, якая на хвалі цікаўнасці да адаманаў ператварылася ў транскантынентальную карпарацыю, што кантралявала ўвесь свет, завалодала розумам і душой многіх і многіх людзей, жорстка рэгламентуючы, у што людзі павінны апранацца, якія фільмы глядзець, якія кнігі чытаць. “Этыкетачка” “Адаманіс” стала знакам якасці для мяшчан: “Што думалі адаманістыя, ці ўмелі яны што рабіць гэта мала каго цікавіла, галоўнае было — каб на адзенні меліся ярлычкі фірмы “Адаманіс”.

У чым жа прычына такога развіцця падзей? Што дазволіла той жа фірме “Адаманіс” маніпуляваць людэьмі? Прычьша ў адарва- | цасці ад родных каранёў, ад зямлі, ад Бацькаўшчынм, — сцвяр- । джас аўтар. Чалавск, адарваны ад свайго роду, ад народнай глебы, [ нс толькі не жадае, але і баіцца вярнуцца назад, да свайго гтачэтку, I нават у думках. Гэтая боязь і прымушае яго гнацца за модай, імкнуц- ца жыць “не горш за іншых” і адначасова абязлічвае і абесчалавеч- вае яго: “Чалавек, які мае адзенне з фірмавым знакам “Адаманіс”, не птухая лапцюжная дзярэўня, не з дзярэўні на свет паявіўся, а — I культурны, дасведчана-модны па ўсіх сучасных праблемах, ён праз фірмавы знак “Адаманіс” умудраецца далучыцца да таго чужога, | малавядомага і загадкавага, што знаходзіцца недзе далёка-далёка ад дому, і таму сам становіцца загадкавы, як і тыя ж нябачныя, але

I рэальна існуючыя адаманы”.

Яскравы прыклад такога абывацельскага погляду на рэчы — I ліст тыповай “культурнай і дасведчана-моднай” гараджанкі да сва- | ёй сяброўкі, які выпадкова трапіў да апавядальніка. Вось як ус- | прымаецца, напрыклад, народная песня, гэтая душа народа: “... Я I вот нядаўна пачула што нервы і горла добра лячыць народнымі песнямі. Кажуць калі наспяваешся іх надта то адразу ж лягчэе на душы ды і нервы супакойваюцца. Торла адразу ж прачышчаецца

I а заадно і лёгкім лягчэй дыхаць. Як пасля хвойных ваннаў уся- । роўна. Як у той жа сісцеме ёгаў гіалучаіцца.. .” Гэты ліст — яск- [ равы прыклад іроніі, гратэску, які яшчэ больіп узмацняецца тым, і што яго аўтарка — выпускніца філфака. У кантэксце — нагру- вашчванне памылак, сказы без знакаў прыпынку, прымітыўная ацэнка з’яў культуры, пагарда да народнага набываюць амаль сар- кастычнае гучанне.

Страта сувязі з Радзімай, родам — з’ява небяспечная і пры- водзіць да таго, што чалавек страчвае духоўныя каштоўнасці, на- [ запашаныя народам, застаецца пазбаўлены маральна-этычных ары- । енціраў. На пустое месца ў чалавечай душы прыходзіць этыка і эс- | тэтыка, прапанаваная сучаснай масавай культурай, абязлічаная, пазбаўленая каранёў у гісторыі і культуры народа. Між тым лю- дзей, якія разумеюць, чым пагражае страта сувязі з народам, Радз- імай, страта сапраўдных духоўных і культурных каштоўнасцяў, іх падмена, — меншасць. Куды больш прыстасаванцаў, махляроў, якія, ператварыўшыся ў перакаці-поле, коцяцца па свеце і шукаюць любую магчымасць утульна пабудаваць сваё жыццё. Супрацьста- янне поглядаў даецца ў рамане праз пары герояў-антаганістаў: Ва- лескі — Леў Леўданскі, Іў Мясцовы — Эд Гпабалёвы — і выяўля-

ецца праз адносімы гэтых герояў дя ісйавання адаманаў, Валескі і Іў Мясцовы заклікаюць да барацьбы з адяманамі,

Папярэджанні вучоных аб шкоднасці йдяманаў, ускоснмясвед- чанні таго, што адаманы аінаватыя ў знікненні старажытных цы- вілізацый, карэляцыя адаманаў з вірусамі іншых захворванняў; у тым ліку і СНІДу, застаюцца незаўважанымі, таму што гэта яявы- гадна для такіх людзей, як Леўданскі і Глабалёвы, для фірм, якія зарабляюць грошы дзякуючы існаванню і папулярнасці адаманаў I яны гатовы пры дапамозе зброі і эканамічных санкцый адстойваць свае інтарэсы. Узор — заява прадстаўніка ТНК “Адаманіс”, якая фактычна з’яуляецца ультыматумам: “Як ужо заяўлена раней, нашы танкі “Ад” з лазернай наводкай і крылатыя ракеты “Аманіс” заўсё- ды гатовы для абароны нашых вышэйшых інтарэсаў у любой кроп- цы зямнога шара. Наш авіяносец “Ада” гатовы адправіцца да бера- гоў любой краіны, якая ўступіць з намі ў канфлікт”.

Дарма ў сваім адкрытым лісце Іў Мясцовы спрабуе звярнуцца да сумлення інтэлігенцыі і заклікае на барацьбу з адаманамі і ада- манаўшчынай: “...Мы... і без адаманаў пачалі сеяць сярод людзей тое блытанае, брыдкае і цьмянае, што з усіх бакоў пранікае ў на- родную свядомасць, назва чаму — адаманаўшчына. Лёгкасць і абы- якавасць у адносінах паміж людзьмі, раўнадушнасць як да чужога, так і да свайго жыцця, уседазволенасць і разбэшчанасць, падзенне маралі, якое дружна апраўдваецца словамі пра новы час, новае мысленне, новыя адносіны, усё гэта — адаманаўшчына, тая не- здаровая атмасфера, у якой так лёгка пладзіцца адаманам”. Але атрымлівае наступны адказ: “Адаманы і ўсё тое, што вы называеце адаманаўшчынаю, гэта і ёсць якраз тое новае, што ўваходзіла, ува- ходзіць і будзе ўваходзіць у жыццё кожнага пакалення. 3 веку ў век такое было і будзе”, — пад якім падпісаліся 149 “заслужаных дзея- чаў літаратуры і мастацтва”, што здрадзілі свайму прызванню і адрынулі свой абавязак, каб жыць без асаблівых турбот.

Між тым над светам лунае горкае папярэджанне-прароцтва, пакінутае загінулай цывілізацыяй: “...I тады, як да зор далёкіх да- цягнуліся рукі чалавека, калі стаў чалавек па сіле богу падобны, ён тут жа пачаў забываць, хто ён, адкуль ён родам і што трэба яму ў жыцці акрамя ежы, сну і насалоды. I смех звонкі знікаў яшчэ ў маленстве. I падоўгу думаў чалавек над сэнсам работы сваёй і нічога не мог прыдумаць. А тады нечакана пасыпаліся хваробы і мор ся- род людзей. Без слёз і жаху паміралі яны, забываючыся, адракаю- чыся бацькоў і дзяцей пры дастатку поўным. Тыя няшчасныя, хто

*

I лгывым заставаўся, блукалі беч пямяпі пя свепе белым. яе яелэю II чы> што рабіць, за што зачапіць смае пяпср непйгтрэбныя рукГ*. I I людзі ідуць па гэтым шляху проста ў бездячь Ряступь гарады

I і адміраюць вёскі, ўсё больтп забруджваеппя павакольнае эсярол- | дзе, кожны думае толькі пра сябе і пра ўласную яасалолу, і ў рэпгае I рэшт выспявае лозунг, які абвяшчае канеп чалаяечай пыяшізэпьп.

I яс капітуляцыю перад адаманамі: “Хоць як — абы жыпьГ* вось I дэвіз болыпасці. Тых жа, хто яшчэ супраціўляенца, абавязкова вы- I нішчаць у аб’яўленым “апошнім крыжовым паходзе за вольнае | • жыццё адаманаў”. Цывілізацыя знікне, каб зноў пачацца з яупя I Але гэта ў лепшым выпадку. Да такога трагічнага, але заканамер- I яага фіналу падводзіць чытача Васіль Гігевіч.

■' •| У адрозненне ад рамана “Не забывай пра дом свой, грэшнік” । аповесць “Марсіянскае падарожжа” быццам бы вяртае нас да апо- [ весці “Карабель”. Большая частка дзеяння аповесці праходзіць на ; касмічным караблі, які вязе на Марс першых каланістаў. Жьшпё ( людзей строга рэгламентавана і падпарадкавана рашэнням Вяліка- га Камп’ютэра. Дзеці адарваныя ад бацькоў і выхоўваюцца тым жа Камп’ютэрам. Падчас палёту каланісты абавязаны засвоіць новую філасофію, якая зыходзіць ад Вялікага Камп’ютэра. Людзі забяс- печаны матэрыяльна, але абкрадзены духоўна. Фінал аповесці — бунт людзей супраць сістэмы. Нават форма аповеду супадае. У апо- весці “Карабель” гэта дзённік камандзіра, у “Марсіянскім падарож- жы” — дзённік-успамін аднаго з каланістаў. Але “Марсіянскае па- дарожжа” не дублюе “Карабель”.

Перш за ўсё змяніўся сам герой-апавядальнік. Калі ў “Караблі” мы мелі магчымасць назіраць за падзеямі з вяршыні піраміды, то ў “Марсіянскім падарожжы” апавядальнік хоць і не радавы ка- ланіст, але і на першых ролях не ходзіць. Гэта дае магчымасць пісьменніку разглядаць падзеі ў непасрэдным развіцці, ад самага пачатку і да канца. Ён можа аналізаваць тыя працэсы, якія адбы ваюцца ў масах. Такім чынам Васіль Гігевіч аналізуе не толькі саму таталітарную сістэму, але і яе ўспрыманне простым грама- дзянінам, эвалюцыю яго поглядаў на тое грамадства, членам яко- га ён з’яўляецца.

Дзеянне разгортваецца ў недалёкім будучым у адной з заходніх краін. Падчас навуковай канферэнцыі знакаміты вучоны Мілер за- явіў, што неарганізаванасць чалавечых пачуццяў прывяла чалавец- тва да крызісу, таму людзі ііавінны падпарадкавацца штучнаму ро- зуму, які пазбаўлейы эмоцый і будзе гірымаць толькі правільныя, лагічныя рашэнні: “Лічу, што ў наш крытычны пераломны гіста- рычны момант мы змушаны прызйаць тоЙ горкі факт, што стаім перад выбарам: альбо загінуць пад цяжарам недасканалых чалаве- чых пачуццяу якія, як самі бачыце, прывялі чалааецтва да крызіс- нага стану> альбо аддаць кіраўніцтва ўсяго чалавецтва адзінаму электронна-вылічальнаму цэнтру. Гэта зпачыць, мы павінны пры- знаць над сабою ўладу штучнага розуму”, а значыць Вялікага Камп’ютэра.

На жаль, у праціўнікаў Мілера не хапае аргументаў, у тоЙ час як Мілер добра падрыхтаваны да спрэчкі. Гэта, разам з аўтарьгтэ- там Мілера, не дае вучоным адрынуць прапанову. Таму ўзнікаера- шэнне правесці эксперымент. Пад кіраўніцтва штучнага розуму аддадзена першая марсіянская калонія. Ніхто не прадбачыў, што гэты навуковы эксперымент скончыцца трагедыяй.

Апавядальнік — журналіст, і гэта дазволіла яму быць сведкам усіх асноўных падзей, якія датычыліся эксперыменту.

Штучны розум з самага пачатку бярэ кантроль над усімі аспек- тамі жыццядзейнасці людзей, якія аддадзены яму пад уладу. I пер- шым крокам на гэтым шляху становіцца абавязковая рэгістрацыя. Кожны чалавек атрымлівае бранзалет-датчык, які не мае ні права, ні магчымасці зняць. Якія дадзеныя атрымлівае праз бранзалет Камп’ютэр, ці ёсць адваротная сувязь і ў чым яна можа праяўляц- ца? Ніхто не можа адказаць на гэтыя пытанні. Але людзі выразна адчуваюць абмежаванасць сваёй свабоды: “Я мбг зрабіць многае, а між тым пасля сённяшняй рэгістрацыі я ўжо моцна, як на нябач- ным ланцугу, быў прывязаны да чагосьці, што за мною назірала, як за паддоследнымтрусам, нават у паўзмроку яно наэірала закож- ным маім рухам, думкамі, пачуццямі. I я зразумеў, што ўжо да са- май смерці мяне не пакіне гэтае пакутлівае пачуццё, што я трапіў у пастку”.

Вялікі Камп’ютэр не абмежаваўся рэгістрацыяй. Дзеці былі адлучаны ад бацькоў і выхоўваліся ў спецшколах і ўрэшце яны ад- ддліліся ад дарослых настолькі, што зразумець іх стала амдль не- магчыма. Ды і самі яны не вельмі імкнуліся да зноеін з іншымі людзьмі, праводзячы вольны час якраз ля індывідуальных відэа- камп’ютэраў.

Але Вялікаму Камп’ютэру недастаткова ўплыву на дзяцей: ён імкнецца завалодаць думкамі, памкненнямі ўсіх людзей. Для гэта- га прызначаны лекцыі па філаеофіі новага мыслення: ‘*...У вас не павінна быць сумненняў, ваганняў, смутку, горычы, жаху смерці — усяго таго, што і без таго скарачае кароткае жыццё”.

Штучны розум патрабуе ад чалавека абсалютнай пакоры і без-

I у КРАІНЕ АНТЫЎТОПІІ 293

агляднага падпарадкавання сабе» прапапуючы ўзамен нейкія касм- I ічныя таямніцы. Штучны розум сцвярджае сваю выгпэйгпасць у адносінах да чалавска. Усё гэта людэі павінны прыпяць, не папгра- буючы доказаў. Найменшае сумненнс караецца галаўным болем. Камп’ютэр імкнецца задаволіць усе матэрыяльныя пагтрэбы лю- дзей, максімальна заняць іх вольны час, каб у іх не было магчы- масці задумацца над тым становішчам, у якое яны трапілі. Усе гэ~ тыя прыёмы не новыя ў гісторыі чалавецтва. Змянілася толькі знеш- няя атрыбутыка:

— ...Некалі былі ашыйнікі, як на сабаках, вытатуіраваныя лічбы на руках, выстрыжаныя палосы на галаве, паласатыя хала- ты, а зараз — які прагрэс! — нам начапілі бранзалеты-датчыкі. I

I мы — шчаслівымі сябе лічым! Які жах! Да чаго можа дайсці сло- I ваблуддзе!”

Калі Чалавек набліжаецца да разумення сутнасці палітыкі Вялі- | кага Камп’ютэра, у яго пачынае балець галава. Галаўны боль ста- новіцца своеасаблівым індыкатарам глыбіні разумення сітуацыі. Чым бліжэй чалавек падыходзіць да ісціны, тым часцей і мацней баліць галава. У гэтым выказана ідэя імгненнага пакарання за валь- надумства.

Аднак не толькі страх пакарання ўтрымлівае людзей ад супра- [ ціўлення. Людзям неабходны Вялікі Камп’ютэр, які вядзе карабель, падтрымлівае на ім умовы, неабходныя для жыцця людзей. Не про- ста адмовіцца ад камфортнага, забяспечанага жыцця, болып за тое, рызыкаваць ім, каб адстойваць свабоду, пра якую большасць мае даволі расплывістыя ўяўленні.

У аповесці В.Гігевіча камп’ютэр дзейнічае згодна пастулатаў аднаго з галоўных герояў Мілера, а не ўласных рашэнняў.

Мілер увесь час мог кантраляваць работу Вялікага Камп’ютэ- ра. Ён, а не маіпына, кіраваў жыццём каланістаў. Эксперымент выпрабоўваў не магчымасці штучнага розуму. Асноўная мэта — выпрабаванне новых сродкаў поўнага падпарадкавання ўсіх аспек- таў жыцця чалавека ва ўмовах таталітарнай сістэмы. В. Гігевіч па- казвае жахлівы твар навукова-тэхнічнай рэвалюцыі, якая служыць інтарэсам таталітарнага рэжыму.

Гэтыя ідэі пісьменнік развівае і ў навукова-фантастычным ра- мане “Кентаўры”. Раман мадэлюе не пэўную грамадскую фарма- цыю. Гэта спроба прааналізаваць усю чалавечую гісторыю, ацаніць правільнасць таго шляху, па якім ідзе чалавецтва, высветліць да- лейшыя перспектывы чалавека ў сувязі з развіццём навукі.

Раман уражвае сваёй канкрэтнасцю. Ён жорстка прывязаны да

пэўнага часу і месца, насычаны лёгкапазнайальнымі рэаліямі на- шага нядаўняга мінулага.

Твор складаецца з двух блокаў, размеркаваных на ўсім змесце. Гэта запісная кніжка Федарчука і непасрэднае апісанне пядзей яа- кол навуковых даследаванняў героя. У адрозненне ад рамана “Яе забывай пра дом свой, грэшнік” падзейны план больпі удала звяза- ны з разважаннямі Федарчука, становіцца тым знешнім фактарам, які падштурхоўвае героя да тых ці іншых думак.

Дзе пралягае мяжа чалавечага пазнання? Да чаго можа прывесці бескантрольны навукова-тэхнічны прагрэс? Ці патрэбныя чалавец- тву веды, якія не прыносяць шчасця? На гэтыя пытанні спрабуе знайсці адказы аўтар.

Малады таленавіты вўчоны Фёдарчук у сваіх навуковых пошу- ках шчыльна наблізіўся да магчымасці стварэння жыцця ў штуч- ных умовах. Націскаючы на тое, што даследаванні ў гэтым накірун- ку дазволяць вырашыць бялковую праблему, а таксама не дадуць краіне адстаць ад развітых капіталістычных дзяржаў, Федарчук да- біваецца ад кіраўніцтва Акадэміі навук сродкаў на правядзенне эк- сперымента. У аддаленай ад вялікіх гарадоў мясцовасці будуецца база для яго правядзення.

Праца набірае абароты, да яе далучаецца ўсе болып і болып людзей. Але мала хто з іх задумваецца над тым, што будзе тады, калі эксперымент акажацца паспяховым.

Людзей цікавяць, у асноўным, асабістыя праблемы: рабога, па- сада, сям’я. Іван Ігнатавіч Сідарэнка, Прэзідэнт АН, заклапочаны тым, каб не страціць пасаду, болып за ўсё ён жадае, каб эксперы- мент Федарчука даў дадатныя вынікц і чым хутчэй, тым лепей. Дырэктар Інстытута біяхіміі Ліпавенка гатовы Федарчука ў лыж- цы вады ўтапіць, бо калі эксперымент апошняга атрымаецца згод- на з тэарэтычнымі развагамі, то Інстытут біяхіміі чакаюць няра- дасныя перспектывы: шмат тэм давядзецца закрыць, бо знікне па- трэбаў іх распрацоўцы, датацыі, прэміі і ўзнагароды таксама прой- дуць міма. Для самога Федарчука эксперымент з’яўляецца срод- кам пазнання ісціны. Адкрыўшы першапрычыну жыцця, ён раз- лічвае знайсці адказы на пытанні, чым з’яўляецца жыццё, што та- кое смерць, зразумець свет і сябе ў гэтым свеце.

Адзін з герояў твора Самоткіц бачыць, што, задумваючы такі эксперымент, чалавек замахваецца на тое, што заўсёды лічылася прэрагатывай калі не Бога, то эвалюцыі. Яго жахае думка, што жыц- цё можна стварыць, разабраць, вывучаць усебакова, не вельмі за-

■ думваючыся пра тую вялікую адказнаспь, якой патрабуюць падоб-

I ныя эксперымснты.

Але болыпасць людзсй ме звяртае ўвагі ма гэтую праблему, яны I занятыя іншым: удзельнічаюць у палітычмых паргыях, рухах, фран I тах, наведваюць мітынгі, глядзяць тэлевізар, абмярхоуваюпь апопт- і нія сенсацыйныя паведамленні, накшталт з’яўлення НЛА. 'Экспе- I рымент для многіх людзей, занятых у ім, — звычайная, рушяная [ работа. Фактычна, толькі Федарчук, і то далёка не адразу, пачыяае | разумець, якую адказнасць узваліў ён на свае плечы: “Пачуццё раз- I двоенасці і сумнення не пакідала мяне ні на міг. Я не ведаў, што прынясу людзям пры ўдачы альбо няўдачы эксперымента: гпчасце [ ці гора”.

Герой твора наважыўся змадэляваць "усё тое, што калісьці ад- I былося на Зямлі, і гэтым эксперыментам высветліць самае галоў- I нае і пакутлівае: што ж кіруе жыццём — сляпы бяздумны выпадак, । які каму і можа падпарадкоўвацца, дык толькі — тэорыі верагод- насцяў, альбо чыясьці найвышэйшая незямная воля, згодна з якой • на адной з планет каторае тысячагоддзе працягваецца гэты склада- г нейшы і трагічнейшы эксперымент над намі...”

Эксперымент быў паспяховы, праз нейкі час на метэарытных грудах з’явіўся таямнічы мох. Але сам момант пераходу нежывой матэрыі ў нешта жывое не быў зафіксаваны, бо апаратура адклю- чылася ў выніку аварыі. Далей людзі маглі толькі назіраць за тым, як развіваецца жыццё. Перад вачыма назіральнікаў праходзіла эва- люцыя. Ішла барацьба за існаванне, знікалі адны віды і на іх месца прыходзілі іншыя, пакуль нарэшце ў выніку эксперымента не з’яві- лася разумнае жыццё. Кентаўры — так назвалі гэтых істот — вялі жыццё, якое вельмі нагадвала жыццё чалавецтва. Перад вачыма людзей праходзіла ўся гісторыя, у тым ліку і войны: “Пазіраючы на смяртэльныя схваткі кентаўраў, мы ўсе, і вучоныя, і скэшнікі, паціху вар’яцелі, кожны з нас скардзіўся на пастаянны галаўны бель. Усё, што мы бачылі ўнутры Базы, было гэтак знаёма — быццам кожны некалі пабываў тым самым кентаўрам, які змушаны змагац- ца з-за метэарытнага груда...”

Кентаўры паўтаралі той шлях, што прайшла зямная цывіліза- цыя. Яны ішлі па шляху навукова-тэхнічнага прагрэсу, прычым вельмі хутка. У рэшце рэшт пачалі разбураць саму Базу, унутры якой знаходзіліся. Федарчук загадаў крыху змяніць энергетыку па- лёў, спадзеючыся, што кентаўры здагадаюцца і спыняць разбураль- ную дзейнасць, але ўсе спадзяванні былі марныя: “Мабыць, яны іпукалі і знаходзілі прычыну сваіх бедаў у сваіх унутраных кан- фліктах. Калі я назіраў іх мітусню і ўзбуджамаснь мне ўаесь час думалася: няўжо кентаўры нс здагадваюцца, у чмм іх сапраўдная бяда?

Алс ж не, не — не здагадваліся яны...” Урэшце Федартук быў вымушаны знішчыць кентаўраў.

Паралелі, якія аўтар праводзіць паміж кентаўрамі і людзмо, нсвыпадковыя. В. Гігевіч падводзіць чытача да думкі, што, магчы- ма, нашае зямное жыццё — таксама нечы эксперымент. I ці не ра> бураем мы ў сваёй бясконцай празе пазнання тыя асновы, на якіх трымаецца наша жыццё, як гэта зрабілі кентаўры? Магчыма, капга- строфы, частыя аварыі, Чарнобыль “ гэта апошняе папярэджан- не, пасля якога — смерць.

Раман робіць вялікае ўражанне. Адчуваецца праўдзівасць пісьменніка і занепакоенасць далейшым лёсам чалавецтва. Праб- лематыка яго настолькі актуальная, настолькі адпавядае пачуц- цям і думкам сучаснікаў, што ў чытацкім водгуку, надрукава- ным у газеце “Літаратура і мастацтва”, чытаем: “...Гэты ма- кратэкст няхай сабе і раман, але не фантастычны. Перад намі нават не ўтопія тыпу оруэлаўскага 84-га года. Аўтар мае ГЭТА на ўвазе УСУР’ЁЗ: ён усур’ёз лічыць нас падкаўпачнымі істо- тамі і даказвае нам гэта фактамі нашага вопыту. Бо для матэрыя- ліста, няхай і былога, свет аднародны, і раз з’явілася бялковая форма жыцця, дык і скончыцца яна павінна свідраваннем азона- вага слою”. (Бяласін Я. “Ці ў фантастычны час мы жывём?” II “Літаратура і мастацтва” 13 жніўня 1993. С. 7).

Да антыўтопіі звярнуўся і Леанід Дайнека. Ягоны навукова-фан- тастычны раман “Чалавек з брыльянтавым сэрцам” прааналізаваў магчымыя вынікі працэсаў, якія сёння адбываюцца ў нашым гра- мадстве. Нават плюралізм пры пасіўнасці большасці, нежаданні карыстацца свабодай, выбары на карысць камфорту і спакою можа ператварыцца ў аўгарытарызм, няхай і не вельмі жорсткі.

Нёшта падобнае да “плюралізму” Л. Дайнекі мы бачым у апо- весці А. Федарэнкі “Смута, альбо XII фантазій на адну тэму”. Аў- тар не стаў заглыбляцца ў далёкую будучыню. Дзеянне аповесці працякае ў 199... годзе. Але і за гэты час плюралізм, галоснасць, свабода прынялі нейкія нездаровыя, пачварныя формы. Свабодна распаўсюджвалася нахабства, хамства, лянота, абыякавасць, эгаізм. Калі ж чалавек спрабаваў зрабіць нешта карыснае, дапамагчы лю- дзям, ён адразу атрымліваў па шапцы, мог страціць пасаду, работу, нават добрае імя. Каб упэўніцца ў гэтым, дастаткова прасачыць лёс

аднаго з герояў, Расолькі, да пасады лырзктара Гімютіі Новэга Тыпу

Першым рабомым месцам Расолькі быля прапя ярлынапгэрвм у бальніцы. Сумленны і неабыякавы чалавек, ён яе злочеў лрымі- рыцца з тым, што ў бальніцы з-за адсутнасці лекаў хворыя яе мл- юш> ніякай дапамогі, і пачаў сам лячыць іх зёлкамі паволле рэпэп- таў народнай медыцыны. Людзі пачалі ісці да Расолькі па лапямо- гу, але доўга гэта не працягнулася. У хуткім часе ў бальяіцу ззвітагў журналіст, і неўзабаве Расолька прачытаў пра сябе, пгто ёя — **л’я- ніца, шарлатан, апускаецца да таго, што бярэ са сваіх хворых хабар і хворыя вымушаны займаць чэргі, каб гэты хабар яму перадапь; што Расолька лянуецца нават прайсціся па палатах дапамагчы хво- рым..."

I людзі паверылі паклёпу, праігнаравалі нават надрукаваяыя пазней абвяржэнні. Расолька страціў і працу, і добрае імя. Нават знаёмыя адвярнуліся ад яго.

Другім працоўным месцам стала работа загадчыкам чытальнай залы ў Платнай Публічнай Бібліятэцы. Якраз у гэты час там распа- чалі актыўна “абнаўляць фонды”: “Тэрміновым парадкам стала спісвацца ўся літаратура, напісаная ў XIX стагоддзі. Пасля абеду кнігі зносіліся на ўнутраны дворык, і бібліятэчны вахцёр запаль- ваў і амаль да самага вечара падварушваў кійком гэтае страшнае цяпельца, каб лепш гарэла. Некаму для манаграфіі спатрэбіліся назвы асноўных твораў Чэхава — няма ніводнай кніжкі Чэхава ва ўсёй бібліятэцы. Як няма?! Так, спісаны, састарэў па зместу, да таго ж гэта маскальскі пісьменнік, хай маскалі яго і чытаюць. Па- куль не позна, бярыце Бястужава-Марлінскага, бо заўтра і яго не будзе” (Федарэнка А. “Смута”. Мн., “Мастацкая літаратура”, 1994. С. 19 — 20).

Расолька пачаў захоўваць гэтыя спісаныя кнігі і паціху выда- ваць чытачам. Аднак працягвалася гэта нядоўга. Ужо на чацвёрпгы дзень з’явіўся фельетон, у якім паведамлялася: “...Загадчык чы- тальні Росаль, якога выгналі ў свой час з бальніцы за п'янку і за гультайства, узяў новую моду: кінуўся ў самую страшную распус- ту, водзіць да сябе ў інтэрнат жанчын, спісвае направа і налева кла- сіку і поіць брагаю вахцёра, каб той гэтую класіку тайком ад усіх паліў; што навадніў чытальню нізкапробнай парнаграфічна-графа- манскай літаратураю” •—словам, усё, ад першага да апошняга сло- ва ўсё наадварот таму, што на самай справе рабіў Расолька. Хоць і не з цершага разу, але зламаць чалавека здолелі. Стаўшы дырэкта- рам Гімназіі, Расолька перастаў праяўляць ініцыятыву: “... ўрэшце зразумеў, што ад яго патрабуецца, і не варушыў пальцам. Паваль- ная болыпасць не толькі гімназістаў, але І настаўнікаў нават нсзда- гадвалася, піто такая пасада існус, што прыходзіць кожную раніцу і сыходзіць а шостай гадзіне вечара чалавек, які яе займае. Цяклі кадры, пасля кожнай атэстацыі абнаўляўся настаўніцкі склад, сы- ходзілі “встэраны” і прыходзілі навічкі, Гімназійная Рада правяла ў жыццё шэраг сваіх пастаноў, у прыватнасці, скарачэнне ўрокаў з трыццаці хвілін да пятнаццаці, потым да дзесяці, дазвол курыць яа ўроках, замену ўрокаў па мове і літаратуры прагпядам амерыканскіх відэакліпаў... адзін Расолька не мяняўся, як бы астаючыся ганаро- вым членам Гімназіі”.

Ініцыятыва, якая можа хоць неяк цалепшыць жыццё людзей, у грамадстве новага тыпу караецца хутка і даволі жорстка. Друк пе- ратварыўся ў сапраўдны прэс, які можа расціснуць любога, хто спрабуе нешта змяніць у гэтым хаосе.

Што ж ухваляецца сістэмай? Усё, што спрыяе далейшаму раз- бурэнню нармальнага жыцця. Невыпадкова пісьменнік у цэнры апо- весці паставіў вобразы падлеткаў, вучняў сёмага класа. Менавіта яны далёка пайшлі ў пабудове новага жыцця. Дастаткова прыга- даць рэформы, праведзены? вучнямі ў Гімназіі: урокі па дзесяць хвілін, курэнне на ўроках, адмена такіх дысцыплін, як мова і літа- ратура. Нормай паводзін для падлеткаў становіццазнарачытая гру- басць, нахабства, хамства. 3 пачатковых класаў дзеці пачынаюць курыць. Ужо для сямікласніцы становіцца абавязковым мець па- любоўніка. Усе'гэта абвяшчаецца праяўленнем сапраўднай свабо- ды і дэмакратыі. На самой справе грамадства паспяхова ператва- раецца ў сапраўдны статак. Старэйшае пакаленне ў той жа час нічо- га канкрэтнага не робіць, каб змяніць сітуацыю, прывучанае ўжо падмяняць дзеянне крыкам падчас мітынгаў. Для іх ужо не так істот- на канкрэтная справа, колькі магчымасць заявіць свой пратэст, ня- хай гэтая заява не будзе мець ніякіх наступстваў:

“ — Я задаю вам канкрэтнае цытанне: вы хочаце, каб вашы дзеці раслі разумныя, добрыя, ветлівыя, не курылі, не брыдкасловілі, саступалі старэйшым месца, віталіся першыя, не глядзелі парнухі і гэтак далей? А вы мне пра тое, што жывяце ў галечы, што ўсё дара- гое, што дзеці кепскія, дурныя, кураць, п’юць, фізічна і духоўна неразвітыя”...

У прынцыпе, Федарэнка ў сваёй аповесці не апісвае нічога прынцыпова новага. Усе тыя заганныя з’явы, якія адлюстраваныя ў “Смуце”, існуюць і ў нашым паўсядзённым жыцці, толькі даве- дзены яны да свайго лагічнага заканчэння, да абсурду. Свабода,

у КРАіНЕ АНТЫЎТОПІІ 299

якая ўспрымаецца як уседазволенаспь. словы замест рэальных [ СПраў, зніжэннс культурнага ўзроўню насельйіцтва, распаўсюдж- г ваннс псеўдакультуры — усё гэта ўзята з нашага жыцця. Перспек- тыва смуты, якую апісвас пісьменнік, рэальная. I тыя жорсткія меры, якія прапануюць героі аповесці для выхавання канчаткова разбэш- чаных гэткай “дэмакратыяй” дзяцей, — гэта, хутчэЙ за ўсе, свед- чанне адчаю і расчараванасці ў людзях, якіх ужо не прывесці да розуму словамі:

** — ...За кожную двойку, калі будзе даказана, што яна пастаў- лена вам за вапіу ляноту, будзеце фізічна пакараныя. За кожнае магг- нае слова мы праколем вам іголкай язык, за знявагу настаўніка—дзе- сяць лазовых розаг плюс грэчка, за спробу закурыць — аплявуха і гэтак далей. Рэестр у дырэктара, хто жадае, можа азнаёміцца. Са- мае галоўнае, што мне хіочацца, каб вы запомнілі, што гэтыя пра- вілы не абмяжоўваюцца толькі школаю. Дзе б вы ні знаходзіліся, । Дяя нас няма ніякай цяжкасці даведацца, чым вы ў гэты час займа- | ецеся. Эксперымент гэты будзе цягнуцца нядоўга, хутка вы і самі Е зразумееце, што так, як вы цяпер жывеце, жыць нельга”.

Але што такое сама смута — ап’яненне нечакана атрыманай I свабодай, няправільнае разуменне дэмакратыі палітычна неадука- [ ванымі людзьмі? Аказваецца, справа зусім не ў гэтым. Смута -— [ працэс, які свядома падтрымліваецца і накіроўваецца пэўнымі [ людзьмі. Мы ўжо згадвалі на прыкладзе Расолысі, якім чынам ка- раецца ў гэтым грамадстве любая спроба спыніць анархію. Друк ахоўвае нечыя інтарэсы. Свабода слова стала для журналістаў сва- I бодай абняславіць любога нёпажаданага чалавека. Але гэта не адзі- • ны сродак, які выкарыстоўваюць, каб штурхаць грамадства ў па- трэбным кірунку. Дырэктар Гімназіі Расолька з самага пачатку ; эксперымента чакае арышту: “Прадбачу пытанне —- што яшчэ за “браць”? У 199... годзеі “браць”? Каго, калі перамога ўсімі ча- канай дэмакратыі адбылася на ўсіх франтах? Няўжо знаходзіліся незадаволеныя нечым? Трэба прызнацца — яшчэ і як знаходзілі- ся; у параўнанні з Перыядам Адсутнасці Дэмакратыі злачыннасць вырасла ў некалькі разоў і турмы былі перапоўненыя — так, што нядаўна дэпутаты болыпасцю галасоў прынялі пастанову аб ад- крыцці гэтак званай Абмежаванай Плошчы Для Утрымання Ан- тыдэмакратычных Грамадзян, перахрышчанай у народзе ча- мусьці ў “Архіпелаг Дэмлаг”* Так што было, было і каго “браць” і куды “браць”.

Як тут не прыгадаць трыццатыя гады, калі ў разгар еталінскіх рэпрэсій была прынята канстытуцыя 1936 года, якая была адной з

самых дэмакратычных. I тут, і там свабода, правы заставалісятолькі словамі, а на самой справе панаваў таталітарызм.

Якія людзі стаяць за смутаЙ? Пісьменнік не называе канкртт- ных імёнаў, не паказвае гэтых уладароў жыцця. Але застаюцод людзі, якія праводзяць пэўную палітыку. Па іх дзеяннях, словах можна меркаваць і аб тым, хто стаіць за імі.

Новыя гаспадары жыцця не жадаюць кантактаваЦь з простымі людзьмі. Анархія, якую яны падтрымліваюць у грамадстве, усё больш набліжае людзей да жывёльнага стану. А прымітыўнай, не- развітай масай прасцей кіраваць, выкарыстоўваючы яе так, як па- жадаецца. Калі народ пераўвасобіцца ў статак, абавязкова зной- дуцца і пастухі. Дэмакратыя, свабода слова, правы чалавека — гэ- тыя дасягненні чалавечай цывілізацыі могуць стаць маскай, заякой схаваецца самы жорсткі таталітарны рэжым. Невыпадкова ўзнік у аповесці “Архіпелаг Дэмлаг”.

Гаворачы пра беларускую антыўтопію, нельга абмінуць апо- весць Я. Сіпакова “Блуканне па іншасвеце”. Гэты твор аб’яднаў адразу некалькі сацыяльных мадэляў, апісвае некалькі заганных шляхоў, па любым з якіх можа пайсці і нашае трамадства. Акрамя грамадскіх мадэляў: Зэміі і Талямаліі — краін, якія знішчылі пры- роду, безаглядна выкарыстоўваючы хімію ў гаспадарцы, і не знайшлі лепшага выйсця, як падзяліцца на два варожыя лагеры, трэцяй краінай, якую ўбачыў герой аповесіц, блукаючы па інша- свеце, стаў Жалезны Хаос — зямля абясточаных робатаў. Жыццё пакінула Жалезны Хаос у выніку вайны паміж робатамі і іх ства- ральнікамі, што не пагадзіліся даць робатам самастойнасць.

Праблема супрацьстаяння чалавека і створанай ім разумнай істо- ты або машыны не новая ў навукова-фантастычнай літаратуры. Не адзін пісьменнік апісаў сітуацыю, у якой машыны цаўставалі су- праць сваіх стваральнікаў. Але ў Я. Сіпакова гэта не адзіны канфлікт, а адзін з многіх канфліктаў недасканалага свету. Як ваявалі Зэмін і Талямалія, так ваявалі Дурбудзія і Жалезны Хаос. Толькі прычыны канфліктаў былі розныя. Дурбудзія адмовілася прызнаць разумнасць робатаў, іх правы на свабоду і самастой- насць, бо не пажадала адмовіцца ад іх працы. Мець рабоў, якія старанна працуюць і не маюць ніякіх правоў, з’яўляючыся ўлас- насцю гаспадара, было для дурбудаў больш выгадна. Аўтар не прымае і бок робатаў, хаця і сімпатызуе ім. Барацьба за вызва- ленне не можа не выклікаць спачування, але не тады, калі яна суправаджаецца татальным вынішчэннем праціўніка. Невыпад- кова пісьменнік згадвае, што робат з радасцю і насалодай пры-

гадвас, як ён і яго таварышы забівалі норягаў Нявагт той чала- век. які ўключыць энсргію ма Жалезным Хаосе, не булзе пакіну- ты жывым. Варожасць да людзсй у робатаў занадта вялікая. яяа перавышас нават удзячнасць за всрнутае жыццё.

Любая вайна нараджае нянавісць, але і нямааісць, наралзгуяты- ся, пачынае падтрымліваць вайну. Пакуль варожасць не гтераалопе- на, вайна не зменіцца мірам, яна будзе ўспыхваць пры першай маг чымасці. I не мае перспектыў тое грамадства, якое не здолее пера- ступіць праз нянавісць, пайсці на прымірэнне.

Чьгм далей працягвае Радзім падарожжа па іншасвепе, тым болып абсурдныя краіны ён бачыць, але павялічваецца і колькаспь кропак судакранання гэтых краін з нашай. Адна з краін, у якую герой трапляе пасля Жалезнага Хаосу, Дурбудзія, цалкам адпавя- даеназве.

Абсурд і бязглуздзіца сўстракаюцца тут на кожным кроку. Ча- лавек, які стаіць на месцы, сур’ёзна сцвярджае, што ён ідзе, пры- чым абураецца, што яго затрымліваюць размовай, перашкаджа- юць “ісці”. Людзі душацца, каб “ехаць” у аўтобусе, які не про- ста стаіць на адным месцы, але нават і колаў не мае. Свежы. толькі што спечаны хлеб закопваюць у зямлю, між тым як людзі Ў краіне недаядаюць.-Працу замяняе стаянне ў чарзе, якая не вядзе нікуды.

Дурбудзія цалкам апраўдвае сваю назву, якая асацыіруецца са словазлучэннем “дурная будова”. Але такі лад — вынік пэўнай дзяр- жаўнай палітыкі. Разваліўшы краіну, кіраўніцгва палічыла за леп- шае замяніць нармальнае жыццё на гэты гратэск, у якім і хаос у гаспадарцы, суцэльная галеча ўспрымаюцца як адзіна магчымая норма жыцця. Нармальнае ўспрыняцце рэчаіснасці ў людзей пад- мяніў сацыяльны міф:

Разумееш, у нас перабудова, страшэннае беспрацоўе. Трэ- ба людзей нечым заняць. Вось і паставілі іх у чаргу. Каб не думалі ні пра што. Стаяць, нечым займаюцца, некуды ідуць... З’яўляецца ўяўнасць працы...

■^ А хто выдумаў чаргу?

— Пляшывы. Але вось пляшывага ўжо няма, а чарга астала- ся. Яна, як бачыш, і калматаму падабаецца... Калматы не разбурае яе, а накіроўвае сюды ўсё больш і больш людзей. I яны працуюць”.

“ _ у Нас так прынята, — нібы адгадаўшы Радзімавы думкі, усміхнуўся дурбуд. — Мы ўсенародна і праводзім, і сустракаем прэзідэнта. Гэта ў нас як свята. Словам, калі мала хлеба, трэба, каб было паболей свят”.

Праца падмяняецца ўяўлсннем працы, замест хлебя люлзям прапануюць відовішчы. Кіраўніцтва свядома падтрымлівае такі стан, бо ён не дае людзям магчымасці задумацца над тым, як яны жывуць і хто павінен адказваць за развал краіны. Гэтае прыаіднае жыццё зацягвае настолькі, што нават апляваць сябе ўчарашняга для дурбудаў — нармальная з’ява; змяніўшы свае погляды, чалавек лічыць, што і сам ён стаў абсалютна іншым, які не мае нічога агуль- нага з тым, якім ён быў яшчэ ўчора.

Дурбудзія, краіна сацыяльнага міфа, вельмі нагадвае нашае жыццё. Аўтар уводзіць некаіорыя рэаліі, якія непасрэдна адсыла- юць чытача да нашай рэчаіснасці. Гэта асобы прэзідэнтаў: пляшы- вага і калматага, якія падобныя да Гарбачова і Ельцына нават знеш- не. Невыпадкова на лобе ў пляшывага прыкметная адмеціна. Сіту- ацыя ў краіне — гэта сітуацыя пасля развалу СССР. Тут і перабудо- ва, беспрацоўе, чэргі, мітынгі, якія нічога не вырашаюць, нават дзяржаўны пераварот, які прывёў калматага да ўлады, -вельгіі на- гадвае падзеі жніўня 1991 года. Таму і дурбуды —- гэта перш за ўсе наш народ, які дазваляе дурыць сябе, ды яшчэ часта вітае тых, хто робіць з іх дурняў

Пэўнай суаднесенасцю з націым жыццём можна лічыць і ад- носіны кіраўніка дзяржавы да свайго народа:

“ — А ты ведаеш, што Дурыс Першы — калматы, які цяпер ляйчыць намі, пра нас за мяжою гаворыць? Што дурбуды нягоднікі, тупіцы, мярзотнікі, што мы сволачы, падлюкі, гультаі, што мы не ўмеем працаваць, што мы брудныя і нікчэмныя.

■—- За мяжою? Пра свой народ? — не паверыў вушам Радзім. — Які ён ні ёсць, але ж гэта свой народ. I прэзідэнты звычайна хваляць і абараняюць сваіх землякоў.

— А наш — ненавідзіць. Яны ж, — Разумны махнуў вакол сябе рукамі, нібы стараючыся захапіць у гэты круг як найболып людзей, —г бягуць, спяшаюцца, каб не спазніцца, каб у час су- стрэць свайго дарагога, усенародна абранага прэзідэнта”.

Але нават сярод суцэльнага ламарачэння, якое ахапіла Дурбу- дзію, знаходзяцца людзі, што не жадаюць мірыцца з існуючым ста- нам дзяржавы. I тут пачынае актыўна дзейнічаць рэпрэсіўны апа- рат. За кожным крокам сочаць сакрэтныя супрацоўнікі — саксупы, якія нават не хаваюць сваёй дзейнасці ад людзей. Для незадаволе- ных існуюць турмы. Асамых упартых асуджаюць на смерць. Свед- кдмі такога пакарання і становяцца героі аповесці.

Наступная краіна, якую апісвае Я. Сіпакоў, -г Другое Паў- шар’е., аддзеленае ад Дурбудзіі безданню, праз якўю перакінуты вераўчаны мост, аднак лад тут яшчэ болып бязглуэды, чым у Дур- будзіі.

...Зэмія, Талямалія, Жалезны Хаос, Дурбудзія, Другое Паў- шар’е, краіна За — усс гэтыя краіны такія розныя, кожная э іх сяаім шляхам прыйшла да крызісу. Але іх аб’ядноўяас адэін праггаггып — нашакраіна. Увесь той абсурд, які пакаэаў Я. Сіпакоў у сваім інша- свеце, ёсць і ў нашым паўсядзённым жыцці, проста ён не такі эаў- важны, не такі лагічна завершаны. Невыпадкова блуканне героя па іншасвеце — гэта падрыхтоўка да жыцця ў нашым свеце, у яатай краіне. Менавіта таму вяртаннем героя да парога родяай хаты і за- вяршае сваю аповесць пісьменнік.

Беларуская навуковая фантастыка канчаткова развянчала веру ў навукова-тэхнічны прагрэс як сродак дасягнуць шчаспя. Чьгм болыпая мяжа паміж узроўнем развіцця навукі і ўзроўнем духоў- нага развіцця грамадства, тым больш песімістычныя ацэнкі далей- шых перспектыў чалавека. Гэта датычыцца не толькі антыўтопій. У навукова-фантастычных апавяданнях У. Клімовіча і А. Паўліхі- на няма прамога супрацьстаяння асобы і грамадскай сістэмы, няма пэўнай сацыяльнай мадэлі, хаця сацыяльная праблематыка і пры- сутнічае. Гэтыя апавяданні*— традыцыйныя для навуковай фанта- стыкі спробы зазірнуць у. будучыню і адначасова новы погпяд на сучаснікаў.

У апавяданні У. Клімовіча “Сістэма Баслі” перад чытачом паўстае далёкае будучае. Чалавецтва дасягнула такога навуко- вага і тэхнічнага ўзроўню, што перадаверыла машынам амаль усё. Толькі нешматлікія сферы дзейнасці засталіся падуладныя чалавеку, і за іх пачалося сапраўднае змаганне. Займацца сама- стойнай дзейнасцю могуць толькі лепшыя з лепшых. Герой апа- вядання Габрыэль Баслі дамагаецца права атрымаць прафесію вышэйшай катэ^орыі.

Падчас іспыту герой апынуўся адзін пасярод акіяна, трапіў на англа-бурскую вайну ў якасці палоннага, быў гладыятарам на арэ- не рымскага цырка, пабываў нават у Мезазойскай эры, перажыў замах на сваё жыццё ўжо ў сваім часе. Вытрымаўшы іспыт, урэш- це вельмі блізка падступае да такой доўгачаканай узнагароды.

Шэф падсунуў Габрыэлю чырвоную паперу. — Вось тут, побач з назвай, пастаўце роспіс, Ваша Ягамосць.

На чырвоным фоне вялікімі літарамі было выведзена: “Смя- цяр”. Габрыэль распісаўся. ”Як гэта добра, •— падумаў ён, — пра- цаваць і ведаць, што цябе ніхто не кантралюе” (Клімовіч У. “Той, што будуе горад”, Мн., “Мастацкая літаратура”, 1997. С. 141),

Даволі нечаканы фінал. Ці апраўданы такія выдаггкі, каб атры- маць права стаць смецяром. Але пісьменмік абраў такую прафе- сію для свайго героя невыпадкова. Грамадства настолькі даверы- лася машынам, што апынулася ў іх у палоне. Машыны кантралкх- юць кожны крок чалавека, папярэджваюць магчымыя памылкі Але гэта мае і адмоўны бок. Чалавек бтрачвае самастойнасць, права прымаць рашэнне, быць свабодным ад пастаяннаЙ апекі і кантролю. Менавіта адсутнасць кантролю з боку машын і робіць прафесію смецяра такой прывабнай. Чалавек мае магчымасш» адчуць сябе свабодным, адчуць сябе чалавекам, а не проста пры- даткам машыны.

У наступным апавяданні “Чацвёртая ад Рэгула” У Клімовіч зноў прапануе чытачам падарожжа ў далёкую будучыню. Чалавецтва актыуна асвойвае не толькі блізкі, але і далёкі космас. На чацвер- тай ад Рэгула планеце разгарнуліся работы па асваенні яе рэсурсаў. Але не гэта прыцягвае ўвагу пісьменніка. У цэнтры апавядання — маленькая дзяўчынка: “Цяжкая хвароба даўно падсцерагала яе і, нарэшце, займела сабе яшчэ адну ахвяру. У елабым святле твар Эльзы здаваўся васковым: Яна шмат часу ляжала не ўстаючы, і, здавалася, нават вясёлая цацка набыла маркотны выгляд — гэтак ахуталі рабочы барак сум і гора. А ў дадатак яшчэ кампанія не ад- пускала маці даглядаць хворую дачку: блізілася заканчэнне работ у гэтай частцы паўшар’я, і таму кожны — наёмнік” быў асабліва неаб- ходны. Планета нехаця паварочвалася да свяціла другім бокам. I адчувальны перапад тэмпературы падганяў кампанію з тэрмінамі. Маці Эльзы давялося звольніцца і перарваць кантракт, якога яны з бацькам дамагаліся шмат часу. Цяпер яна часта прыходзіла ў па- кой, садзілася каля дачкі і ў роспачы назірала, як меншае агеньчык жыцця ў гэтым слабым целе, бяссільная што-небудзь зрабіць. На- ведаўся і лекар, але толькі асуджана развёў рукамі: нечаканая эпі- дэмія зваліла некалькі соцень рабочых, і ўсе гірэпараты, якія ўма- цоўваюць імунітэт, скончыліся”.

Нягледзячы на фантастычны антураж, сама сітуацыя абсалют- на нефантастычная. I праблема ў апавяданні ўзнімаецца з разраду вечных. Ці можна пабудаваць шчасце ўсіх людзей, калі ў яго асно- ве пакуты і гора аднаго чалавека? Царства божае ці слязінка дзіцяці? Што важней? Для пісьменніка неадменнай каштоўнасцю з’яўляец- ца менавіта чалавёчае жыццё. Ніякія дасягненні навукі і тэхнікі не ў стане апраўдаць загубленага чалавечага жыцця, але далёка не кожны гэта разумее.

У цэнтры яшчэ аднаго навукова-фантастычнага апавядан-

ня У. Клімовіча “Па-эа шклом скафандра” прябпема неалпаяетяасш ■Ійукова-тэхнічнага і духоўнага прагрэсу чалавеха Што іютьме ча- лавек у прастору? Для беларускіх фантастаў 60 70-х гялкуу гггае

пытаннс вырашалася адназначна, 1х героі-пертпапрахолпы быгп надзслсны лепшымі якасцямі чалавечага характару. Для фятггасгаў дзевяностых гадоў простага адказу на гзлгае пытаняе ўжо не бытго. У апавяданні “Па-за шклом скафандра” касмічяыя разве,ггкпгі гэта не горшыя прадстаўнікі чалавецтва. Нельга адмовшь ім у сме- ласці, рашучасці, розуме, але яны не адмовіліся канчаггкова ал эга- ізму, варожасці. I менавіта гэтыя заганныя якасці, якія астранаўгы захапілі ў сваё падарожжа, сталі прычынай іх гібелі. Яптчэ на Зямгп. перад самым адлётам, яны сустрэлі жанчыну, якую не падзялілі і за якую страшэнна пабіліся. Іх збянтэжылі ўласныя паводзіны, і яны звярнуліся да псіхолага, які гіпнозам сцёр гэтае прыкрае зда- рэнне, загнаў яго ў глыбіні п’амяці. Але нават падсвядомая варо- жасць у доўгім падарожжы абудзілася і вылілася ў двайное забой- ства: “Астранаўт крыху расслабіўся і пачаў гадаць, якую ж узнага- роду яны атрымаюць, калі ўсё абыдзецца добра ў гэтым рэйсе. Азе тут рэзка і востра, быццам хтосьці адным узмахам увагнаў у паты- ліцу метанавы цвік, у яго вушах прагучала: “...камандзір, камандзір, камандзір, падары мне свой мундзірА ўслед за гэтым п’яны твар

* напарніка сцятымі да белыхплямаў вуснамі закрычаў перад самымі вачыма: “Ты, малпа! Чарнамазая малпа!.. Не лезь да маіх дзевак'” I чарнаскуры астранаўт забыў раптам, дзе ён знаходзіцца: ці то ў караблі, ці то ў шынку з такой з’едлівай назвай “Піва Дына- заўра”. Ён павольна, быццам у сне, замяніў плазмеру энерга- блок і ўвайшоў у спачывальню, шчыльна прычыніўшы за сабою дзверы. Калі там каротка і дробна сакатнуў плазмер, на верхнім паверсе пульта, быццам бы.сама сабой, утапілася вузкая чырво- ная кдавіша. Спачывальню растрыбушаным ашмёткам выкінула ў адкрыты космас карабельная катапульта. I белыя прасціны ў чорнай пустаце яшчэ доўга даганялі карабель, усё роўна як за- бытыя кімсьці харугвы. А ў рубцы разам лопнулі ўсе маніторы, і на мяккі ворс падлогі ціха асыпаліся крывыя аскепкі шклянога каўпака..,”

Па-за шклом скафандра аказаліся не разумныя людзі, а длве дзікія і небяспечныя жывёліны, якія знішчылі адна адну. Астра- наўтаў не спыніла нават усведамленне важнасці іх знаходак, ад- крыцця слядрў невядомай цывілізацыі, пра якую яны павінны былі паведаміць людзям. Эгаізм, нежаданне саступіць, варо- жасць змылі з чалавечай душы ўсё прыўнесенае цывілізацыяй,

пакінуўшы драпежніка, узброенага плязмерам. Някояым тонкі пласт цывілізацыі і культуры ў душы чалавека і як перагнаўпра- грэс навукі прагрэс духоўны! 1 гэтая гісторыя не выключэяне з правілаў.

Дастаткова рэдкай у беларускаЙ літаратуры іранічнай фантас- тыкай можна назваць навукова-фантастычныя апавяданні маладо- га пісьменніка А. Паўліхіна. Ужо яго першае апавяданне “Валада- ры надвор’я” (“Першацвет”, 1997, № 12. С. 34) з’яўляецца паролы- яй на шматлікія “касмічныя оперы”. У апавяданні выкарыставы ўсе атрыбуты такога роду навуковай фантастыкі: магутныя касміч- ныя дзяржавы Галактычная Рэспубліка і Саюзныя Сонцы, напад касмічных піратаў, захоп заложнікаў, пагроза для планеты і каман- да супергерояў, якія вырашаірць любыя праблемы і здольныя спра- віцца з любым крызісам. Сюжэт разгортваецца даволі востра. Кас- мічныя піраты захапілі станцыю, якая кантралюе надвор’еЗямлі, і пагражаюць выклікаць экалагічную катастрофу, маніпулюючы на- двор’ем, калі не будуць выкананы іх патрабаванні. Штурмаваць станцыю немагчыма, бо захопнікі прыкрываюцца заложнікамі, у якіх яны ператварылі персанал станцыі.

Прайшлі стагоддзі, але людзі ў апавяданні істотна не змянілі- ся: сталі ўладарамі прыроды, падпарадкавалі сабе нават надвор’е, але не здолелі пераадолець сквапнасць, дурноту, некампетэнтнасць, халатнасць, самалюбства. Чалавек, можа, і стаў уладаром на- двор’я, але не стаў уладаром самога сябе.

Пародыяй на баявік з’яўляецца і апавяданне А.Паўліхіна “Рэ- марк”, героі якога на гэты раз павінны ўступіць у барацьбу з арга- нізаванай злачыннасцю, што стварыла хаос у адным з раёнаў ста- ліцы Венеры Венераполіса. У вобразах галоўных герояў твора па- радзіруецца тып так званых добрых дрэнныххлопцаў, людзей, якія маюць непасрэдныя адносіны да злачыннасці, але абараняюць сла- бых і адстойваюць справядлівасць.

Галоўны герой апавядання Э-Зард, былы хакер, чалавек, пазбаў- лены ілюзій наконт жыцця і самога сябе, які з іроніяй каменціруе тое, што адбываецца з ім і яго таварышамі. Э-Зард не хавае сапраў- дных матываў сваіх дзеянняў, не ўтойвае і сваіх поглядаў: “Адно з маіх жалезных правілаў кажа: “Ніколі нікомў не плаці падаткі”.

Іранічна апісваюцца і дзеянні праваахоўных структур, якія спра- буюць супрацьстаяць хаосу. Горад адправіў з гэтай мэтай некалькі чалавек, якія павінны арганізаваць атрады самаабароны з жыхароў Рэмарка, Уражвае і выклікае ўсмешку экіпіроўка гэтых атрадаў і ўзровень іх падрыхтаванасці: “Дейтэнант Акро знайшоў дзесьці дваразраднікі, бластэр і вібранож (апошнім узброіўся Стазі). Тэсі- назадаволіўся кавалкам арматуры — зброя, з якой ён умеў абыхо- дзіцца па-майстэрску. Увогуле назбіралася тры дзесяткі добра- ахвотнікаў (і я ў іх ліку), што вырашылі асвоіць новую для сябе прафесію вулічнага байца. Акро падагрэў наш дух палкаЙ прамо- вай і, пажадаўшы поспехаў, размеркаваў па пастах”,

Цікавы вобраз злодзея Фарні, які з’яўляецца на шляху героя ў самыя нечаканыя моманты. Гэты герой быў уведзены ў твор, каб спарадзіраваць шматлікіх злодзеяў, якія вяртаюцца зноў і зноў, што б з імі ні адбывалася, прычым менавіта ў той момант, калі герой ужо цалкам упэўнены, што пазбавіўся ад іх: “Пранікнуўшы ў элек- тронны мозг тэлестанцыі, гаспадаром становішча буду я...

Нечакана разумею, што ў плане ёсць недахоп: у скронь мне ўпіраецца ствол разрадніка.

—- Яшчэ раз з добрай раніцай,— вітае мяне Фарлі, — узніма- ешся на дах”.

Пародыя ствараецца шляхам спалучэння самых распаўсюджа- ных штампаў у межах аднаго твора. Будучае чалавецтва, адлюст- раванае ў баевіках і касмічных операх, выклікае ўсмешку.

3 іроніяй апісана маладым пісьменнікам будучае і ў апавя- даннях “Воднае плато” і “Марсіянскі турнір”. Яны вызначаюн- ца нечаканымі паваротамі сюжэта, якія прыводзяць да нечака- нага фіналу.

Дзеянне “Воднага Плато” разгортваецца на планеце, якая ў выніку невядомай катастрофы страціла амаль усю ваду: “Стара- жытныя паданні сцвярджаюць: раней планета была іншай. Дождж ішоў паўсюдна, і там, дзе зараз падымаюцца пясчаныя буры, плёс- калася азёрная і рачная вада. Але багі прагневаліся, і здарылася тое, што’ цяпер бачаць вочы.

Вялікая віхура ўзняла воды рэк і азёр у неба, а пякельная гара- чыня сонца выпарыла астатнія рэшткі” (Паўліхін А. "Воднае пла- то".//“Маладосць”, 1998, № 12. С. 12).

Толькі ў адным месцы планеты, на Водным Плато, дзе паста- янна ідуць дажджы, вада захавалася. Час ад часу прадстаўнікі аца- лелых жыхароў Кантрэйі адпраўляюцца да Воднага Плато па ваду. Зямляне, адкрыўшы Кацтрэйю, знайшлі прымяненне вадзе з Вод- нага Плато. Сабраная ў адным месцы вада, якую выкарыстоўвалі ў якасці паліва, не патрабавала вялікіх выдаткаў на здабычу. Быў у людзей, якія займаліся здабычай вады, і прыватны інтарэс: яны прадаюць ваду тубыльцам за каштоўныя камяні. У адносінах да абарыгенаў людзі адчуваюць сябе багамі, якія могуць усё.

Для адных гэта з’яўлясцца аргументам, які апраўдвае іх дзе- I янні ў адносінах да абарыгенаў. Другія йе могуць заглушыць голас | свайго сумлення, прыняць права моцнага. Галоўнм канфлікт раз- I гортваецца паміж Анджэлам і Сяргеем. Прынамсі, у трактоўках сілы I і слабасці.

Сіла патрабуе адказнасці. Спакусліва карыстацца слабаспю і | недасведчанасцю іншых. 3 пункту гледжання Анджэла, сіла лае яму права карыстацца ўсім, што ён можа ўзяць на Кантрэйі. Тым больш, I што тубыльцы аддаюць каштоўнасці добраахвотна.

Але канфлікт паміж Анджэлам і Сяргеем не мае заверша- нага характару. Ніхто з герояў не пераможа. Плаўнае дячэнве I падзей будзе груба перарвана своеасаблівым (Іецз ех тасЬіпа, і касмічным караблём невядомай цывілізацыі: “Корпус агром- ністага зоркалёта, перагарадзіўшы доступ сонечным промням, закрыў гэта акенца. Ніводзін зямны карабель не мог саперні- чаць з ім у памерах. Магчыма, гэта быў ваядроўнік, які прыбыў з далёкіх сусветаў ці нават з іншай Галактыкі. Мо ён першы і ■ апошні раз наведаў закінутую Кантрэйю”. Зямляне, якія яшчэ I нядаўна адчувалі сябе ўсемагутнымі багамі, сутыкнуліся з цы- вілізацыяй, якая абагнала іх так, як яны самі абагналі жыхароў ! Кантрэйі. Усё адносна ў Сусвеце, і ніхто не можа адчуваць сябе ўсемагутным. Няма права моцнага і разумнейшага. Гэта адчулі героі на ўласным вопыце, калі невядомы зоркалёт, забраўшы * вільгаць, якая скапілася ў атмасферы над Водным Плато, разбу- I рыў гэты фенаменальны планётарны цыклон, мімаходзь скінуў- I шы ў ваду людзей, нібы казюрак: “Урэшце, зямлянам удалося | выбрацца з вады. Мокрыя і перапалоханыя, цяжка дыхаючы, яны | з жахам глядзелі, як цыклоны мяняюць свой напрамак і хмары ' разлятаюцца на поўдзень, пОўнач, захад і ўсход..

Яшчэ адно апавяданне А.Паўліхіна “Марсіянскі турнір” апіс- | вае не такое аддаленае бўдучае. Аўтар прапануе чытачу ўявіць наш свет напрыканцы XXI стагоддзя. У цэнры апавядання паядынак знакамітага гросмайстра з камп’ютэрам. Хто пераможа, чалавек ці машына? Увесь свёт замёр у чаканні развязкі. Каб арганізаваць гэты турнір на Марсе, давялося пераадолець шэраг перашкод, уключа- I ючы панічны страх шахматыста перад касмічнымі палётамі. I вось I доўгачаканы матч. Праціўнікі амаль роўныя, і перавага ўвесь час пераходзіць ад аднаго да другога. Напружанне дасягае найвышэй- шай кропкц калі кожны ход можа вырашыць лёс партыі. Да гэтага моманту апавяданне, за выключэннем неістотных дэталяў, нагад- вае вядомую “Пастку ў цэйтноце” Патупы: тое ж супрацьстаянне

309

чалавека і машыньк такая ж вызначальнаснь мэтча для шахмэт та, такое ж нервовае напружанне. Але гтга не паўтарэяне ўжо домага. Нечаканая вестка, якая перарывае ход мэтча.

змяняе ход апавядання. Ніахматысту паведамляюш». ппоаогатгЬл- тары турніра збеглц захапіўшы ўсе грошы:

— Ды не рабі дурныя вочы. Тое, што брэтм збегпі — лачбо ды. Яны збеглі з усімі грашыма. 1х караблік стартаяаў сягопня ошп- цой з прыватнага касмадрома ў пустыні. Яны паспелі перабрашіа туды за ноч на пескаходзе...

— Мяне не цікавяць дэталі! Іх знайшлі?

— Вядома, не. КасмічныЯ прасторы занадта вялізныя. След працягнууся да Юпітэра, але ж напрамак можна змяніць.

Яны выбегпі з капсулы. На вуліцах панавала збянтэжанасць За сценамі купала ў воблаках пылу ўзляталі папіцэйскія кэтэры і кіберзонды. Трансляцыя перапынілася.

ВХ-218 чакала ходу чалавека. Але... не дачакалася” ("Маладосць”, 1999, №8).

Не супрацьстаянне чалавека і камп’ютэра займае пісьменні- ка. У цэнтры яго ўвагі карыслівасць чалавека. Герой вымярае ўсё на гропіы. I ў шахматы ён гуляе перш за ўсё таму, што можа агры- маць за гэта вялікія грошы. Ніякі самы сенсацыйны, адказны магч не зацікавіць нашага гросмайстра, калі не прадугледжана мэтэ- рыяльная ўзнагарода. Для адных галоўным прыярытэтам стано- віцца пагоня за славай і, адпаведна, багаццем. Другія, якія не ма- юць вялікіх здольнасцяў, што можна дорага прадаць, спрабуюць здабыць багацце, робячы стаўкі. А запраўдяюць усім людзі, якія раней нажылі вялікі капітал і перайшлі ў разрад босаў Гэта і ёсць сучасная культура. Усе, хто не жадае пагадзіцца з гэтым, трапля- юць у разрад адшчапенцаў. Значыць, адшчапенцам у гэтым свеце будзе кожны, хто не жадае дзейнічаць, зыходзячы толькі з грашо- вага інтарэсу, гэта значыць, што перш за ўсё ў гэты разрад тра- пяць'інтэлігенты ў сапраўдным сэнсе гэтага слова. Культура бу- дзе цалкам выцеснена субкультурай. Працэсы, якія толькі набіра- юць размах у нашы дні, у свеце, апісаным у апавяданні, набылі сваё лагічнае завяршэнне.

Апавяданне Паўліхіна “Дождж на Венеры” ў пэўнан ступені пераклікаецца з фантастыкай У. Шыціка, У цэнры апавядання ча- лавек, які здолеў ажыццявіць сваю мару, насадзіць лес на Венеры: “Усё жыццё ён марыў убачыць другую ад Сонца планету менавіта такой, як у класічных апавяданнях Брэдберы”.

Людзі прыклалі вялікія намагаіші, каб зрабіць Венеру прыдэт- най для жыцця* Змянілі арбіту планеты, насммалі яе атмасферу кіслародам, стваралі вснерыянскія лясы, экасістэму Герой апавя- дання прымаў непасрэдны ўдзел у гэтай працьц усё сааё жмццё ён прысвяціў ажыццяўленню мары. I калі цяжкая праца бмла паспя- хова завершана, застаўся на Венеры як пасяленец, У апавяданні апісваецца падарожжа чалавека па венерыянскіх джунглях да пер- шага пасялення людзей. Антон сам абраў пешы паход, каб атры- маць насалоду ад падарожжа па месцах, якія калісьці існавалі толькі ў яго марах і якія ён сам Дапамагаў стварыць. Такі тып рамантыка- першапраходца даволі часта сустракаўся ў апавяданнях У. Шыці- ка. Але гэта не паўтарэнне пройдзенага этапу.

Час першапраходцаў нядоўгі, за рамантыкамі далёкіх па- дарожжаў ідзе цывілізацыя з усімі сваімі недахопамі, з абме- жаваннем свабоды. I людзі, падобныя да Антона, вымушаны ісці далей. Антона вабіць на Венеры магчымасць быць свабод- ным, самому ствараць свой лёс, а Зямля ўжо не дае для гэтага магчымасцяў.

Яіпчэ адно навукова-фантастычнае апавяданне маладога аўта- ра істотна адрозніваецца ад папярэдніх. У “Паўднёвым крыжы” мы не ўбачым таго напружанага, актыўнага дзеяння, якім вызначаліся іншыя навукова-фантастычныя апавяданні А. Паўліхіна. Пісьменнік апісвае не знешнія падзеі, а ўнутраныя церажыванні героя, чалаве- ка, які страціў адзінага сына.

Актыўнае асваенне космасу выклікала не толькі матэрыяльныя выдаткі. Космас запатрабаваў і чалавечых ахвяр. Не кожная экспе- дыцыя, якая адпраўлялася да зор, вярталася дамоў. Не вярнулася і экспедыцыя да сузор’я Паўднёвы крыж, у якой быў і сын галоўна- га героя. Ішлі гады, але боль заставаўся. Вечарамі чалавек глядзеў на Цаўднёвы крыж і ўспамінаў свайго сына. Але праз некаторы час успаміны пачалі адступаць: “У апошні час стары ўсё радзей успа- мінае пра сына._ Алежку замяніла віртуальная копія” (“Маладосць”, 1999, №8).

Навука дасягнула такога ўзроўню, што стала магчыма ства- рыць віртуальную копію чалавека. Віртуальны сын паводзіў сябе так, як і той, сапраўдны, які загінуў недзе ў цасмічнай прасто- ры. Герою здаецца ўсё больш і больш, што ён зноў набыў стра- чанае, што вярнулася былое шчасце: “Цуды навукі. Сына даўно няма, але ён побач. Яго дыханне чуецца ў цемры пакоя, выразна вымалёўваецца ягоны сілуэт. I цені мінулага ўпаўзаюць у хаці- ну, аплятаюць усё чароўнай сеткай хатняй утульнасці і прыем- ных успамінаў. Здаецца, вось яно, страчанае. Яно вярнулася і йіколі не пакіне цябе. I не хочацца развітвацца з ілюэіяй, падпа- радкоўвацца няўмольнаму голасу розуму, таму што, калі яна знікне, гэтая мроя, застанецца толькі пустата і чаканне смерці. Салодкая мана замест горкай праўды”.

Навука, якая б дасканалая і развітая яна ні была, це ў стане зрабіць усяго, павярнуць час, вярнуць памерлых, але яна можа даць чалавеку ілюзію, ману, якая дае магчымасць ашукаць сябе. Пасту- пова віртуальны сын для героя пачынае выцясняць рэальнага, пад- маннае жыццё замяняе рэальнае. Па сутнасці, гэта шлях да вар’яц- тва, поўнага адмаўлення рэчаіснасці. Героя штурхае на гэты шлях адчай, безнадзёйнасць, страх перад адзінотай, старэннем і ўласнай смерцю. Але адзінота, якая так палохае героя, ужо запанавала ў яго жыцці, бо, каб захаваць ілюзію, ён адмаўляецца ад кантактаў са знешнім светам. Можна зразумець душэўны стан героя апавядан- ня, які страціў так многа. Але падман, самая салодкая ілюзія — не выйсце з тупіка. Толькі чалавек, які перажыў страты, падобныя да той, што напаткала героя апавядання, можа асудзіць ці апраўдаць гэтыя ўцёкі ад рэчаіснасці ў свет ілюзій. Магчыма, таму аўтар і не вырашае гэтую праблему ў апавяданні. Але сама адзінота, якую добраахвотна выбірае герой, каб Не парушаць віртуальнага свету, у якім жыве ў апошні час, паказвае, што А. Паўліхін, хутчэй за ўсё, не згодзен з пазіцыяй свайго персанажа. Вар’яцтва не павінна быць добраахвотным, як не павінна быць добраахвотнай смерць чалаве- ка. I навука, якая дае сродкі прыглушыць гора падманам, віртуаль- най рэальнасцю, аказвае чалавеку дрэннўю паслугу, дае яму ў рукі яшчэ адзін наркотык.

Такім чынам, беларуская навуковая фантастыка 80 — 90-х га- доў вызначалася крытычнасцю ў ацэнцы перспектыў чалавека ў сувязі з развіццём навукі ў параўнанні з папярэднім этапам. Наву- кова-тэхнічны прагрэс перастаў быць у вачах пісьменнікаў пана- цэяй, вырашэннем усіх праблем, адзнакай дасканаласці чалавечага грамадств^. Навука і тэхніка не дабро і не зло па-за воляй чалавека. Недасканаласць чалавечай душы, заганы і слабасці могуць пера- тварыць навукова-тэхнічны прагрэс у сродак падтрымання дыкта- туры, самазабойства чалавецтва. Тэндэнцыі, якія існуюць у сучас- ным грамадстве, не могуць не выклікаць занепакоенасці, адчуван- ня няўпэўненасці ў будучыні, што і знайшло адлюстраванне ў на- вуковай фантастыцы апошніх дзесяцігоддзяў.

Полымя № 10 за 2001 с. 267-311

Крытыкі спрачаюцца, а чытачы шукаюць фантастыку на паліцах кнігарняў і бібліятэк. Відаць, гэта і ёсць адказ на пытанне, састарэла фантастыка ці не. Феномен жанру (просяць пачытаць «што-не- будзь з фантастыкі» — не кажуць жа «што-небудзь з «вясковай» прозы»!) вельмі паказальны.

Апірышча фантастыкі — жыватворныя навуковыя ідэі, якія даюць ёй магчымасць ісці паперадзе свайго часу, паступова пераходзіць у рэчаіснасць... і зноў ісці наперад. Адчуванне цуду — асаблівая здольнасць чалавечага розуму, і яе развіццё — важкая ўмова пра- грэсу цывілізацыі. Безагаворачнае прыняцце таго, што ўяўляе сабою наш сусвет сёння, ці ж не параджае застою? Сэнс чалавечага існаван- ня — гэта рух наперад, пазнанне невядомага. А пошукі дзівоснага — спецыфічны занятак фантастыкі.

Патрэба дзівоснага такая вялікая, што фантастыка сягае ў розныя віды мастацтва ці, можна сказаць, сама выкарыстоўвае розныя фор- мы для самавыяўлення. Гэта не толькі раманы, аповесці, апавяданні, але і песні, інструментальная музыка, паэмы, вершы, п’есы, рэцэнзіі, жывапіс, фатаграфія.

Увядзенне элемента незвычайнага — плённы літаратурны прыём. Паводле А. і Б. Стругацкіх, «па-першае, такі прыём дае магчымасць ставіць праблемы, якія рэалістычнай літаратуры кранаць цяжкавата. Гэта, напрыклад, розныя мадэлі будучыні, касмічная экспансія чалавецтва, экалагічны крызіс і г. д. Па-другое, уласцівыя гэтаму прыёму дзівосныя якасці даюць магчымасць кожнаму пісьменніку за- вастрыць сітуацыю, каталізаваць загадкавую рэакцыю ўзаемадзеяння чытача і пісьменніка». Невыпадкова ф'антастычны элемент усё часцей уводзяць у свае творы пісьменнікі-рэалісты.

Жанравы дыяпазон фантастыкі вельмі шырокі. Яна выкарыстоў- вае не толькі ўсё багацце казак, міфаў, легендаў, але і характэрныя прыёмы навуковай, навукова-папулярнай і г. д. літаратуры. З’явіўшыся

на свет у даўнія часы (апавяданні пра чвяроў і птушак, якія гавораць пра дзівосныя краіны і іх дзівосных насельмікаў сустракаюцца ў самых першабытных народаў), фантастыка паступояа перарасла гэтыя прымітыўныя формы, увабраўшы ў сябе звесткі і веды, старанна са- браныя і здабытыя навукай. Узнікла навукояая фантастыка. ІПто ж прымусіла фантастаў аб'яднаць навуку і фантазію, далучыць першую да кволаЙ тканіны другой? Псрш за ўсё ўсведамленне ролі наяукі ў жыцці грамадства і жаданне даведацца, чаго вартае гэтае перайна- чанне ў жыцці грамадства, што яно будзе змачыць чалаяеку. Нават у час свайго найвялікшага захаплення навукова-фантастычнымі ідэямі фантастыка не забывалася пра чалавека, пра ўзаемаадносіны паміж людзьмі.

У 60-я гады XX ст. фантастыка зацікавілася сацыяльнымі пытан- нямі. Відаць, у гісторыі чалавецтва няма такой «балючай кропкі», міма якой прайшлі б пісьменнікі-фантасты. Гэтая пераарыентацыя сведчыць не пра крызіс жанру, а пра змены яго мэт. Бо пісьменнікі- фантасты не толькі рэзка вызначаюць праблемы, але і высвятляюць негатыўныя тэндэнцыі. Але менавіта чаларек стаіць у цэнтры ўсяго мастацтва, значыць, і навуковай фантастыкі. Цікаўнасць да чалавека ў мастацтве знікне тады, калі знікне само мастацтва, а значыць, і чалавек, бо яны непадзельныя. Чалавек у незвычайных абставінах, яго яшчэ нявыкарыстаныя магчымасці, схаваныя здоль- насці — вартыя фантастыкі тэмы.

Ніякі твор не з’яўляецца застылым, які б выклікаў у розных па- каленняў тыя самыя думкі, пачуцці, асацыяцыі. Кожнае пакаленне знаходзіць у творы нешта сваё, тлумачыць яго з свайго пункта погляду, бо свет зрабіўся ўжо іншы, чым быў тады, калі твор пісаўся, і ў людзей з’явілася іншае разуменне. I ўсё ж кожная эпоха пазнае хоць бы частачку самой сябе ў кнізе, напісанай і стагодцзе назад.

У гэты зборнік увайшлі творы розных нацыянальных літаратур. У адносінах народаў колішняй Расійскай імперыі, а потым СССР шмат былр ўсялякага. Вельмі няпроста складваюцца адносіны і цяпер.

Навуковая фантастыка з’яўляецца досыць самастойным літара- турным кірункам, які імкнецца сродкамі сваёй паэтыкі адгукнуцца на ўсе «звычайныя» літаратурныя тэмы, гэта значыць расказаць розныя гістбрыі пра чалавека.

Вялікае месца ў фантастыцы займае гістарычная тэматыка. У гэ- тым зборніку яна пададзена творамі К. Булычова, А. Дзмітрука, Б. Балашавічуса, Т. Маліка. Пісьменнікі розных нацыянальных літа- ратур, кожны па-свойму, выкарысталі інструментарый навуковай фан- тастыкі для вырашэння сур’ёзных мастацкіх мэтаў. У Дзмітрука і Булычова мы бачым мадыфікацыю гістарычнага рамана, якая ідзе ад Г. Уэлса з яго «Машынай часу», дзе з дапамогай навукова-фан- тастычнага элемента мадэліруецца сітуацыя, якая дае магчымасць пе- раносіць нашага сучасніка ў мінулае. Сёння гэта зрабілася звычайным літаратурным прыёмам, які дае магчымасць аўтару звязаць розныя эпохі, розныя часавыя пласты, адштурхоўвацца ад сучаснасці, пачы- наць з яе і вяртацца да яе. У Дзмітрука мы знаходзім элементы высо-

кай рамантыкі (выпадковасць, тяямшця, белы конь, пігпыня, ноч, туман) і хранаклазм. У Вулычова сюжэт будуенця ня лэследэяанні мінулага, якое мас праі“матычнук> мэту*. зняйсці ў меіікай эносе геніяльнага чалавска» які гіне там, у сваім часе.

Здавалася 6, галоўная думка япявядяння Бэ/гэшяягтусэ «Знэёмы салдат» вельмі простая: трагедыя вяйны прадяўжаепцэ і праз дэесяпі- годдзі пасля яе заканчэнпя, у прыватнясці ад мін, снэрэдаў, гранэт, якія не выбухнулі ў свой час. Але яна робіць моцнэе ўрэжэнне ў спалучэнні з надзеяй на цуд, на тое, што ён існуе ў напіым зэнэдтэ «празаічным» свсце. 3 далёкага і жахлівага 1941 года ў будучыню трапляе салдат, які стаяў насмерць пры абароне моста, трэпляе, кэб уратаваць дзіця, якое знайшло гранату. I не так навуковая фантастыкэ перад намі, як нешта большае, што адлюстроўвае сутнасць мастац- тва і літаратуры і сутнасць самога чалавека, бо ўсюды мы знаходзім адно: мару пра цуд, жаданне цуду. Гэтае пачуццё паэтызуе наша жыццё, узвышае яго над будзённасцю і мітуснёю.

На ідэі загадкавасці, але адначасна і нейкай сістэмы, якая пра- глядаецца ў жыццевых абставінах, пабудаваны апавяданні Б. Сачанкі «Карчэўнік», А. Кажадуба «Ваўкалакі» і ўкраінскага пісьменніка Л. Панасенкі «Уратуйце нашы душы», «Пралюбадзейства».

Апавяданне Сачанкі выходзіць далёка за межы чыста навуковай фантастыкі, гэта ўзор той філасофскай прозы, якая цалкам павер- нута да чалавека, без залежнасці ад узроўню тэхналагічнай культу- ры. Людзі даўно заўважыЛі дзіўнае чаргаванне поспехаў і няўдач, чорных і светлых дзён. Цяпер гэта ўсё звязваюць з біярытмамі, з дзеяннем космасу, розных геафізічных і метэаралагічных факта- раў і г. д.

Сачанка звяртаецца да аднаго з самых эфектных аспектаў чалавечай жыццядзейнасці — незвычайнай удачлівасці героя. Тлума- чыць ён гэта проста: герою шанцуе ў жыцці таму, што ён аддаў душу д’яблу, а дакладней, нават нейкаму нячысціку. Але і яго сілы дастат- кова для задавальнення ўсіх жаданняў героя. Поспех суправаджае героя да самай смерці, бо смерці пазбегнуць немагчыма (і невядома яшчэ, што лепей — доўгае жыццё ці ўвогуле неўміручасць. Разва- жанні на гэтую тэму мы знаходзім у п’есах беларускага драматурга К. Крапівы «Брама неўміручасці» і чэшскага пісьменніка К. Чапека «Сродак Макропуласа»). А пасля смерці пачынаецца адплата: усё, што стварыў герой, руйнуецца, гінуць у катастрофе дачка, зяць, паміраюць жонка і ўнучка, гарыць дача. Навуковыя адкрыцці героя абвяшчаюцца нічога не вартымі, хоць пры жыцці ён атрымаў за іх досыць вялікую частку славы і матэрыяльных прывілеяў. Знаёмая гісторыя... Так і хочацца спытацца, а ці не адцаюць душу д’яблу тыя ці іншыя палітычныя (і не толькі) дзеячы, якім ставяць помнікі (нека- торым пры жыцці, а некаторым пасля смерці), а потым... потым усё ляціць літаральна «да д’ябла».

Цікава параўнаць «Карчэўніка» з апавяданнем Панасенкі «Ура- туйце нашы душы». Жыццё маладога героя таксама складаецца вельмі добра. Дастатак у хаце, лад на працы, прыгожая і задаволеная жыццём жонка... I ўсё гэта руйнуецца ў той момант, калі караоель

(«Тытанік»?) церпіць крушэнне пасля сутыкнення з айсбергам. Тра- піўшы ў ледзяную ваду, герой у роспачы просіць у Бога паратунку. I Бог з’яўляецца да яго, але... толькі каб сказаць: «РатуЙце сябе самі, дзеці мае!» Праўда, адразу ж ён дадае: «Ратуйце свае душы — і я вяр- нуся». I выратаванне прыходзіць да героя, калі ён, забыўшыся на асабістую хуткую гібель, дапамагае іншаму, у гэтым выпадку — самому Госпаду...

Цяжка вытлумачыць апавяданне А. Кажадуба «Ваўкалакі», дый не трэба гэтага рабіць. Яно гучыць накшталт трывожнай мелодыі, якая паказвае на глыбокія сувязі чалавека і прыроды, жывёлы і людзей.

Праз навуковую фантастыку мы цяпер выходзім на нейкі якасна новы ўзровень разумення тых працэсаў, што адбываюцца ў свеце. Пры гэтым тканіна навуковых ведаў будзе шчыльна знітавана з паэ- зіяй і філасофіяй. Можа, гэта будзе своеасаблівы зварот да мі- фаў, але на новым, вышэйШым узроўні пазнання.

Цікавае ў гэтым кантэксце апавяданне Панасенкі «Пралюба- дзейства». У так званай спірытасферы, ці блізкім космасе, існуюць душы людзей. Гэта не толькі шматлікія індывідуальнасці, але і нешта цэлае, калектыўная памяць чалавецтва, якая занатавала ўсё... Гэтыя светлякі, якія павольна плывуць вакол планеты, такія самыя, як і іхнія бацькі,— людзі. I нават нараджэнне больш дасканалай структуры, Анёла,— гэта акт любві двух чалавечых сэрцаў. Чалавек адказны за ўсё, што здараецца на планеце.

Мы не маем магчымасці дакрануцца да матыву перасцярогі, што ўзнікае менавіта ў навуковай фантастыцьі і з’яўляецца вельмі харак- тэрным для яе. Чалавек пускае на волю джына, якога ён можа і не адолець, а калі ў дадатак гэта робяць таксама нейкія злосныя сілы? Тады становішча яшчэ больш ус'кладняецца. Нра гэта — апавяданне Са- чанкі «Тыя». Вострая трывога і заклапочанасць лёсам чалавецтва і свету гучыць тут. Якія сілы штурхаюць людзей на самавынішчэнне і ўзаемавынішчэнне — вось тое пытанне, якое цікавіць беларускага пісьменніка. .

Апавяданне, хай сабе і ў спецыфічнай форме, вядзе нас да касмічнай тэмы. А гэта новая для чалавечага духу галіна, якую, нягледзячы на малую практыку касмічных палётаў, распрацоўвае менавіта навуковая фантастыка. Тут спектр шырокі: палёты і цяжкасці, што звязаны з імі, кантакты з іншапланецянамі, паводзіны чалавека — і ў маральным, і ў фізіялагічным аепектах, бо чалавечы арганізм не прыстаса- ваны нармальна функцыяніраваць ва ўмовах космасу... I гэтак далей.

Болынасць з гэтых тэм мы знаходзім у аповесці рускага пісьмен- ніка В. Галавачова «Волат на дарозе». Тут няма патрэбы аналі- заваць дынамічны, напружаны сюжэт. Звернем увагу чытача на тэму пераадолення цяжкасцей пры наведванні іншых планет, сустрэчы з Незнаёмым, яго ведамі. Пасланнікі Зямлі, людзі з усталяванымі поглядамі і звычкамі, якія ўспрымаюць свет у пэўным дыяпазоне, могуць сўстрэць у космасе нешта такое< што далёка выходзіць за межы чалавечых уяўленняў. , :

Прадаўжае тэму кантакту С. Лбдулаевя ў япянядянні «Пэнаван- не жанчын». Тут, мабыць, пайбпдып ЦІКЯЙЯЯ спецыфіка ядлюстраяан- ня зямных праблем у прадстаўніцы ўэбекскяй яітяратуры, менаятга жанчыны.

Апавяданне беяарускага пісьменніка У. ПІыцікя «Агеныгык у цемры* зноў малюе мужнасць чадавека пры сустрэчы з Невядомым, хоць аналагам можна лічыць і гісторыю дётчыка Марэсьевя, і леген- дарных падярнікаў. Космас вымагае асаблівай мужнасці ад чзля- века — вось мараль і звышмэта апавядання Шыціка. Побач стаіць і апавяданне В. Беражнога «Матчын голас», простае і чалавечнае, якому можна знайсці аналагі ў нашым жыцці (лёс развелчыка, геолага, палярніка і г. д.). Тэма птушаняці, якое вылецела з гмязда і ляціць сваёю дарогаю...

У аповесці В. Бааля «Плацінавы абруч» разгортваецца, можа быць залішне падрабязна, тэма ператварэння, трансфармацыі жывой істоты як нейкі кірунак прагрэсу. Дафнія ператвараецца ў тых, хто здаецца ёй моцным, яна рухаецца, як кажуць астролагі, шляхам сілы, а не ро- зуму (пра розум яна, здаецца, зусім не мае ніякага ўяўлення). I такая трансфармацыя ні да чога не прыводзіць. Зрабіўшы шэраг пе- ратварэнняў, дафнія вяртаецца да самой сябе і вядзе ціхае жыццё ў невялікім раўку. Адсюль можна зрабіць выснову і пра неабмежа- ванасць жаданняў, калі, дасягнуўшы аднаго, хочацца ўжо нечага іншага. Гэта спальвае чалавека, і нават дасягненне неўміручасці ні- чога тут не можа змяніць, таму што гераіня Бааля застаецца даф- ніяй. Значыць, кожнае новае ператварэнне павінна суправаджацца новым філасофскім узроўнем, новым поглядам на асяроддзе, на жыццё, на самога сябе.

Вядомы беларускі драматург і сатырык Кандрат Крапіва ў памянё- най камедыі «Брама неўміручасці» (1972) так сфармуляваў сваю задачу: «Працуючы ў навуковай установе, я меў магчымасць назі- раць, як тое ці іншае дасягненне навукі, калі яго даводзіцца ўкара- няць, прыстасоўваць да патрэб грамадства, выклікала розныя, іншы раз вельмі складаныя праблемы. I я падумаў, а колькі б праблем узнік- ла, калі б каму-небудзь на самай справе ўдалося адкрыць спосаб пра- даўжэння чалавечага жыцця аж да неўміручасці».

Па сутнасці, гэта адзін з асноўных пастулатаў паэтыкі навуковай фантастыкі: «што будзе, калі...» I далей драматург мадэлюе адказы. Персанажы п’есы, вучоныя, аналізуючы адкрыццё свайго калегі, ка- суюць яго. Генетык непакоіцца пра лёс чалавечага роду, медык разважае пра праблемы маралі пры ўзнікненні нават у часткі членаў грамадства здольнасці да вельмі доўгага жыцця. Эканаміст касуе неўмі- ручасць сваімі разлікамі: калі не будзе смерці, дык нават пры мінімаль- ным прыросце насельніцтва вельмі хутка чалавецтву пагражае дэма- графічны выбух нечуванай сілы.

Практычнае ўкараненне неўміручасці расколвае грамадства на дзве касты, сама неўміручасць становіцца новым відам дэфіцыту, і да- стаць яго імкнуцца ўсімі праўдамі і няпраўдамі. Сатыра і сур езны аналіз пераплятаюцца і дапаўняюць адно аднаго. Калі К. Чапек у ка- медыі «Сродак Макропуласа» разбірае праблемы, звязаныя з індыві- дуальнаю неўміручасцю, дык К. Крапіва задумваецца найперш пра сацыяльныя аспекты адкрыцця.

Трывога за лёс чалавецтва ў наш неспакойны век, імкненне памаг- чы людзям знайсці шляхі да ўзаемаразумення і аб’ядноўвае творы прапанаванага ўвазе чытача зборніка.

https://fantlab.ru/edition113164

Ікар узьвіўся ў неба высока-высока.

Дыхаць стала лёгка. Зрок ахапіў неабсяжныя прасторы. А багна, што яшчэ нядаўна цягнула яго долу, драбнела пад позіркам адсюль.

Між тым Ікар імкнуўся ўзьняцца ў такія вышыні не па тое, каб адно кінуць усіх.

Але што ж атрымалася? Усе, зь кім быў Ікар, засталіся там, унізе, не адгукнуліся на ягоны покліч. А ўверсе, куды ён імкнуўся,— хто яго там чакаў?

Штучныя крылы ўжо аслабілі цягліцы, бо штучныя — не свае: не крылы цябе нясуць, а сам ты нясеш і сябе, і крылы. I таму Ікар слабне, адтуль жа, зьверху, аніхто — ясна — не падасць яму рукі.

Там нікога няма.

«Нікога? — дзівіўся Ікар з сваіх думак. — Але нікога — гэта не нічога. Бо ёсць там воля…»

Шкада, што Ікару давялося выправіцца адному Вось цяпер ён яшчэ трымаецца на вышыні дзякуючы вольнаму пляніраваньню. Але пляніраваньне раўнаважнае спаду Да таго ж — яшчэ хвіліна, і ён усьвядоміць жахлівае пачуцьцё адзіноты.

Адзінота — катэґорыя маральная, але страты ад яе адчуваюцца фізічна.

Згадай…

Толькі ня гэта!

Не, я не прашу цябе вярнуцца думкамі ў багну. Згадай, хто бег з табою на ўзьлёце, Ікар?

Ён больш ня спусьціцца да іх. Але ж яны б маглі падняцца, каб ён знайшоў для іх патрэбнае слова. У яго ж быў нехта дарагі, каго б ён хацеў бачыць побач.

Ікар хацеў. Каго? Ён не задумваючыся адказаў бы:

— Увесь сьвет. Увесь сьвет сярод гэткай чысьціні думак, прывольля й спакою. Але хіба ў мяне хопіць словаў на ўвесь сьвет, калі не хапіла й на найдаражэйшых?

Самыя дарагія!.. Вы ўжо чулі ўсе словы, і ўсялякія тлумачэньні будуць залішнімі, калі не паразумеліся адразу. Таму нават кароткі ліст да кожнага з вас ён пакінуў у думках.

Самай дарагой Ікару была маці:

— Ты зноў скажаш, мама: «Кінь! Чаму не задаволісься тым, што здавальняе ўсіх — іх жа большасць». Я ведаю, ты не паляціш са мною. Вялікі палёт — гэта подзьвіг, а свой подзьвіг ты ўжо зьдзейсьніла: ты паверыла, што я магу быць шчасьлівым, і дала мне жыцьцё. А я ўбачыў шчасьце ў палёце і ўзьляцеў. Хай будзе ў гэтым сэнс для нас абаіх. I не прымушай мяне знайсьці шчасьце там, дзе знаходзіць болыпасць. Можа, яна ня ведае, што такое шчасьце.

Была ў Ікара каханая, ад якое таксама ён чуў: «Кінь!»

— Ты згадзілася ляцець разам са мною. Таксама прагнула прасторы. Але й ты ж казала: «Вызвалімся ад балясту — кінь ты сваю лятыну. Яна ўсё адно памрэ!» Так, тут, у багне, яна памрэ. Але ж дзеля чаго мы так ірвемся да сьвятла, да чысьціні, каб… на ўзьлёце выплюнуць апошнюю чысьціню сваёй душы. Мы стваралі й зьнішчалі тут, дык ці варта ляцець, каб рабіць тое самае там. Ува што ператворыцца прастора? Прабач, я паляцеў без балясту, але зь лятынай. Для цябе яна мёртвая, бо ты лічыш, што знайшла лепшы сродак зносін. А я б і на пальцах табе растлумачыў ШТО мусіць несьці жывым душам прастору мастацтва, святло філязофіі, чысьціню эстэтыкі… Ты слушна думала, што каханьне асьвятляе душы, але яно самое згасьне без таго, што ты адмовілася ўзяць.

Быў і сябра ў Ікара, які аніколі не казаў: «Кінь!»

Ты падтрымліваў мяне ва ўсім. Верыў у гэтыя крылы. Імкнуўся да сьвятла й чысьціні. Цябе ня трэба было пераконваць, што не будзе сьвятла й чысьціні без культуры, а таму найперш трэба берагчы носьбіт нашае культуры — нашую лятыну Ты быў побач са мной на ўзьлёце. Мы разам разьбегліся, і… ты кінуў мяне. Ты й надалей быў бы надзейнай падтрымкай у марах пра палёт, але ляцець ня змог.

Была ў Ікара справа.

Калеґі казалі пра ачышчэньне й пераварочвалі багну зь месца на месца. А ён рабіў усё, каб вырвацца з гэтае багны на прастору. Яго ўшчувалі: «Ты хочаш кінуць месца, адкуль выйшаў?» Не, казаў ён, я хочу кінуць у яго каліва дабра й справядлівасьці — яно прарасце, і багна ператворыцца ў крыніцу духовых сілаў для тых, хто будзе асвойваць прасторы.

Калеґі ведалі, што яму абрыдла слова «Кінь!», і самі абвінавачвалі Ікара ў жаданьні кінуць.

— Вы памыляліся толькі ў сваім нявер'і, што ня кожны пот сьведчыць пра плённасць працы, і ня кожнае «Кінь!» азначае страту.

Была й Радзіма ў Ікара, якую ў яго кралі патроху ад кожнага пакаленьня разам з роднай мовай, бацькоўскімі песьнямі, сумленнымі сябрамі, асэнсаванай працай, шчырымі каханымі, незабыўнымі мацяркамі… Цяпер не было нават да каго зьвярнуцца з апошнім лістом.

Кінь яго, а трапіш у багну. Тую, зь якое вырваўся.

Вырваўся і застаўся адзін.

Як добра было б, каб усе вы былі тут, побач. Каб адчулі, што сьвятло — гэта неабавязкова асляпленьне, што адкрытая пространь — не абавязкова пустота…

Каб хоць нехта з вас быў побач, Ікару не прыйшла б да галавы думка, што ўзьляцеў ён зарана. Нават на скрайні выпадак ён падумаў бы, што проста лёс абраў яго пракласьці шлях. А так — Ікар адзін. Ён слабне. Аднак, калі ён вернецца, шлях будзе закрыты назаўсёды.

Ікар пераадолеў псыхалёґію натоўпу і вырваўся з яе. Хто ведаў, што лёс прапануе яму прыняць псыхалёґію адзіноты — такую ж жахлівую. I жах перад ёй мацнее разам з нежаданьнем прыняць. Яму адному стала зашмат гэтага вольнага паветра, якога не было зь кім падзяліць.

Адному — шмат. А ён — адзін. Тут анічога не паробіш.

I ён вуснамі выцягнуў прызапашаную на такі выпадак папяроску з нагруднае кішэні.

Яму было зашмат волі адному.

Папяроска ўспыхнула ад сонечнага промня, і лёгкімі Ікар адчуў звыклую зямную прыгнечанасць.

Не, Ікар ня быў прыхільнікам гэтае прыгнечанасьці. Гэта была першая ягоная папяроска. Першая й апошняя. Апошняя, бо там, дзе сканчаўся тытунь, пачынаўся капсюль.

Ікар узьвіўся ў неба высока-высока і болей аніколі не вярнуўся ў багну.

напісана 2 – 4 траўня 1988 году. Адна з апошніх публікацыяў адбылася ў студэнцкім часопісе «Асьпірынавы матузок» №5, Менск, студзень, 2007. Тут гэты тэкст друкуецца паводле першае публікацыі (ґазэта «Чырвоная зьмена» №244-245, Мн., 22 сьнежня 1990 году).