Конечно, люди всегда заняты работой, и ученый жил среди людей,

но всегда только и сидел над своими книгами. Даже, когда он

выходил из своей квартиры, он не шёл к людям, а уходил в лес и в

поле. Он взбирался на горы, долины и рассматривал, и изучал

разные растения, букашек, гадов, всякие другие существа на земле.

Эти экскурсии были для ученого только самообразованием. Дома

у себя он изучал из книг, а тут в поле — в природе. Он уже хорошо

знал существо всякого живого существа и в поле шел затем, чтобы

в природе самому найти те качества, о которых еще не узнал он из

книг.

Другие люди, которые знали об ученом только то, что он

бедный, и видя его над книгами и в поле за образованием, —очень

удивлялись и считали его глупым.

"Для чего ему нужно так много знать? Что он хочет найти в

своих книгах? "Думали люди.

"Лучше бы работал, либо занялся торговлей, как все люди на

свете. Он слишком беден, он не имеет новой одежды, а часто даже

и хлеба для еды ".

Так думали и посторонние люди, и даже некоторые знакомые

ученого. А про его ум и мудрость никто ничего не знал.

Время-от-времени знакомые приходили к ученому и, видя его

над своими книгами голодным, говорили ему:

—Уже достаточно у вас знаний! Вы уже слишком

образованы! Вы могли бы стать учителем или доктором.

Известный вам все науки! Люди, как вы, всегда становятся

большими богачами.

— Мое богатство—только наука и знания, и их я ищу, —

отвечал ученый и снова брался за свою научную работу.

В своем сердце мудрец носил один секрет, которого он не

открывал никому.

Этим секретом было—сильное желание освободить всех

людей мира от их многочисленных болезней.

Ест на свете много всяких болезней и язв. Болезни губят

много детей и молодых людей. Болезни—причина страданий и

печали больных. Болезни — слёзы и горе для родных и близких,

знакомых больного или умершего. Много есть на свете и докторов

и больниц, но не все лекарства полезны и помогают. Люди не

имеют возможности уберечь себя от всех проблем. Бедняги, они

как-бы находятся в лесу между хищных зверей и ничего не имеют

для своей защиты и спасения. А если и имеют, то это очень мало

средств.

Мудрец из сочувствия и сострадания к несчастным

надеялся освободить человечество от болезней и найти от всех

болезней могучие лекарства. Он пробовал всякие варианты, он

знал о всех способах лечения болезней и верил, что средства для

уничтожения всех болезней существуют в природе, но ученые еще

не знают о них.

Этот секрет своих знаний, и своей жизни он не открывал

никому, даже своим самым хорошим знакомым не говорил он об

этом ни одного словечка. Ученый знал, что люди долгое время не

будут верить, пока не увидят своими глазами. Если же он и скажет

им что, они посмеются над ним и назовут это сном сумасшедшего,

так как такого лекарства не существует, его никогда не будет на

свете.

Мудрец знал натуру человека, поэтому он молчал и будет

молчать пока не найдет того, что ищет. Тогда он объявит войну

всем болезням и язвам, и люди убедятся, что он спаситель

человечества от страданий и горькой печали.

Проходили недели, месяцы, года. Ученый упорно добивался

своей цели. День-ото-дня он все худеет, его лицо побледнело,

глаза запали, потому что голодным он был всегда; только сильное

желание спасти мир давала его телу силу побеждать голод, и вот

... ученый нашли дорогу, которая вела к цели и очень обрадовался.

Он не имел больше силы стоять на ногах, но, радость давала

надежду его сердцу: еще немного терпения, и он будет обладать

странным лекарством, которое он нашел в природе. Еще немного

терпения, и он выйдет в свет. Все люди возрадуются, и он начнет

есть и пить, и быть веселым, потому что он принес спасение

несчастным, всем на свете.

И пришел, наконец, счастливейший момент. Ученый нашел

то, что искал. Он нашли решение от всех болезней. С огромной

радостью он закрыл все книги и вскочил со своего места.

Он хотел скорее выйти и торжественно объявить людям

радостную новость, громко крича, что пришел конец всем

болезням ...

Но прежде, чем дойти до дверей, он рухнул без сил на землю ...

На другой день пришли знакомые и нашли мудреца мёртвым

на полу. Также сбежались и другие люди. Все обступили умершего

и с горечью и грустью говорили:

— Жаль! Такой человек!.. Он умер с голоду. Бедняга!

И не знали люди, что они несчастней его ...

Все люди теперь несчастные: они не знают секрета ученого,

они не знают, что вместе с выдающимся ученым умерло мощное

от всех болезней лекарство, которое принесло бы людям счастье в

их жизни.

С того времени прошло много лет; болезни и язвы не

уменьшались в мире; люди ждут надёжного лекарства от них, но

до сих пор не появился еще другой ученый, который нашёл бы это

сильное лекарство от болезней и язв.

Но кто знает!..

Может и был уже другой, чей конец жизни был похож на того

предыдущего, который умер с голоду ...

Кто знает?..

пер. с эсперанто

Дз. Мі-ка = Дзед Міхалка (Янка Мавр)

с бел. Андрей Левчик

«Беларускі піянэр 1926'1»

устан. принадл. к ф-ке Виталий Карацупа

"Тут яны заўважылі аднаго паважнага дзядзьку ў акулярах. Прыгледзеліся — і пазналі вядомага вучонага, партрэт якога нядаўна бачылі ў «Беларускім піянеры».

— І вы тут? — здзівіліся хлопцы.— Што ж вы такое дрэннае зрабілі?

— Я вынайшаў лекі ад страшэннай хваробы,— усміхнуўшыся, адказаў прафесар.

— Дык за гэта вас у пекла гоняць?

— Не за гэта, а за тое, што я сам знайшоў, без бога. За тое, што я ў яго не верыў і не маліўся. "

"Пекла" . 1928

Янка Маўр і яго творчасць. Е. Зомерфельд, М. Мазінг 5-12; Слёзы Туби / Слёзы Тубі 15-19 (1927) Необыкновенная приманка / Незвычайная прынада 20-24 (1927) У цясніне 25-42 (1927) Лаццарони / Лацароні 43-52 (1927) Звери на корабле / Звяры на караблі [= Бунт звяроў] 53-58 (1927) Человек идёт / Чалавек ідзе 59-100 (1927) Сын воды / Сын вады 101-162 (1928) В стране райской птицы / У краіне райскай птушкі 163-250 (1928) Амок / Амок 251-472 (1930), змест 473, кнігі Янкі Маўра [бібліяграфія] 474

КНІГІ ЯНКІ МАУРА

Чалавек ідзе (аповесць). Мінск, 1927, 64 стар., тыр. 2.000 экз., ц. 55 к.

У краіне райскай птушкі. Мінск, 1928, 152 стар., тыр. 5.000 экз., ц. 1 р. 75 к.

С ы н в а д ы (аповесць з жыцця на Вогненніай зямлі). Мінск, 1928, 106 стар., тыр. 5.000 экз., ц. 80 к.

П екл а (байка). Мінск, 1929, 40 стар., тыр. 5.000 экз., ц. 40 к.

Палескія рабінзоны (прыгоды двух хлапцоў у палескіх балотах). Мінск, 1930, 175 стар., тыр. 5.00 экз., ц. 1 р. 10 к.

Слёзы Тубі (апавяданні). Мінск, 1930, 93 стар., тыр. 3.000 экз., ц. 48 к.

А м о к (раман). Мінск, 1930, 232 стар., тыр. 3.000 экз., ц. 2 р. 70 к.

Сын вады. Выд. 2-ое. Мінск, 1932, 109 стар., тыр. 5.000 экз., Ц. 70 к.

А м о к (раман, на украінскай мове). Харкаў-Одэса, 1932, 262 стар.

Аповесць будучых дзён. Мінск, 1932, 214 стар., тыр. 7.000 экз., ц. 1 р. 25 к.

У краіне райскай птушкі. Выд. 2-е. Мінск, 1932, 155 стар., тыр. 3.000 экз., ц. 1 р. 50 к.

Чалавек ідзе (повесць). Мінск, 1933, 65 стар., тыр. 4.000 экз., ц. 80 к.

У краіне райскай птушкі. Выд. 3-е. Мінск, 1933, 158 стар., тыр. 3.000 экз., ц. 1 р. 50 к.

У краіне райскай птушкі (на польскай мове). Мінск, 1933.

Палескія рабінзоны. Выд. 2-е, Мінск, 1933, 163 стар., тыр.

5.000 экз., ц. 1 р. 50 к.

А м о к (раман). Выд. 2-е. Мінск, 1933, 251 стар., тыр. 3.000 экз., ц. 2 р.

70 к., пераплёт 40 к.

Т В Т (Таварыства Ваяўнічых Тэхнікаў). Аповесць. Мінск, 1934, 131

стар., тыр. 8.000 экз., ц. 1 р. 50 к., пераплёт 50 к.

Слёзы Тубі (апавяданні). Выд. 3-е, МІнск, 1935, 64 стар., тыр.

5.000 экз., ц. 60 к.

Палескія рабінзоны. Выд. 3-е, Мінск. 1935, 161 стар., тыр.

10.000 экз., ц. 1 р. 30 к.

Т В Т (на польскай мове). Мінск, 1935.

Т В Т (на літоўскай мове). Мінск, 1936.

А мок (на яўрэйскай мове). Мінск, 1936.

А м ок (раман). Выд. 3-е, Мінск, 1937, 254 стар., тыр. 2.000 экз., ц. 3 р.

У краіне райскай птушкі (на яўрэйскай мове). Мінск, 1936.

Слёзы Тубі (апавяданні), выд. 3-е. Мінск, 1938, 100 стар.,

ц. 1 р. 25 к.

Сы н в а д ы. Выд. 3-е, Мінск, 1938, 132 стар., ц. 1 р. 80 к.

Палескія рабінзоны. Выд. 4-е, Мінск, 1939, 166 стар., тыр.

10.000 экз., ц. 2 р.

С ы н в а д ы. Мінск, 1946, 99 стар., тыр. 10.000 экз., ц. 3 р.

Палескія рабінзоны. Мінск, 1946, 206 стар... тыр. 20.000 экз.,

ц. 4 р.

***

ЯНКА МАУР I ЯГО ТВОРЧАСЦЬ

Географ па адукацыі, рэволюцыйны рамантык па натуры, Янка Маўр паказаў жыццё самых рознастайных краін і народаў свету.

Кітай, Італія, Ява, Новая Гвінея, Вогненная Зямля—вось месцьі дзеяння ў многіх яго творах.

Пераважная болынасць іх малюе героіку рэволюцыйнай барацьбы, прасякнута любоўю да чалавека чэснай працы розных нацыянальнасцей і рас.

З’яўляючыся асновапаложнікам навукова-прыгодніцкага жанра ў бела-рускай літаратуры, Янка Маўр унёс у гэты жанр ідэйнасць, насыціў яго глыбокім соцыяльным зместам.

Лепшыя яго прыгодніцкія творы напісаны з такім веданнем матэ-рыялу, з такой пранікнёнасцю ў псіхалогію героя, што чытач, незнаёмы з яго біяграфіяй, лічыць Маўра за падарожніка, цікавіцца, хто ён, гэты пісьменнік, ці быў ён у тых далёкіх краінах, аб якіх так цікава апавядае.

Янка Маўр—літаратурны псеўдонім Івана Міхайлавіча Фёдарава. На-радзіўся ён 11 мая 1883 года ў сям’і столяра ў Прыбалтыйскім партовым горадзе Лібаве.

Суровым быў яго дарэволюцыйны жыццёвы шлях. Яшчэ ў раннім дзяцінстве адчуў ён соцьіяльную няроўнасць, зведаў і поўгалоднае існа-ванне гарадскіх рабочых ускраін і поўжабрацкае празябанне вёскі.

Свайго бацькі пісьменнік амаль не памятае. Пасля яго смерці маці з хлопчыкам пераехала да сваіх бацькоў. Там, у курнай сялянскай хаце, цзе замест коміна была толькі дзірка ў столі, у вёсцы Лебянішкі, на самай мяжы Літвы і Беларусі, прайшлі яго дзіцячыя гады.

Аб сваім дзяцінстве Янка Маўр вельмі добра расказвае ў аўтабіягра-фічнай аповесці «Шлях з цемры».

3 гэтай аповесці ярка паўстае перад намі жвавы, дапытлівы хлопчык з усёй яго непасрэднасцю, з яго марамі і парываннямі. У многіх дзіцячых рысах мы ўжо ўгадваем і тыя рысы, якія пазней, праз многа год, так ці інакш праявяцца ў яго літаратурнай дзейнасці, напрыклад, багатая твор-чая фантазія, калі звычайнае возера, заросшае аірам і чаротам, у дзіцячым уяўленні ператвараецца ў нейкую казачную зачараваную краіну.

Велізарнае значэнне ў жаральным развіцці Маўра мела яго маці. Гэта простая сялянская жанчына першая прывіла яму пачуццё праўды і спра-вядлівасці, указала, што толькі вучэнне можа яго вывесці на сапраўдную дарогу.

Зарабляючы цяжкай падзёншчынай, на медныя грошы выправіла яна сына ў пачатковую школу, а потым дабілася яго прыёму ў рамесніцкае вучылішча ў горадзе Каўнасе.

Вучням совецкай школы і ўявіць немагчыма, як цяжка б’ыло ў тыя далёкія часы паступіць вучыцца бядняцкім дзецям. Тады, у васьмідзеся-тыя-дзевяностыя гады, ва ўсёй царскай Расіі, і асабліва на яе ўскраінах, школ было вельмі мала: адна-дзве на дзесяткі вёсак. Беларускае сялян-ства было амаль пагалоўна непісьменным. Досыць сказаць, што Янка Маўр быў першым вучнем, які паступіў у пачатковую школу са сваёй вёскі.

5

3 мастацкай літаратурай Маўр упершыню пазнаёміўся ў рамесніцкім вучылішчы. Літаратура прывабіла яго не адразу. Першую кніжку—«Хн-жіша дядн Тома»—ён звярнуў настаўніку не прачытанай, думаючы, што толькі дзівак можа добраахвотна чытаць такія тоўстыя кнігі. Не робіць яго чытачом і бульварны раман «От поцелуя к поцелую», выданы яму з гарадской бібліятэкі. Толькі прыгодніцкі твор Майн-Рыда «Жшшіце & пустыке» і лірычна-афарбаваныя аповесці Тургенева развіваюць у ім ахвоту да чытання.

Дзякуючы кнігам, свет робіцца шырэйшым, узнікае жаданне працяг-ваць вучобу.

Званне слесара-падмайстра, атрыманае пасля заканчэння рамесніцкага. вучылішча, не задаволіла яго. Маўр паступае ў Панявежскую настаўніц-кую семінарыю.

У тыя-ж гады ў такой-жа семінарыі вучыцца Якуб Колас.

Сярод семінарыстаў Маўр лічыцца найбольш начытаным. Акрамж многіх твораў мастацкай літаратуры, яму ўжо вядома вучэнне Дарвіна, У семінарыі ён—адзін з лепшых вучняў, але закончыць яму яе не ўдаецца. За «бязбожжа» яго выключаюць з апошняга класа семінарыі.

Адзін з выкладчыкаў раіць яму павініцца перад свяшчэннікам, і Маўр» пасля доўгай унутранай барацьбы рашае паслухацца парады. Ен узыхо-дзіць на ганак папоўскай кватэры, ён ужо бярэцца за клямку, але глыбо-кая перакананасць ва ўнутранай праваце не дазваляе яму пакрывіць. душой, і ён, не адчыніўшы дзвярэй, паварачвае дадому.

Новай школай для Маўра з’яўляецца рэволюцыйны гурток студэнтаў„ які збіраецца на яго кватэры. Тут яны знаёмяцца з нелегальнай літарату-рай, чытаюць надрукаваную на папяроснай паперы болынэвіцкую газету «Нскра», якая прыходзіць на яго імя.

Знаходзячыся сярод студэнтаў, Янка Маўр востра адчуў недастатко-васць сваіх ведаў і стаў лавышаць адукацыю самастойна.

Здаўшы экстэрнам экзамен на званне настаўніка пачатковай школы7. ён працуе ў мястэчку Новае Места (Літва), а затым — у вёсцы Бытча, каля Барысава.

Блізка бачачы нястачу і палітычнае бяспраўе сялянскіх мас, малады настаўнік ахоплен ларачым жаданнем убачыць беларускі народ вольньш ад іга самадзяржаўя і памешчыцкага прыгнёту.

Хваля рэволюцыйнага ўздыму 1905 года не абмінула і лепшых нас-таўнікаў. Па ініцыятыве Якуба Коласа летам 1906 года ў вёсцы Міка-лаеўшчына адбываецца нелегальны з‘езд рэволюцыйна настроеных нас-таўнікаў. Прымае ў ім удзел і Янка Маўр.

Там ён знаёміцца з Коласам, хоць завочна яны ўжо ведалі адзін аб другім раней. У той час, калі Маўр працаваў каля Барысава (1906 год), Якуб Колас настаўнічаў у суседнім Мінскім паЕеце, у Верхмене, каля Смалявіч, і аддзяляла іх адлегласць усяго толькі тры — чатыры дзесяткі кілометраў. «Абодвы яны,—як гаворыць у сваіх успамінах Маўр*,—лі-чыліся настаўнікамі, якія не прызнаюць ні бога, ні цара, на якіх скоса глядзіць начальства». Акрамя таго, Маўру було вядома, што «настаў-нік Міцкевіч піша беларускія вершы». Калі ў Мікалаеўшчыне арганіза-ваўся з’езд, то Колас паведаміў аб гэтым Маўра праз іх агульных знаёмых.

З’езд быў выкрыт паліцыяй. I хоць дакладна аб ім царскі ўрад амаль нічога не ведаў, усе ўдзельнікі з’езда былі пазбаўлены права працаваць у дзяржаўнай школе.

Толькі тіраз пяць год, і то з вялікімі цяжкасцямі, удаецца Маўру атрымаць работу ў адной з прыватных школ горада Мінска.

Многа сіл і энергіі ўкладвае ён у педагагічную работу. Цяжкі і сухі: матэрыял падручнікаў ажывае ў яго выкладанні. Але поўнасцю разгар-нуць свае сілы ён не мае магчымасці. Аднаго разу, гаворачы ў класе пра

* «Сорак гадоў назад» (успаміны аб Коласу).

6

міфалогію, Маўр начарціў на дошцы схему багоў. Тады супроць яго ўзня-лася цэ*тая спріава за «знявагу» грэчаскіх алімпійцаў.

Толькі Вялікая Кастрычні’цкая рэволюцыя стварае шырокія ўмовы для творчай дзейнасці і фарміруе з Маўра совецкага беларускага пісьменніка.

Як педагог Янка Маўр імкнецца расшырыць уяўленні школьнікаў аб ■прыродзе, вывесці іх за межы свайго дому, дапамагчы разабрацца ў складаных пытаннях сучаснага палітычната жыцця і гістарычнага міну-лага. Шчаслівае спалучэнне ў Маўра глыбокага ўдумлівага педагога і та-ленавітага мастака дало яму магчымасць бліскуча справіцца з пастаўле-нымі задачамі.

У 1925 годзе Янка Маўр друкуе сваю першую апове<Л.ь «Чалавек ідзе». У ёй пісьменнік мастацкі ўвасабляе глыбокія навуковыя палажэнні Энгельса з «Дыялектыкі прыроды» аб ролі працы ў працэсе ачалаве-чання малпы. Маўр пагеаэвае жыццё першабытных чалавечых продкаў, паходжанне мышлення і мовы.

Безабаронны, падобны на малпу, першабытны чалавек яшчэ не ўмее я: мысліць, ні смяяіЦца, ні гаварыць. ён не ў сілах яшчэ ўступіць у ба-рацьбу са звярамі, вымушан пазбягаць іх. Без сяброўскай падтрымкі, без прывязлівасці бадзяецца ён са стадам сабе падобных па зямлі ў пошуках ежы. Яго смерць пріаходзіць непрыкмечіанай, не робіць ніякага ўражання на астатніх.

Многімі фактамі паказвае пісьменнік, як марудна ішло развіццё пер-шабытнага чалавека. Нават екарыстакне палкі далося яму не адріазу. На які-небудзь міг прасвятлялася яго свядомасць і гасла зноў. Мяняліся па-каленні, праходзілі вякі, палка станавілася зброяй, цьмянае адчуванне — думкай, нечленараздзельны гук — сказам.

Мы бачым, як з чалавекападобнага стада паступова выдзяляюцца асобныя істоты. Доўгі час на старонках аповесці яны яшчэ не героі. Яны нічым не адрозініваюцца адзін ад другога: выгляд іх аднолькавы, учынкі такаама і нават дыялаг немагчымы, бо чалавечая мова ў іх адсутнічае. I ўсё-ж, не гледзячы на цяжкасіць характарыстыкі гэтых істот, гэтага Крага, гэтай Агу, Янка Маўр знайшоў у іх чалавечыя рысы, паказаў, што гэта ўжо людзі. Чалавечыя адзнакі праявіліся ў іх і ў першай слязінцы і ў першым смеху.

Вельмі добра паказана праяўленне чалавечага дастоінства, выражанае ў суровым поглядзе красуні Агу, якім яна акідвае смешную малпу, калі тая спрабуе да яе наблізіцца. «Якім-бы мы ні лічылі тагачаснага чала-века, а ўсё-ж такі малгаа была яму не раўня». Пачуц'цё перавагі над зверам Маўр ладкрэсліў і ў радаснай усмешцы першабытных людзей, калі яны знайшлі маленькага хлопчыка ў пячоры перад атнём. I асаблівя добра выявілася яно ў гор>дым смеху, калі хлопчык з палаючай гала-вешюай кінуўся на нападаючага ільва. «Гэта засмяяўся чалавек — пе-раможіца».

Значэнне аповесці зіаключаецца ў тым, што яна ў вобразнай, мастац-кай форме .знаёміць з зачаткамі першабытнай культуры, паказвае пер-шыя крокі чалавека к заваёве ўлады над прыродай, у якіх ужо ўгад-ваецца свабодны поступ будучага чалавека. Гэту ідэю выражае і сам за-галовак — «Чалав&к ідзе!»

Ад кар'цін далёкага мінулага Янка Маўр пераносіць чытачоў у мала даследаваныя, цікавыя па саайму геаграфічнаму становішчу і прыродзе краіны.

ён піша навукова-прыгодніцкія тзоры.

У гэты жанр, ріаспрацаваны сусветна-вядомымі пісьменнікам: — Жуль Вернам, Майн-Рыдам, Феніморам Куперам,—Янка Маўр уносіць новыя якасці, ула^цівыя совецкай літаратуры. ён насычае яго соцыяльнымі праб-лемамі. Станоўчьгмі героямі яго твораў становяцца не заваявальнікі, а ту-земцы, барацьбіты за незалежнас^ць свіаёй радзімы.

Прыкладам такіх твораў з’яўляецца «У краіне райскай птушкі» і

7

«Амок». Тут Маўр выступае майстрам сюжэта і захапляючага прыгодніц-кага апавядання.

у пачатюу аповесЛіі «У краіне райскай птушкі» пісьменнік расказвае аб геаграфічным становішчы Новай Гвінеі, апісвае характэрныя асаблі-васці трапічнага лесу, павольную раку, кітайца, які едзе па ёй на лодцы-I раптам сярод спакойнага эшчнапа апавядання кідае зусім нечакана„ н:бы між іншым, сказ аб тым, што «едзе гэты кітаец асцярожна, увесь час азіраючыся, бы'ццам баіцца кагосьці». Гэты сказ прымушае насце-ражыцца. Аказваецца, што кітаец зрабіў заміах на белага плантатара.. Ен уцёк з гумавай плантацыі. Яму пагражае смерць. Цяпер мы з яшчэ большай увагай сочым за яго лёсам. Выклакаўшы нашы спачуванні да ге-роя, аўтар ставіць яго ў вострадраматычнае становішча, не раз прыму-шае хвалявацца непазбежнасцю яго гібелі. Мы ўжо прадчуваем яго смерць, калі ён іаступаецца і падае з гары ў бяздонне, нам цяжюа паве-рыць у яго выратаванне і тады, халі перад ім ворагі, а ззаду велізарней-шая сцяна вадаспаду. Здаецца, што ўжо канец: ні прабіцца, ні адступіць. I тым цікавей, тым радасней, калі, наперакор усяму, герой застаецца жыць, дзейнічаць, перамагаць. У самы крытычны міг яго выратоўвае якая-небудзь удала скарыстаная драбні'ца: куст, за як: ён, падаючы, затры-маецца, шчыліна паміж сцяной і вадаспадам, куды ён стане, пакінуўшы ў дурнях ворапа.

Умела скрыжоўваючы некалькі сюжэтных ліній, пісьменнік зацікаў-лівае лёсам не толькі аднаго чалавека, а цэлага племені або юарода.

3 твораў Маўра 'мы івыносдім яркае ўіяўленіне аб жыцці ў калажяльных краінах. На фоне багацейшай прыроды, дзе водзяцца ірайакія .птушікі, асіабліва чотка выступаюць карціны народнай беднасці, праца пад бізунамі наглядчыкаў, д’ябальская бухгалтэрыя па закабаленню туземцаў, на-растанне рэволюцыйнага гневу ў народзе.

Асабліва глыбока жыццё каланіяльных краін паказана Маўрам у аповесці «Амок».

Жанравая своеасаблівіасць гэтага твора заключаецца ў цесным спа-лучэнні Міастацтва і публіцыстыкі. Тут аўтар, івыкрываючы палітыку імпе-рыялістаў, шырока карыстаецца сатырай. Прыпомнім хаця-б такую заў-вагу: «Было-б не справядліва казаць толькі аб зверскіх учынках галанд-цаў. Есць помнікі і іх культурнай працы. Так праз увесь востраў ад Ба -тавіі і Сурабайі на восемсот кілометраў праведзена дасканалае шасе, якое каштавала ўсяго толькі смерці якіх-небудзь тысяч ста бурых, а грошы амаль што не каштавала».

Прыёмамі гратэска замалёўвае Маўр ашуканых і ўсё-ж напышчаных князькоў — былых правіцеляў Явы, — паказзае, як белыя гаспадары там, дзе нельга прымяніць простага насілля, карыстаюцца крывадушшам, па-кідаЮць князькам бачнасць улады, каб з іх дапамогай яшчэ больш экспла-атаваць насельніцтва.

У аснову сюжэта аповесці «Амок» пакладзен сапраўдны факт: паў-станне туземцаў на галандскім ваенным караблі «Саардам», якое адбы-лося ў 1926 годзе.

Зіахоп карабля, суд над удзельнікамі паўстання — усё гэта апісана так, як адбывалася ў сапраўднасці. Не выдуманы і цікавыя эпізоды з гарматай і фігай. Болып таго, нават некаторыя імёны герояў не зме-нены. Напрыклад, сапраўдным з’яўляецца імя хлопчыка Сідні і ўсё, што-пра яго расказана.

У часе работы над аповесцю (1928 год) пісьменнік перапісваўся на мове эсперанта з жыхарамі Явы і непасрэдна адтуль атрымоўваў ціка-вячыя яго звесткі. Аб гэтым ён і сам паведамляе ў творы, але чытачьг чамусьці думаюць, што гэта нейкі асобы літаратурны прыём, ужыты быц-цам-бы для таго, каб стварыць уяўленне праўды і яшчэ больш зацікавіць-творам.

Творчасць Маўра ўнутрана іаптымістычна, бо ён паказвае падзеі не ў стане спакою, а ў іх 'раавіцці, у іх узаемаауэяэях. Вось чаму нават пара-

8

жэнне паўстання на «Саіардаме» ўспрымаецца як перамога. Яно паказала, «што і самы ціхі народ можа страціць цярплівасць і даць адпор прыгня-тальнікам».

Прыпіска, зробленая для другога выдання аповесці, падкрэслівае, што справа, пачатая «Саардамам», не загінула. Яе паўтарыў у 1931 годзе другі галіандскі броненосец—«Дэ цвен правінсіён». Апошняя прьшіска га-ворыць аб тым, што рэволюцыйная барацьба ў каланіяльных краінах пра-цягваецца і сёння.

Ад станоўчых традыцыйных герояў буржуазнай прыгодніцкай літа-ратуры героі прыгодніцкіх твораў Маўра перш за ўсё адроэніваюцца высо-кародствам мэты, тымі ідэямі, за якія яны змагаюцца. У іх няма месца індывідуалізму і кар’ерызму. Іх шчасце — не ў асабістых дасягненнях, а •у шчасці свайго народа. Такім уяўляецца нам вобраз Саку з аповесці «У краіне райскай птушкі», чалавека, які зразумеў, што барацьба, а не рэлігія пакорлівасці патрэбна яго народу. Такімі з’яўляюцца і многія героі аповесці «Амок» — Салул, Гейс, Нонг.

Ідэйаая завостранасць соцыяльных праблем уласціва «е толькі апо-вес!цям, але і маленькім апавяданням Маўра, якія пя сванму жанру з‘яўляюцца своеасаблівымі экзатычнымі навеламі.

У апавяданні «Слёзы Тубі» пісьменнік паказвае, што ў капіталістыч-ных краінах дзеці беднякоў вучацца і працуюць толькі для эадавальнення тірыхацяў буржуазіі. Брыльянт, які зіхаціць на знатнай англійскай лэ-дзі, — гэта сляза загінуўшага Тубі.

Апавяданне «Лацароні» малюе жыццё беспрытульнага хлопчыка італьянца. У гэтым апавяданні едка высмейваецца захапленне буржуазіі экзотыкай, яе любаванне «чароўным небам» ііталіі і «жывапіснымі» лах-манамі беспрытульных.

Чым далей развіваец’ца творчая дзейнаоць Янкі Маўра, тым глыбей па овайму зместу становяцца яго творы. У аповесці «Сын вады», адным з найбольш паэтычных сваіх твораў, Маўр з глыбокай пранікнёнасцю за-глядвае ў псіхалагічны свет маладога дзікуна Манга і бачыць у ім тое, што ніколі не змаглі — 'нават хутчэй не хацелі-б убачыць — прадстаўнікі бур-жуазнага грамадства. Маўр паказаў, як у дзікуну з’яўляецца палкае жа-данне рассунуць акаляючы яго свет, выйсці на шырокія прасторы жыцця. Здалёк убачаны карабль вабіць яго ў невядомыя краіны. Ен імкнецца пазнаёміцца з белымі. Велізарная адлегласць аддзяляе яго ад іх. Многа цяжкасцей на шляху. Але ўсё перамагае Манг, настойліва, смела дабі-ваецца пастаўленай мэты. Што-ж знаходзіць ён там? У адказе на гэта і заключаецца асноўны драматызм твора. Моцны сярод прыроды, бяссіль-яым, як дзіця, аказваецца Манг ва ўмовах буржуазнага грамадства. «Цывілізаваныя» людзі не зразумелі яго добрых пачуццяў і намераў. Ба-гатая англічанка, якую выратаваў ён ад смерці, змяшчае яго лакеем у рэ-старан. Чатыры гады знаходзіЦца ён там, падвяргаючыся лаянкам і зня-вагам, а затым яго праганяюць са службы.

Есць у аповесці дэталь: сярод акіяна сіратліва пакінутая лодка. Нечым агульным, аднолькавым павявае ад гэтай карціны і лёсу Манга. А між тым, якія шырокія магчымасці для развіцця ўяўляла яго натура! Сваімі маральнымі якасіцямі Манг непіараўнальна вышэй за тых, хто пагарджае ім. У яго добрае прывязчывае сэрца. Успомнім, з якім благародствам ад-'носіўся ён на зялёным востраве да выратаванай дзяўчыны, як ад чыстага сэрца прапанаваў ёй сваю любімую страву, як хутка ўпадваў ён, незнаёмы са звычаямі белых, яе жаданні, колькі старанняў прыклаў да таго, каб вяр-нуць сваю «Белую Птушку» яе родным. Ен, дзікун, не падняў тых рэчаў, што кідалі яму пасажыры з палубы. Болыц высокія пачуцці засланілі ў ім дзікунскую цікавасць да гэтых рэчаў. Што яму рэчы, калі цяпер ён блізка •бачыў карабль з яго цікавым абсталяваннем!

У вобразе Манга Янка Маўр паказаў і наіўнасць дзікуна і яго глыбо-кую чалавечнасць.

Тонкімі штрыхамі адцяняе пісьменнік пачуцці Манга, паставіўшы яго ва ўзаемаадносіны з жанчынан з сярэдняга круга буржуазнага грамад-

9

ства, магчыма і добрай, «е жадаючай зліа свайму выратавальніку, якая, як быццам, і прымае ўдзел у яго лёсе, але ўсё-ж у сілу свайго выхавання і становішча адносіцца да яго, як да рэчы.

«Манг доўга стаяў на месцы і сачыў, як выходзіла Белая Птушка. А тая ўжо шчабятала аб ад'ездзе, аб падарожжы, аб знаёмых і зусім забылася, што на свеце існуе нейкі Манг».

Гэта рэальная сцэнка з такімі тыповымі адносінамі да прадстаўніка не белай расы яшчэ глыбей дае адчуць адзіноцтва тубыльца сярод капі-талістычнага свету.

Характэрная асаблівасць Янкі Маўра як мастака — гэта рэдкае ўмен-не спалучаць навуковае з паэтычным. Гэта якасць яго талента адчу-^ ваецца ў многіх яго творах і асабліва ў карцінах прыроды ў аповесці «Сын вады».

Пра пінгвінаў, напрыклад, ён расказвае, як аб атрадзе салдат. Спачат-ку мы і не здагадваемся, што гэта птушкі:

«На нізкім роўным беразе, тварам да мора, выстраілася шматлікае... войска. Роўнымі шарэнгамі, нерухомыя і маўклівыя, стаялі атрады «сал -дат». Перад імі хадзілі нібы камандзіры, якія час-ад-часу кідаліся ў мора, давалі нырца і потым зноў падыходзілі і, размахваючы рукамі, нештз казалі сваім салдатам».

За'цікавіўшы разгорнутай метафарай, пісьменнік дае зразумець, што гэта птушкі, і ўжо з навуковага боку расказвае аб іх асаблівасцях:

«Звычайна пінгвіны праводзяць час у вадзе, дзе іадчуваюць сябе, як рыбы. На беразе яны збіраюцца, каб вывесці дзяцей. Па зямлі ходзяць на двух нагах, а замест крылляў у іх ласты, прыблізна такія, як у маржоў. Вось чаму яны і лётаць не могуць, вось чаму гэтыя ласты-крыллі вельмі нагадваюць рукі, асабліва, калі яны рухаюцца пры хадзе».

Нават суровы скалісты краявід у Маўра выглядае заманлівым, дзя-куючы паэтычнаму ператварэнню ў цудоўны горад, дзе каналы ўспры-маюцца, як вуліцы, хаатычныя скалы, — як дзівосныя будынкі, заселе-ныя незвычайнымі жыхарамі — альбатросамі і чайкамі.

Пра велізарную птушку кандора, пра страшнага спрута-васьмінога пісь-меннік расказвае, уводзячы іх у сюжэтную лінію апавядання. Цікавыя і самі па сабе, яны паданы так, што дапаміагаюць выявіць светапогляд дзі-куноў, якія, знеміагаючы ў бара'цьбе з прыродай, звяртаюцца да магіі.

Навукова-прыгодніцкія аповесці Маўра даюць багацейшы матэрыял па геапрафіі, прыродазнаўству, гісторыі. Назуковыя звесткі падаюцца ў іх заўсёды ў цікавай форме, прычым малавядомыя нам прадметы, як правіла, параўноўваюцца з вядомымі. Напрыклад, велічыня бутонаў тра-пічнай кветкі рафлезіі супастаўляецца з качаном капусты, а аб самой кветцы сказана, што «велічынёй яна з добрае кола».

У характары супастаўлення, у параўнаннях ярка праяўляюцца нацыя-нальныя рысы Маўра як беларускага пісьменніка.

Цікава адзначыць, што наогул Маўр, так красамоўна апісваючы экзо-тыку, вельмі часта ў гэтых-жа самых творах іранізуе на ёй. Паказваючы раскошную прыроду Новай Гвінеі, ён іранічна называе яе «раем». Гаво-рачы аб такой-жа экзотьГцы на Яве, ён увесь час падкрэслівае цяжкія ўмо-вы жыцця працоўных. Вобраз Піпа, шукальніка экзатычных прыгод, па-дадзен у яўна насмешлівым тоне.

Развянчаннем экзотыкі з’яўляецца і твор «Палескія Рабінзоны». Каб зацікавіць роднай краінай таго, хто наіўна марыць пра джунглі, а не ба-чыў блізкага лесу, трызніць аб паляванні на тыграў, а на волі не сустра-каў вавёрку, Янкіа Маўр знарок выкарыстоўвае форму любімага дзіця-чага твора — «Рабінзон Крузо» і ва ўмовах Беларусі ставіць сваіх ге-рояў — двух студэнтаў тэхнікума — у становішча Рабінзона.

Выкуліўшыся з лодкі ў палескім возеры ў часе веснавой пазодкі, яны вымушаны некалькі тыдняў пражцць на неабжытай выспе. Шляхам мно-гіх прыгод, якія здараюіі!ца з гэтымі юнакамі, пісьменнік знаёміць з ба-гацейшым раслінным і жывёльным светам Палесся.

Аповесцю «Палескія рабінзоны» Маўр паказаў, што і на Беларусі

10

«ёсць шмат куткоў не горшых ад заморскіх. Есць пушчы, якія менш вя-домы, чым далёкія амерыканскія лясы. Есць звяры, якія радзей сустра-каюЦца на свеце, чым сланы і наоарогі».

Самыя звычайныя факты, аб якіх, здаецца, і сказаць няма чаго, Маўр умее зрабіць зместам мастацкага твора.

Так ён робіць у аповеСці «ТВТ», якая прэміраваніа першай прэміяй яа Усебеларускім конкурсе дзіцячай кнігі ў 1934 годзе. Увесь час гэтай кнітай трымае пісьменнік чытача ў стане напружанай увагі, ахутвае сю-жэт таемнасцю. Гэтаму значна спрыяюць падзагалоўкі раздзелаў, напі-•саныя ў такім тоне: «Раздзел першы, пра тое, як Ніна падрала панчоху, а Толю ў кішэню трапіў дохлы пацук», або «Раздзел трэці, дзе гаворыцЦа, як загарэліся таткавы штаны, як Паўлік ехаў на каўбасе, і як потым усе •яны тры разы сказалі слова «паштальён». Нават сам інтрыгуючы зага-.ловак «ТВТ» для нас доўга застаецца таямніцай. Мы не хутка даведваемся, што «ТВТ»—гэта Таварыства Ваяўнічых Тэхнікаў.

«ТВТ» — цікавая і павучальная кніга. Яна паказвае, наколькі карысна і неабходна кожнаму школьніку ўмець выконваць самому пасільныя для яго віды работы.

Групіа вучняў сярэдняй шкады, нацярпеўшыся непрыемнасцей ад папсаваных рэчаў, іабвясціла барацьбу за незалежнасць ад іх. Сябры арганізавалі Таварыства Ваяўнічых Тэхнікаў, паставілі задачай выкон-ваць усе дробныя рамонты самім. Кожны з іх на горкім вопыце пера-канаўся, што прасцей і хутчэй самому забіць цвік у бацінку, зякля-лаць якую-небудзь заклёпку ў патэльні, чым несці ў майстэрню, вы-стайваЦь з-за такой дробязі чаргу, траціць час. Паступова дзейнасць членаў «ТВТ» была перанесена і на школу і на вуліцу. У вучняў не засталося пачуцця абыякавасці да непадклеенай школьнай карты, да адарванай завесы ў фортачцы. Вось, напрыклад, «уэбунтаіваліся» дзверы і не жадаюць зачыняцца, бо рог чапляецца. А рамонт аказваец-ца зусім просты: піаскроб нажом — і ўсё ў паріадку.

Праўдзіва паказвае пісьменнік, як часта мы не здагадваемся выка-наць карысную для сябе і другіх работу, якая нават і энергіі не патра-буе, якую можна зрабіць мімаходам, гуляючы. У драўляным тратуары высунуўся вялікі цвік. Колькі людзей ударыла аб яго ногі, колькі па-псавала абутку! Спаткнецца чалавек, вылаецца і пойдзе далей. А з дру-гім (ды і з ім-жа самім) «кожны раз на гэтым самым месцы» паўта-раецца тая-ж самая гісторыя. I рэдка хто здагадаецца падняць камень і забіць цвік. Супроць абыякавасці да непаладак вядуць барацьбу героі аповесці «ТВТ».

Аповесць «ТВТ» дапамагае развіваць прывычку да карысных дзеян-няў, выхоўвае паспіадарчыя адносіны да соцыялістычнай маёмасці, пры якіх чалавек не можа безуважліва прайсці міма шкоднай для грамад-ства з’явы.

Па сваёй ідэі «ТВТ» на некалькі гадоў папярэдзіла вядомую кнігу Гайдара «Цімур і яго каманда». Гайдар накіроўвае ўвагу дзяцей на дапамогу ў быту сем’ям прызваных у Чырвоную Армію, а Маўр накі-роўвае тую-ж увагу на выпраўленне дробных і прыкрых непаладак у быту грамадства. Можна толькі пашкадаваць, што ў нас «тавэтэтаўцы» не так папулярны, як «цімураўцы».

Характэрнай асаблівасцю стыля Янкі Маўра з’яўляецца стрыманы гумар. У большай ці меншай ступені ім прасякнуты ўсе яго творы. Часам, як у «ТВТ», ён гаворыцьг аб смешным з самым сур'ёзньім вы-глядам, часам (апавяданні «Шчасце», «Яно», «Бярозавы конь») з бацькоў-скай любасцю да нашых дзяцей. У дачыненні адмоўных з‘яў капіталістыч« нага свету гэты гумар ператвараецца ў сарказм, у «Палескіх Рабінзо-мах» гучьтць радасным аптыміэмам. У значнай ступені дзякуючы гэтай уліасцівасці кнігі Маўра даўно ўжо ахвотна чытаюцца дарослымі чытача-мі. Паміж іншым, Янка Купала жаргаўліва называў сябе «першым чыта-чом Маўра». Можна яшчэ прыгадаць такі выпадак, аб як'м расказвае мастак-партызан Бойка: у партызанскім атрадзе на Палессі была адна

11

кнііга, якую оіартызаіны зачыталі ў шмаші: ,гэтая кініііга была — «Палескія Рабінзоны».

На працягу доўгіх год Янка 'Маўр з’яўляецца актыўным супрацоўнікам дзіцячага перыядычніага друку, радыё, выступае ў рознастайных жанрах, адклікаючыся на шматлікія запросы школьнікаў. Паміж іншым, ён нагг-саў цыкл цікавых і карысных апавяданняў-зіагадак. У апавяданні наўмысля дапускалася некалькі лагічных недарэчніасцей, а дзецям пра-панавалася іх выявіць. Напрыклад, у адным месцы сказана, што хлопчык чорнавокі, а ў другім зазначаецца, што «светлыя вочы хлопчыка ззялі ра-дасцю», або хлопчык прывязаў за рогі авечку, чуў у жніўні зязюлю і г. д. Юныя чытачы, падарожнікі піа кнігах, аматары мастацкага слова знахо-дзяць у Маўра свайго ўважлівага кіраўніка.

За апошнія часы Маўр напісаў шэраг апавяданняў для дарослых («Завошта», «Максімка», «Дзве праўды», «Драўляная лыжка» і іншыя). Гэтыя апавяданні таксама атрымалі высокую ацэнку.

Многія творы Маўра перакладзены на мовы народаў СССР (рускую, украінскую, літоўскую, яўрэйскую). «У краіне райскай птушкі» вышла на польскай мове, «Сын вады» надрукаваны ў Чэхаславакіі, «Слёзы Тубі» — у Англіі (Эдзінбург), «Амок» друкаваўся ў Амерыцы, у Н‘ю-Йорку.

Усё наша маладое пакаленне захаплялася кнігамі Янкі Маўра. Многія з гэтых чытачоў, вырасшы, праявілі сябё ў Айчыннай вайне, і да гэтага ча-су, як мы не раз чулі, успамінаюць тыя прыгоды і барацьбу, якія яны пе-ражывалі ў дзяцінстве разам з героямі кніг Маўра. Не сумняваемся, што і надалей творы Маўра будуць служыць справе выхавання моладзі, якая не: баіцца цяжкасцей і гатова іх пераадолбць.

Е. ЗОМЕРФЕЛЬД, М. МАЗІНГ.

Пра лаянку казаць не буду, а «добрыя» артыкулы ўсе на адзін манер: «Кніга больш-менш цікавая, у ёй да некаторай ступені апісваюцца падзеі мала вядомыя нам: там чытач знойдзе і рад досыць цікавых фактаў, але яны дыдактычна-навучальныя\ усё ж такі дзеці не без і(ікавасці прачытаюць яе і нават набудуць некаторыя веды; кнігу можна лічыць карыснай, кампазіцыю яе можна назваць удалай, але... вобраз героя зацікавіць маладога чытача, але... аўтар, відаць, азнаёміўся з матэрыялам, але...» і г. д. і г. д.

Аўтараў я не надта вінавачу. Можа, нават хто і хацеў бы сказаць пэўна, без аглядак, без «але» пасля кожнага слова, але... устаноўкі такой не было «Как бы чего не вышло». Апрача таго, большасць крытыкаў былі наогул далёкія ад гэтай справы.

Лісты

561

Самыя лепшыя артыкулы і заўвагі былі, вядома, твае, але і яны нагадвалі дыпламатычныя ноты і мемарандумы. 3 фармаль-нага боку ад іх нічога не застанецца. Ды гэтага і не трэба было. Гэта быў твой абавязак, грамадская нагрузка, і ты яе выконваў добрасумленна.

Відаць, і ў далейшым прыйдзецца табе выконваць гэты не-прыемны абавязак.

Што мяне не задавальняе? А тое, што ў жыцці ўся гэтая справа выглядае зусім не так, як у казённых артыкулах. «Але» ў артыкулах мне нічога не далі, а вось хлапчук недзе ў Слуцку ці Бабруйску дзесяць гадоў назад зрабіў мне заўвагу, што ў мяне вельмі часта ўжываецца слова «вось» — і гэтую заўвагу я ўлічваю аж да гэтага часу. Затое гэты самы хлапчук некалькі разоў з захапленнем і са здзіўленнем (так!) паўтараў, што ён «зусім, зусім разумее» мае кнігі. Гэтага мае крытыкі не ведаюць. Слова «папулярны» часам ужываецца, але што за гэтым словам крыецца, ніхто не ведае.

Чаму лічыцца «непрнлнчным» упамянуць, напрыклад, што «Амок» (і «Пекла») выйшаў на Украіне, друкаваўся ў Амерыцы? Ці гэта наогул ганебны факт, ці толькі ў дачыненні Маўра?

Чаму сорамна адзначыць, што «Сын вады» друкаваўся ў Чэха-славакіі, а «Слёзы Тубі» ў Англіі? Ёсць пераклады на польскую і літоўскую мовы. А што ганебнага, скажам, у тым, што беларускія чытачы ў розных канцах Саюза шлюць мне пераклады на рускую мову: «ТВТ» — з Ленінграда, «Амок» — з Вязьмы, «У краіне райскай птушкі» — з Каўказа? Усюды падкрэсліваецца, што мае чытачы толькі дзеці, а больш дарослыя не могуць і ў рукі ўзяць. А чаму нельга ўпамянуць, што самым псршым чытачом быў Купала? (I сам мне не раз казаў, і жонка кажа.) А чым не цікава, што ў адным партызанскім атрадзе на Палессі адзінай і галоўнай кнігай былі «Палескія рабінзоны»? (Сведка — мастак Бойка.) Я думаю, каб гэта тычылася не Маўра, то нагіэўна было б сказана, што Горкі зацікавіўся «ТВТ» і запрасіў мяне перса-нальна на з’езд (а што мне прыйшлося адтуль уцячы, то гэта сапраўды ганебна, толькі не для мяне).

Усе такія рэчы і дэталі і самі досыць цікавыя, і ажыўляюць сухі артыкул, і даюць пэўную характарыстыку аўтару і яго творам. Але я і ўявіць сабе не магу, каб хто-небудзь адважыўся сказаць аб гэтым у друку. Гэта ж сорам!

Вось чаму ніхто, у тым ліку і ты, ніколі не «інтэрв’юіраваў» мяне, не цікавіўся жывымі доказамі. Вось чаму і мяне не цікавяць казённыя артыкулы.

562

Янка Маўр

Ці было дзе сказана аб маёй рабоце ў піянерскім друку: «сувязь з масамі», усялякія вопыты — апавяданні-задачы, перапіска і інш.?

Свае недахопы я ведаю:

1) Досыць шурпаты і сухаваты стыль; няма ў ім той пявучасці, як, скажам, у Лынькова.

2) Празмерная скупасць у апісаннях; калі я зраблю адзін ці два мазкі, то болей ужо не магу — мне здаецца, што будзе нудна. Мая проза чыста апавядальная, а не «мастацкая» (апісальная).

3) Небагаты слоўнік.

4) Уплывы крыху залішняй «впечатлнтельностн», якая часам адводзіць убок.

Гэты гістарычны дакумент я пішу табе на той выпадак, калі табе прыйдзецца пісаць артыкул пасля маёй смерці. Тады будзе цікава ведаць, як глядзеў сам нябожчык на сваю справу. Тым болей, што тады ўжо будзеш мець права і пахваліць.

К сему руку приложил

Я. Маўр.

Адзін капітан тут у Маскве казаў (у прысутнасці Данілы), што ён калісь у Мінску вывучаў беларускую мову толькі для таго, каб мець магчымасць прачытаць кнігі Маўра. Вось дзе беларусізацыя!

https://fantlab.ru/edition178213

Асноўны герой твора — чатырнаццацігадовы хлопчык з Заходняй Беларусі Юзік. Чытачы даведваюцца, што бацьку Юзіка, Міхася, белапалякі ў часе свайго адступ-лення прымусова пагналі з сабой у якасці фурмана. Яны гналі яго аж да Варшавы, дзе ён і вымушаны быў застац-ца адрэзаным ад радзімы.

Сям’я Міхася знаходзіцца ў гэткіх жа ўмовах, як і тысячы да яе падобных. Але ніхто не траціць надзеі на хуткае вызваленне. Жаданай марай людзей з’яўляецца ўз’яднанне з Савецкай краінай, аб якой яны чулі столькі цікавага і незвычайнага. Шмат чуў аб Савецкім Саюзе і Юзік; вельмі хацелася хлопчыку сваімі вачыма паба-чыць, як жывуць савецкія людзі. Зусім выпадкова жадан-не хлопчыка здзейснілася: ён трапіў у Савецкі Саюз.

Прыезд Юзіка ў Краіну Саветаў, знаёмства яго з са-вецкай рэчаіснасцю складае змест другой часткі аповесці.

Аўтар малюе камуністычнае грамадства, дзе няма класаў, канчаткова знішчана розніца паміж фізічнай і ра-зумовай працай. Моладзь нават зусім не ведае такіх слоў, як «вёска», «селянін». Вось, напрыклад, Юзік шукае вёс-ку Курычы:

«— Ці не ведаеш, братка, як прайсці да вёскі Куры-чы?..

— Вёскі? — са здзіўленнем пытаецца хлопчык.

— Але.

— А што гэта такое «вёска»?

— Ну, дзе людзі жывуць...

— Дык вось яны тут і жывуць.

— Мне трэба вёска, дзе жывуць сяляне.

— А што такое «сяляне»? 1

Тое ж самае адказвае Юзіку і дзяўчына:

«—- Чаго, хлопчык, шукаеш? — спыталася яна ла-годна.

— Калі ласка, скажыце, як прайсці ў вёску?—узрад-ваўся Юзік.

— Якую вёску? Што гэта значыць?

— Ды вёску Курычы.

— Вось гэта Курычы і ёсць.

— Мне трэба ў вёску, а не сюды,— паўтараў Юзік і яшчэ болын здзівіўся, што і дзяўчына бадай таксама га-ворыць, як і той хлопчык» 2.

1 Маі)р Я. Аповесць будучых дзён, с. 108.

2 Маўр Я. Аповесць будучых дзён, с. 109.

7*

99

Янка Маўр расказвае пра вялікія гаспадаркі, дзе лю-дзі жывуць у шматгіавярховых добраўпарадкаваных да-мах, разам сталуюцца, разам адпачываюць, усе прыгожа апрануты. Юзік ніяк не можа зразумець: казалі, што ў Савецкім Саюзе няма паноў, а тут усе паны... Як жа быў здзіўлены Юзік, калі даведаўся, што гэтыя «паны» пра-цуюць хто даяркай, хто свінаркай, хто гной убірае ў ку-ратніку...

Дзеці жывуць у асобным будынку. Тут створаны ўсе ўмовы для таго, каб яны раслі дужымі, здаровымі. Для іх зроблены вялізны басейн, ёсць зімовы сад, у любы месяц года дзеці могуць загараць... Усе людзі вучацца, для іх існуюць спецыяльныя універсітэты па радыё. На-вука цесна злілася з вытворчасцю. «Некаторыя мала-дзейшыя, напрыклад, вучыліся не менш як на доктара ці на прафесара, і гэта зусім не перашкаджае ім араць зямлю. Наадварот, яшчэ дапамагае», — піша аўтар.

Безумоўна, у «Аповесці будучых дзён» Янку Маўру ўдалося многае прадбачыць з таго, чым характарызуец-ца наш сённяшні дзень: гэта шырокае прымяненне аўта-матычных прыстасаванняў, новых машын, цеснае ўза-емадзеянне навукі і вытворчасці, высокі ўзровень матэ-рыяльнага дабрабыту і культуры савецкіх людзей і г. д.

I ўсё ж уяўленне аўтара аб грамадстве будучага вельмі агульнае; і зусім не таму, што аўтар забег напе-рад і паказаў, што ў 50-я гады ў нас ужо пабудаваны камунізм. Справа ў тым, што само камуністычнае гра-мадства паказана ў творы даволі схематычна і павяр-хоўна.

Метад сацььялістычнага рэалізму, як вядома, не вы-ключае права пісьменніка заглядаць у будучышо. Наад-варот, гэта адна з істотных задач нашай літаратуры. Але заглядаць у будучыню мы павінны на падставе сённяш-ніх здабыткаў і глыбокага разумення законаў і шляхоў далейшага развіцця сацыялістычнага грамадства. Янка ж Маўр паказвае грамадства будучага ў асноўным па сваіх уласных меркаваннях і ўяўленнях.

Калі чытаеш другую частку кнігі, міжволі ўспаміна-ецца чацвёрты сон Веры Паўлаўны з рамана Чарнышэў-скага «Што рабіць?». Сваё ўяўленне аб будучым грамад-стве Чарнышэўскі падаў у форме чароўнага сну Веры Паўлаўны, гэтым апраўдваецца рамантычная ўзнёсласць і неакрэсленасць будучага ў рамане. У Янкі Маўра гра-мадства будучага паказана як рэальнасць і менавіта та-

100

му гэтая рэальнасць патрабуе больш акрэсленага, больш яркага і глыбокага раскрыцця.

У «Аповесці будучых дзён» аўтар праводзіў так зва-ную тэорыю адмірання школы, якая была папулярная ў пачатку 30-х гадоў сярод буржуазных педагогаў краін Захаду. Згодна з ёй, праца вучняў павінна была прахо-дзіць без непасрэднага кіраўніцтва настаўніка. Некато-рыя педагогі некрытычна пераносілі гэтую форму рабо-ты ў савецкія школы пад назвай брыгадна-лабараторнага метаду, які прадугледжваў калекгыўііую працу вуч-няў у брыгадах. ГІры такой арганізацыі вучэбнага пра-цэсу болыпасць вучняў не атрымлівала патрэбных ве-даў — шкоднасць гэтай тэорыі відавочная. Сам Маўр як педагог не прытрымліваўся тэорыі адмірання шко-лы, але лічыў, што ў камуністычным грамадстве яна маг-чыма.

У «Аповесці будучых дзён» даецца наступнае апісап-не працэсу навучання: «...У адным пакоі дзве дзяўчынкі і хлопчык сядзелі над адной кнігай, нешта ў ёй разбі-раліся, запісвалі сабе ў сшыткі, спрачаліся. У другім пакоі, абсталяваным, як аптэка, тры-чатыры чалавекі нешта гатавалі... У трэцім пакоі важдаліся з нейкімі машынамі, а далей відаць была майстэрня. Адным сло-вам, тут было ўсё, апрача партаў, лавак і ўсяго таго, што вызначае школу. Адна толькі рэч, вялізная чорная дошка ў кожным пакоі, крыху нагадвала школу.

— Гэта і ёсць школа? — спытаўся Юзік у Кіма.— А дзе ж паргы, вучні, настаўнік?

— Вучні, бачыш, займаюцца, а настаўніка пашукаем. ён гіавінен быць недзе тут...» 1

ГІа Усебеларускім конкурсе дзіцячай кнігі ў 1930 го-дзе «Аповесць будучых дзён» атрымала прэмію, аднак прыкметнага следу на творчым шляху Янкі Маўра яна не пакінула. Гэта быў своеасаблівы эксперымент, пошук но-вых тэм, іювых форм асэнсавання сацыялістычнай рэ-альнасці.

1 Маўр Я. Аповесць будучых дзён, с. 145.

101

Янка Маўр лічыў надзвычай важным дапамагчы дзе-цям з ранніх гадоў адчуць сябе грамадзянамі Савецкай краіньт, імкнуўся даць ім уяўленне аб камуністычнай маралі, аб тым, якім павінен быць савецкі чалавек. Для сцвярджэння палітычных ідэалаў ён знаходзіў часам самыя фантастычныя сітуацыі і сюжэты. Напрыклад, у 1929 годзе з друку выйшла яго казка «Пекла» (новы ва-рыянт яе датуецца 1966 годам). У ёй чытачы разам з героямі байкі Юркам і Янкам адпраўляюцна... у пекла. Безумоўна, можна паставіць пад сумненне неабходнасць такога маршруту ў дзіцячай кнізе, але Янка Маўр дара-жыў гэтым творам. «Байка «Пекла» (раней твор меў такую назву. — М. Я.), — гаварыў пісьменнік, — хітрая. У ёй амаль без змен выкарыстана рэлігійная легенда аб замагільным жыцці чалавека, але ў легенде гэтай шмат недарэчнасцей, на выкрыцці іх і пабудаваны ў асноўным твор».

Янка Маўр не абмежаваўся выкрыццём бібліі, ён доказна засведчыў антыгуманны характар рэлігійнай маралі. Чаго, напрыклад, варта ўсёдаравалы-іасць царк-вьк нават лютаму злачынцу яна абяцае адпушчэнне гра-хоў, калі той будзе старанна маліцца і папросіць літасці ў^ бога. Таму ў пекла не трапілі бандыты-забойцы, вора-гі Савецкай улады. Яны «пакаяліся, прычасціліся» і тра-пілі са святымі ў рай, а забітыя імі камсамольцы апыну-ліся ў пекле, бо не маліліся, на споведзі не былі. Гэтага не могуць зразумець піянеры Юрка і Янка: «Значыцца, такім чынам, усе жулікі, зладзеі, разбойнікі пойдуць у рай, а добрыя людзі ў пекла?»

У з’едліва-сатырычным тоне выкрываюцца і іншыя

123

хггрыкі закона божага. Цікава, напрыклад, што ў пекле амаль няма багатых. Юрка і Янка ізноў здзіўляюцца: чаму? Аказваецца, «калі бядняк памрэ, хто будзе за яго маліцца? ён пават часцей за ўсё і паспавядацца не пас-пее. А багаты, калі дасць грошы царквам, папам, манас-тырам, жабракам, дык за яго дзень і ноч маленне ідзе... А калі ён яшчэ набудзе якую-небудзь царкву, дык ужо лічыцца амаль святым» (4, 276). Яму адчынена дарога Ў рап.

Багатая фантазія, пачуццё гумару дапамаглі пісьмен-ніку ў дэталях апісаць чысцец, пекла, паказаць у дзеян-ні чарцей розных гатункаў, якія чыняць расправу над людзьмі. Выкрываючы недарэчнасці свяшчэннага пісан-ня, Янка Маўр гаворыць з саркастычнай усмешкай нра тое, што колькасць чарцей не мяняецца, а грэшнікаў усё больш і больш трапляе ў пекла. Даводзіцца чарцям неш-та выдумляць. Не «напасешся» агню для таго, каб на-граваць патэльні, якія ліжуць грэшнікі, таму пліты, на якіх стаяць патэльні ў пекле, — электрычныя. Аўтама-тызаваны і працэс пакарання грэшнікаў віламі ў бок, і працэс пакарання абжор... Усё апісваецца з гумарам, мноствам дэталяў, удакладненняў. Напрыклад, у згіос-ках пісьменнік дае тлумачэнні асобных слоў («меса — каталіцкае набажэнства»), спасылкі на канкрэтныя кніжкі («Гэтыя лічбы ўзяты з кніжкі I. М. Верына «Аб інквізіцыі») і раптам знаходзім зусім нечаканае ўдак-ладненне ў сувязі з апісаннем чорта — начальніка чы-гуначнай станцыі. «Тоўсты чорт з казлінай бародкай і казліпымі капытамі, — піша Янка Маўр. — Рогі яго былі закрыты форменнай шапкай. Доўгі хвост — засунуты за пояс». У зносцы ўдакладняецца: «Пры выкананні служ-бовых абавязкаў чэрці заўсёды павінны так трымаць своіі хвост» (4, 273).

У неіснуючым пекле,' адзначае Я- Маўр, усё шэрае, тут няма ніводнай яркай плямінкі.

Як жа па кантрасту з гэтай цьмянасцю ярка вылуча-юцца вобразы піянераў Янкі і Юркі, якіх у пекла скіра-вала цікаўнасць!

Савецкія піянеры не толькі носьбіты жыцця, але нось-біты маралі сацыялістычнага свету, носьбіты справяд-лівасці, дабрыні, чалавечнасці.

Рыхтуючы казку да ўключэння ў двухтомнае выданне Збору гвораў (1966), Янка Маўр значна яе дапрацаваў: выкінуў малавыразныя эпізоды, дапоўніў твор запамі-

124

нальнымі гумарыстычнымі дыялогамі і сітуацыямі, па-глыбіў казачны элемент, зрабіў казку больш блізкай сённяшняму чытачу. Былі ўнесены змены і ў кампазіцыю твора: у ім не восем, як раней, а сем раздзелаў. Некато-рыя з іх атрымалі новыя назвы: шосты раздел «Пекла» цяпер называецца «Экскурсія па пекле», сёмы — «Гар-мідар у пекле» мае назву «Пераварот у пекле» і г. д. Значна скарочана і перапрацавана ўступная частка.

Заменена крыху назва казкі. Цяпер яна называецца не «Пекла», а «Падарожжа ў Пекла», зменены прозвіш-чы герояў твора.

Пад новай назвай твора даецца болып акрэсленае вызначэнне яго жанра — казка.

У тэксце новага варыянта казкі ўдакладнены шмат-лікія лічбы і вылічэннІ. I зроблена ўсё гэта з гумарам, з трапнымі саркастычнымі заўвагамі чалавека, якому агідныя ілжывыя пропаведзі царквы. Чытачы сапраўды бачаць, што рэлігійныя кнігі і вучэнні блытаныя, незра-зумелыя. Парадкі ж у пекле, як і ў краінах, дзе існуе несправядлівы лад, трымаюцца на эксплуатацыі, прыні-жэнні, здзеках...

Таму і не вытрымліваюць Янка Гуж і Юрка Пыж — наводзяць парадак у пекле.

Янка Маўр прапануе юным чытачам праверыць вера-годнаць таго, пра што ён расказаў. ён нават дае «дак-ладны» адрас пекла: трэба ісці «спачатку проста на поў-нач, потым — направа, далей — налева, затым — зноў направа, тады — зноў налева і ўрэшце яшчэ раз налева.

I праз семдзесят сем крокаў вы акурат трапіце пад той дуб, адкуль пачынаецца дарога ў гіекла» (4, 314).

Нягледзячы на самыя неверагодныя пякельныя гіры-годы і сітуацыі, казка не мае нічога містычнага, у ёй па-мастацку рэалізавана ідэя чалавечнасці. Куды б ні за-неслі пісьменніка крылы яго бязмежнай фантазіі, ён жыве зямнымі клопатамі, клопатамі свайго народа і ўсяго чалавецтва.

Пра гэта сведчыць і фантастычная аповесць «Фанта-мабіль прафесара Цылякоўскага», якая з працягам дру-кавалася ў № 9, 10 часопіса «Маладосць» за 1954 год і ў № 1 за 1955 год.

Аповесць гірысвечана тэме фантастычных падарож-жаў па зорках і зямных кантынентах. Як подступ да гэ-тай тэмы ўспрымаецца невялікая фантастычная казка Маўра «Вандраванне па зорках», якая была апубліка-

125

вана яшчэ ў 1927 годзе ў № 10 часопіса «Беларускі пія-нер». 3 яе фактычна і пачынаецда ў беларускай дзіцячай літаратуры тэма космасу.

Адрозненне казкі «Вандраванне па зорках» ад апо-весці «Фантамабіль прафесара Цылякоўскага» не толькі ў памерах, у маштабах раскрыцця тэмы касмічных па-лётаў, а і ў адной вельмі важнай дэталі. У фантастычнай казцы «Вандраванне па зорках» перамяшчэнне з зоркі на зорку адбывалася пры падкрэслена казачных абста-вінах: перад героем твора Юркам нечакана з’явіўся дзед з белай барадой, у белым адзенні, ён выканаў жаданне хлопчыка лётаць з хуткасцю думкі. Зрабіў ён гэта, як звычайны казачны чараўнік: махнуў рукой — і герой ужо на адной зорцы, зноў махнуў — і той імгненна тра-піў на другую зорку.

У «Фантамабілі прафесара Цылякоўскага» Святлана і Святазар адпраўляюцца ў падарожжа на міжпланет-ным караблі, які сканструяваў іх дзядуля, савецкі вучо-ны, прафесар Пётр Трафімавіч Цылякоўскі. Гэтая пры-гожая зграбная чырвоная машына «з маленькімі пра-пелерамі спераду і ззаду і маленькімі крыламі, болын падобнымі да птушыных», прыводзіцца ў рух сілай ча-лавечай фантазіі. Пісьменнік раскрывае магчымасці бяз-межнай фантазіі чалавека, яе дзёрзкае пранікненне ў невядомае, непазнанае. Ен падкрэслівае, што «фантазія ёсць найвышэйшая каштоўнасць» (У. I. Ленін).

Герой аповесці Янкі Маўра прафесар Цылякоўскі, у адпаведнасці з вядомымі выказваннямі Леніна пра фан-тазію, гаворыць: «Фантазія — вялікая сіла! Без фанта-зіі самы светлы розум быў бы сляпы. Чалавек бачыў бы толькі тое, што ў яго перад вачыма, да чаго ён можа дакрануцца рукою, а фантазія асвятляе шлях наперад на такую адлегласць, на якую не дасягне ні адзін пра-жэктар... Фантазія — ёсць вышэйшая ўласцівасць, якую ва ўсёй прыродзе мае толькі чалавек. Мы павінны гэтым ганарыцца» (1, 266).

Увасабленнем творчай думкі чалавека з’яўляецца ў аповесці міжпланетны карабель — фантамабіль, на якім можна трапіць на любую планету ці зорку, на любы кантынент і нават у мінулае ці будучае.

Пісьменнік уключае ў сваю аповесць вялікі пазна-вальны матэрыял. Разнастайныя навуковыя звесткі, ліч-бы, даты не ўскладняюць сюжэт, бо надаюцца ў працэсе апісання захапляючага палёгу Светазара і Святланы па

126

планетах і кантынентах. Трапляюць, напрыклад, героі аповесці на Месяц і весела забаўляюцца скокамі, бо на Месяцы, паведамляе аўтар, усё ў шэсць разоў лягчэйшае, чым на Зямлі. Чытачы даведваюцца, што за двухтыднё-вы доўгі дзень паверхня Месяца награецца да +120°, што на мяжы паміж Зямлёй і Месяцам зусім няма пры-цягнення і тэмпература паверхні Мяркурыя +413°, Неп-туна — 180° і г. д.

Падрабязна знаёмяцца чытачы з рэльефам, прыро-дай Марса, зразумела, звесткі гэтыя адпавядаюць дасяг-ненням навукі ў той час, калі пісалася аповесць. Дарэ• чы, прыгадваюцца Янкам Маўрам кніжкі вядомых су-светных фантастаў — Ж. Верна, Г. Уэлса, а таксама аповесць А. Талстога «Аэліта». Пісьменнік абуджае ў дзяцей цікавасць да гэтых твораў, гаворыць пра розныя гіпотэзы, розны падыход да распрацоўкі касмічнай тэмы і тым пашырае ўзнятую праблему.

Тэму падарожжа па зорках і кантынентах Янка Маўр вырашае не толькі ў мэтах папулярызацыі навуковага матэрыялу і выдатных твораў навуковай фантастыкі. Сюжэт аповесці звязан з сацыяльнымі праблемамі, пісьменнік гаворыць аб супярэчнасцях капіталістычнага свету, выносіць на ўсеагульнае асуджэнне яго заганы. Некаторыя старонкі аповесці публіцыстычнай страстнас-цю выкрыцця капіталізму нагадваюць надзённыя палі-тычныя памфлеты. Напрыклад, расказваючы пра зна-ёмства Светазара і Святланы з сучаснай Амерыкай, Ян-ка Маўр трапна, з сарказмам высмейвае славуты амеры-канскі дэмакратызм і так званую свабоду, якая там існуе.

Пісьменнік гаворыць пра жахлівае становішча дроб-ных фермераў, пра становішча неграў, пра жорсткія пра следаванні свабоднай думкі, высмейвае захапленне ка-піталістычнай Амерыкі сенсацыямі і рэкламай.

Капіталістычнаму свету, яго воўчай маралі супраць-стаіць у аповесці савецкі лад. Светазар і Святлана — пасланцы Савецкай дзяржавы, яны носьбіты гуманізму і справядлівасці. Палітычная свядомасць іх дастаткова высокая, яны добра арыентуюцца ў складаных сітуацы-ях, ведаюць норавы капіталістаў і іх паслугачоў.

Савецкія піянеры ўсюды, куды трапляюць, імкнуцца дапамагчы пакрыўджаным, заняволеным. Гэтай сваёй актыўнасцю, гатоўнасцю нават ахвяраваць сваім жыц-цём, каб толькі дапамагчы тым, хто чакае дапамогі, Све-

127

I I

тазар і Святлана вельмі нагадваюць Юрку і Янку з каз-кі «Падарожжа ў пекла». Такое падабенства тлумачыц-ца тым, што ўсе.яны кіруюцца ў жыцці аднымі і тымі ж прынцыпамі, бо выхаваны ў Савецкай краіне. Піянеры не могуць застацца раўнадушнымі да несправядлівасці, бо дзейнічаюць па законах піянерскай узаемнай пад-трымкі і дружбы.

У гэтай аповесці можа больш, чым у якой іншай, вы-явіліся бязмежныя магчымасці маўраўскай фантазіі, яна спалучана з навуковай эрудыцыяй пісьменніка, з фантастычным светам дарагіх яму з дзяцінства выдат-ных твораў навуковай фантастыкі.

Разделы аповесці пра падарожжа герояў на Месяц і на Марс найбольш цікавыя, але мы ведаем цяпер да-кладна, што жыцця на Месяцы няма. У той час, калі Ян-ка Маўр пісаў сваю аповесць, пытанне гэта заставалася яшчэ спрэчным. Пісьменнік-фантаст насяліў Месяц дзіў-нымі істотамі яхамі. Узровень цывілізацыі іх вельмі ніз-кі: звычайны ліхтарык, запалка выклікалі іх здзіўлегінз і жах.

У гэтым творы адчуваюцца традыцыі аповесці «Ча-лавек ідзе». Яхі такія ж бездапаможныя, як і першабыт-ныя людзі на пачатку свайго жыццёвага шляху. Света-зар і Святлана прыйшлі ім на дапамогу, навучьглі іх валодаць агнём, захоўваць яго, яны падтрымалі пакрыў-джаных яхаў і наладзілі нармальныя адносіны іх паміж сабой.

Усюды Светазар і Святлана адчуваюць сябе паслан-цамі сваёй краіны. Яны мараць даць адкрытым імі акі-яну і рэчцы савецкія назвы, скажам, так: Камсамольскі акіян, а рэчка — Піянерка.

Безумоўна, не з усімі фантастычнымі ўяўленнямі пісьменпіка можна пагадзіцца. Мы ведаем, напрыклад, што вяртанне з Месяца на Зямлю, якое яшчэ нядаўна лічылася немагчымым, здзейснена.

Аповесць раскрывае магчымасці прагрэсу, стымулюз творчую думку, фантазію дзяцей, прымушае іх разва-жаць, спрачацца, цікавіцца, прьцумваць свае гіпотэзы.

Аповесць «Фантамабіль прафесара Цылякоўскага» засгалася незакончанай. Аўтару былі зроблены заўвагі, пасля якіх ён спыніў работу над творам.

Тэму фантастычных палётаў у касмічныя прасторы, заснавальнікам якой у беларускай дзіцячай літаратуры быў Янка Маўр, прадоўжыў М. Гамолка. Зараз най-

128

больш плённа працуе ў навукова-фантастычным жанры Ул. Шыцік.

У палітычным памфлеце «Некалькі слоў пра мараль» пісьменнік выкрыў норавы амерыканскіх імперыялістаў, згодна з якімі ашуканства, забойства мільёнаў бязвін-ных людзей не лічацца ганебнымі з’явамі. «Сёння най-культурнейшыя атамшчыкі» мараць аб тым, каб «знайсці такую бомбу, якая не знішчала б матэрыяльных каш-тоўнасцей, а толькі.адных людзей» (4, 351). Гэтыя рад-кі Маўр пісаў яшчэ ў 1947 годзе, калі атамная істэрыя ў лагеры імперыялізму толькі пачыналася. Зараз, калі істэрыя «культурных атамшчыкаў» набыла новую сілу, стала адкрытай, нахабнай, творы Янкі Маўра, у якіх выкрываецца антыгуманная агрэсіўная сутнасць капіта лізму, асабліва актуальныя. Як ідэал пісьменнік сцвяр-джае тыя законы і маральныя нрынцыпы, па якіх жыве яго вялікая краіна.

Яфімава, М. Б. Цэлы свет – дзецям : творчы партрэт Янка Маўра / М. Б. Яфімава. — Мінск : Выд-ва БДУ імя У. І. Леніна, 1983. — 136 с.

Мюр Фарыдовіч (Васіль Дранько-Майсюк), Ася Паплаўская "Дзевяць прычынаў, каб любіць беларускую літаратуру" «Літаратурная Беларусь» №1(65) ад 27.01.12 г.

Не Усе, вядома, прадбачыў пісьменнік з дакладнасцю ў будучых днях пры сацыялістычным ладзе жыцця. Само жыццё потым зрабіла і робіць пэўныя папраўкі ў яго прадбачанні. А шмат што з таго, аб чым расказаў Янка Маўр у 1930 годзе, стала або становіцца зараз явай у нашых перадавых калгасах і саўгасах. Амаль не поўная замена ручной працы машынамі ўжо нікога з нас не дзівіць, як ае дзівіць апісаная лекцыя па тэлебачанні, пра якое тады яшчэ ніхто і не чуў. Гэта была ў той час толькі прыгожая мара, фантазія.

Магчыма, пазней аўтар эрабіў бы некаторую пераацэнку другой частка аповесці, сёе-тое паправіў бы і ў змесце, і ў мове, што ён рабіў з першымі творамі пры іх перавыдакні. На жаль, «Аповесць будучых дзён» не перавыдавалася, засталася ў першай аўтарскай рэдакцыі.

Суровая праўда і крылатая фантазія (Алесь Якімовіч)

***

«Аповесць будучых дзён» (1930)

У 1930 годзе на рэспубліканскім конкурсе на леп-шы твор для дзяцей яна атрымала першую прэмію. Аповесць складаецца з двух вельмі кантрасных час-так. Першая прысвечана жыццю працоўных Заходняй Беларусі пад панскім прыгнётам. Яна падана ў рэа-лістычным плане. Другая частка — фантастычны во-браз светлай будучыні Савецкай Беларусі. Мары аб та-кой будучыні нарадзіліся ў пісьменніка на пачатку пе-рабудовы сельскай гаспадаркі на новы, калгасны лад.

Далёка не ўсё прадбачыў пісьменнік у будучыні пры сацыялістычным ладзе жыцця. Асабліва гэта тычыц-ца сацыяльных аспектаў жыцця. Ал'е шмат што з тых тэхнічных вынаходак, пра якія пісаў Маўру 1930 годзе, даўно стала рэчаіснасцю. Сёння ўжо нікога не дзівіць амаль не поўная замена ручной працы машынамі ў сельскай гаспадарцы, як не дзівіць тэлебачанне, пра

27

якое тады ніхто, акрамя некаторых навукоўцаў, нічога не ведаў*.

Магчыма, пазней аўтар грунтоўна перапрацаваў бы другую частку аповесці, што ён рабіў з першымі творамі пры іх перавыданні. На жаль. «Аповесць бу-дучых дзён» ніколі не перавыдавалася, таму яна заста-лася ў першай рэдакцыі.

*Першыя эксперыменты ў галіне тэлебачання рабіліся перад Першай сусвстнай вайной. Але толькі пасля таго як Уладзімір Зварыкін стварыў у 1931 г. іканаскоп (перадаючую трубку), адкрыўся шлях да практычнага тэлебачання. Сыстэмагычныя тэлевізійныя перадачы пачаліся з 1936 г. у Англіі і Нямеччыне.

А. Мінскі. Янка Маўр

***

Взять, к примеру, повесть Янки Мавра «Аповесць будучых дзён» 1932 года. В ней автор описал недалекое утопичное будущее Советской Беларуси, в которой на колхозных полях работают автоматы, а сами колхозники живут во дворцах (Владимир Садовский)

***

https://fantlab.ru/blogarticle56285

***

Jan Maur. Opowieść przyszłych dni: [przekład z białoruskiego] Mińsk : Wydawnictwo Państwowe Białorusi, Sektor Narodowościowy, 1934...Янка Мавр. Повесть будущих дней (перевод с белорусского) Минск. Издательство государственное Беларуси. Сектор национальных меньшинств. 1934...Обложка — 1934. Титул — 1931. Премирована на всебелорусском конкурсе детской книги 1930 г. Стр. 3-199. Мягкая обложка. 3000 экз. 145х220 см

Развёрнутая рецензия в книге Маргарыты Яфімавай "Цэлы свет — дзецям: Творч. партрэт Я. Маўра". Мн. 1983:

Поспехі, дасягнутыя савецкім народам у галіне бу-даўніцтва сацыялізма, веліч задач, намечаных гіершым пяцігадовым планам', перспектывы, што адкрыліся перад. нашай краінай, вызначылі кірунак новых творчых пошу-каў гіісьменніка. У 1932 годзе асобным выданнем вый-шла кніга Янкі Маўра «Аповесць будучых дзён», урыўкі з якой друкаваліся ў часопісе «Іскры Ільіча» ў 1930— 1931 гадах. У гэтым творы,— што, дарэчы, падкрэсліва-ецца і яго назвай,— аўтар імкнуўся даць абрысы буду-чага Савецкай краіны, зазірнуць у яе жыццё на некаль-кі дзесяцігоддзяў наперад. Найбольш удалыя старонкі— гэта апавядашіе пра жыццё Заходняй Беларусі, у іх ува-соблена шчырае спачуванне нашых людзей родным бра-там, што пакутвалі пад прыгнётам польскіх паноў і капі-талістаў.

Пісьменнік гаворыць аб непамерна цяжкай працы ся-лян былой Заходмяй Беларусі, плён якой плыве ў панскія палацы. Сапраўдныя ж гаспадары ўсіх багаццяў — пра-цоўны люд—галадае, жыве ў брудных сырых бараках, дзе нават дыхаць няма чым: «Густое дуншае наветра гіры-ціскае грудзі; нават рванае рыззё, у якое яны (батракі.— М. Я.) загарнуліся, душыць, бы камень.г I ад цяжкага дыхання, здаецца, варушыцца чорны дах і белыя сце-ны» 1.

3 едкай іроніяй піша Янка Маўр пра некаторыя «культурныя зрухі» ў буржуазнай Польшчы. Так, у бруд-ныя баракі батракоў пана Загорскага праведзена элек-трычнасць, але гаспадар эканоміць электраэнергію, і таму лямпачкі гараць настолькі слаба, што людзі ледзь-ве бачаць адзін аднаго; ёсць у бараках і радыё, але яно часцей за ўсё перадае набажэнствы з Варшаўскага ка-федральнага сабора і сістэматычна гаворыць аб тым, што Польшча — самая вялікая і магутная дзяржава ў свеце.

Калі не лічыць гэтых «культурных дасягненняў», дык у жыцці працоўных Заходняй Беларусі і праз некалькі дзесяцігоддзяў усё засталося па-ранейшаму.

1 Маўр Я. Аповесць будучых дзён.— Мн., 1932, с. 3—4.

Асноўны герой твора — чатырнаццацігадовы хлопчык з Заходняй Беларусі Юзік. Чытачы даведваюцца, што бацьку Юзіка, Міхася, белапалякі ў часе свайго адступ-лення прымусова пагналі з сабой у якасці фурмана. Яны гналі яго аж да Варшавы, дзе ён і вымушаны быў застац-ца адрэзаным ад радзімы.

Сям’я Міхася знаходзіцца ў гэткіх жа ўмовах, як і тысячы да яе падобных. Але ніхто не траціць надзеі на хуткае вызваленне. Жаданай марай людзей з’яўляецца ўз’яднанне з Савецкай краінай, аб якой яны чулі столькі цікавага і незвычайнага. Шмат чуў аб Савецкім Саюзе і Юзік; вельмі хацелася хлопчыку сваімі вачыма паба-чыць, як жывуць савецкія людзі. Зусім выпадкова жадан-не хлопчыка здзейснілася: ён трапіў у Савецкі Саюз.

Прыезд Юзіка ў Краіну Саветаў, знаёмства яго з са-вецкай рэчаіснасцю складае змест другой часткі аповесці.

Аўтар малюе камуністычнае грамадства, дзе няма класаў, канчаткова знішчана розніца паміж фізічнай і ра-зумовай працай. Моладзь нават зусім не ведае такіх слоў, як «вёска», «селянін». Вось, напрыклад, Юзік шукае вёс-ку Курычы:

«— Ці не ведаеш, братка, як прайсці да вёскі Куры-чы?..

— Вёскі? — са здзіўленнем пытаецца хлопчык.

— Але.

— А што гэта такое «вёска»?

— Ну, дзе людзі жывуць...

— Дык вось яны тут і жывуць.

— Мне трэба вёска, дзе жывуць сяляне.

— А што такое «сяляне»? 1

Тое ж самае адказвае Юзіку і дзяўчына:

«—- Чаго, хлопчык, шукаеш? — спыталася яна ла-годна.

— Калі ласка, скажыце, як прайсці ў вёску?—узрад-ваўся Юзік.

— Якую вёску? Што гэта значыць?

— Ды вёску Курычы.

— Вось гэта Курычы і ёсць.

— Мне трэба ў вёску, а не сюды,— паўтараў Юзік і яшчэ болын здзівіўся, што і дзяўчына бадай таксама га-ворыць, як і той хлопчык» 2.

1 Маі)р Я. Аповесць будучых дзён, с. 108.

2 Маўр Я. Аповесць будучых дзён, с. 109.

7*

99

Янка Маўр расказвае пра вялікія гаспадаркі, дзе лю-дзі жывуць у шматгіавярховых добраўпарадкаваных да-мах, разам сталуюцца, разам адпачываюць, усе прыгожа апрануты. Юзік ніяк не можа зразумець: казалі, што ў Савецкім Саюзе няма паноў, а тут усе паны... Як жа быў здзіўлены Юзік, калі даведаўся, што гэтыя «паны» пра-цуюць хто даяркай, хто свінаркай, хто гной убірае ў ку-ратніку...

Дзеці жывуць у асобным будынку. Тут створаны ўсе ўмовы для таго, каб яны раслі дужымі, здаровымі. Для іх зроблены вялізны басейн, ёсць зімовы сад, у любы месяц года дзеці могуць загараць... Усе людзі вучацца, для іх існуюць спецыяльныя універсітэты па радыё. На-вука цесна злілася з вытворчасцю. «Некаторыя мала-дзейшыя, напрыклад, вучыліся не менш як на доктара ці на прафесара, і гэта зусім не перашкаджае ім араць зямлю. Наадварот, яшчэ дапамагае», — піша аўтар.

Безумоўна, у «Аповесці будучых дзён» Янку Маўру ўдалося многае прадбачыць з таго, чым характарызуец-ца наш сённяшні дзень: гэта шырокае прымяненне аўта-матычных прыстасаванняў, новых машын, цеснае ўза-емадзеянне навукі і вытворчасці, высокі ўзровень матэ-рыяльнага дабрабыту і культуры савецкіх людзей і г. д.

I ўсё ж уяўленне аўтара аб грамадстве будучага вельмі агульнае; і зусім не таму, што аўтар забег напе-рад і паказаў, што ў 50-я гады ў нас ужо пабудаваны камунізм. Справа ў тым, што само камуністычнае гра-мадства паказана ў творы даволі схематычна і павяр-хоўна.

Метад сацььялістычнага рэалізму, як вядома, не вы-ключае права пісьменніка заглядаць у будучышо. Наад-варот, гэта адна з істотных задач нашай літаратуры. Але заглядаць у будучыню мы павінны на падставе сённяш-ніх здабыткаў і глыбокага разумення законаў і шляхоў далейшага развіцця сацыялістычнага грамадства. Янка ж Маўр паказвае грамадства будучага ў асноўным па сваіх уласных меркаваннях і ўяўленнях.

Калі чытаеш другую частку кнігі, міжволі ўспаміна-ецца чацвёрты сон Веры Паўлаўны з рамана Чарнышэў-скага «Што рабіць?». Сваё ўяўленне аб будучым грамад-стве Чарнышэўскі падаў у форме чароўнага сну Веры Паўлаўны, гэтым апраўдваецца рамантычная ўзнёсласць і неакрэсленасць будучага ў рамане. У Янкі Маўра гра-мадства будучага паказана як рэальнасць і менавіта та-

100

му гэтая рэальнасць патрабуе больш акрэсленага, больш яркага і глыбокага раскрыцця.

У «Аповесці будучых дзён» аўтар праводзіў так зва-ную тэорыю адмірання школы, якая была папулярная ў пачатку 30-х гадоў сярод буржуазных педагогаў краін Захаду. Згодна з ёй, праца вучняў павінна была прахо-дзіць без непасрэднага кіраўніцтва настаўніка. Некато-рыя педагогі некрытычна пераносілі гэтую форму рабо-ты ў савецкія школы пад назвай брыгадна-лабараторнага метаду, які прадугледжваў калекгыўііую працу вуч-няў у брыгадах. ГІры такой арганізацыі вучэбнага пра-цэсу болыпасць вучняў не атрымлівала патрэбных ве-даў — шкоднасць гэтай тэорыі відавочная. Сам Маўр як педагог не прытрымліваўся тэорыі адмірання шко-лы, але лічыў, што ў камуністычным грамадстве яна маг-чыма.

У «Аповесці будучых дзён» даецца наступнае апісап-не працэсу навучання: «...У адным пакоі дзве дзяўчынкі і хлопчык сядзелі над адной кнігай, нешта ў ёй разбі-раліся, запісвалі сабе ў сшыткі, спрачаліся. У другім пакоі, абсталяваным, як аптэка, тры-чатыры чалавекі нешта гатавалі... У трэцім пакоі важдаліся з нейкімі машынамі, а далей відаць была майстэрня. Адным сло-вам, тут было ўсё, апрача партаў, лавак і ўсяго таго, што вызначае школу. Адна толькі рэч, вялізная чорная дошка ў кожным пакоі, крыху нагадвала школу.

— Гэта і ёсць школа? — спытаўся Юзік у Кіма.— А дзе ж паргы, вучні, настаўнік?

— Вучні, бачыш, займаюцца, а настаўніка пашукаем. ён гіавінен быць недзе тут...» 1

ГІа Усебеларускім конкурсе дзіцячай кнігі ў 1930 го-дзе «Аповесць будучых дзён» атрымала прэмію, аднак прыкметнага следу на творчым шляху Янкі Маўра яна не пакінула. Гэта быў своеасаблівы эксперымент, пошук но-вых тэм, іювых форм асэнсавання сацыялістычнай рэ-альнасці.

1 Маўр Я. Аповесць будучых дзён, с. 145.

..........