Николай Пивовар. Празднование 1000-летия Витебска в 1974 г. ... МІКАЛАЙ ПІВАВАР. СВЯТКАВАННЕ 1000-ГОДДЗЯ ВІЦЕБСКА Ў 1974 Г.

МІКАЛАЙ ПІВАВАР Святкаванне тысячагоддзя Віцебскаў 1974 г.

За алошнія гады цэнтр Віцебска моцна змяніўся. Рэканструява-

ная плопгча Перамогі, адноўленыя Уваскрасенскі і Прачысцен-

скі (Успенекі) храмы. Стала паўнаводнан Віцьба, а ў Дзвіны

з'явілася ўзбярэжная. На Прачысценскую гару вядзе шырокая лесвіца.

Каля Сіняга дома , які стаў бэжавым, узведзены шкляныя піраміды

«Марка-сіці». А калі цэнтр горада стаў «звыклым» для вока большасці

жыхароў горада? Верагодней за ўсё, у пачатку 1970-х гг., і звязана гэта

было са святкаваннем 1000-годдзя Віцебска.

Мы не бярэм пад сумненне той факт, што ў 1974 г. святкавалася ле-

гендарная падзея. Нас цікавіць, як дзякуючы гэтаму змяніўся горад: яго-

ная архітэктура, добраўпарадкаванне, стаўленне жыхароў да яго гісторыі.

У гэтым артывуле мы хочам высветліць, як узнікла сама ідэя свят-

кавання. Мы паспрабуем параўнаць сцэнары тагачасных святаў і су-

часныя мерапрыемствы на юбілеях горада, а таксама адказаць на пы-

тавне, ці Віцебск дасюль жыве спадчынай савецкага горада альбо ўсё ж

змяяіўся ва працягу апошніх амаль сарака гадоў. Натуральна, што на

ўсе пытанні, звязаныя са святкаваннем (колькі каштавалі ўрачыстасці,

будаўніцтва, добраўпарадкаванне; якія змены адбываліся ў планах раз-

віцця горада ў сувязі з імі; якія ідэі не ажыццявіліся; якія міфы, звяза-

ныя з урачыстасцямі, і шукаць у свядомасці гараджан, і шмат іншага) ад-

казаць разгорнута ў адным арггывуле не ўдасца. Таму мы спадзяёмсн, што

ён зможа заахвоціць івгаых да асвятлення гэтай таматыкі.

У ВССР было нямала юбілеяў. Найбольш важныя з іх бьілі звязаны з

галоўнымі падзеямі савецкай дзяржавы — Кастрычніцкай рэв&люцыяй,

народзінамі У. I. Леніна, перамогахо ў Вялікай Айчывдтй вайне, а ўлас-

на для Беларусі — з вызваленнем ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў.

Важнымі вехамі былі пяцігодкі. Ім прымяркоўваліся пускі заводаў, ад-

крыццё школ, увядзенне ў эксплуатацыю новых мастоў, бальніц, клубаў.

Святкаванне — гзта заўсёды госці. Для кіраўніцтва горада задаволеныя

ад святкавання госці — гэта магчымасць паказаць сябе з лепшага боку,

а значыць вылучыцца і атрымаць болып высокую пасаду альбо іншыя

выгоды.

На 1974 г. якраз прыпадалі важныя чарговыя юбілеі — 30-годдзе

вызвалення БССР, выкананне планаў 9-й пяцігодкі. Адзначыць іх аса-

бліва ўрачыста было партыйным абавязкам для кіраўніцтва БССР. Ад-

куль жа ўзнікла жаданне адзначыць 1000-годдзе Віцебска?

ВЫСПЯВАННЕ ІДЭІ

Думка пра тое, каб адсвяткаваць тысячагадовы юбілей Віцебска, уз-

нікла ў канцы 1970 г. у краязнаўцы Міхаіла Рыўкіна (29.12.1931, г. Ві-

цебск — 12.03.2010, Бібертал, ФРГ), Змешчаны ў першым томе «Віцеб-

скай даўніны» (выдадзены А, П. Сапуновым у 1883 г.) т. зв. «Віцебскі

летапіс» («Вгіеіе тіааіа МіеЬвка») датаваўчас заснавання Віцебска 974 г.

Адсюль вынікала, што ў 1974 г. горад адзначыць 1000-годдзе.

Цяпер цяжка сказаць, чаму Міхаіл Рыўкін «зачапіўся» за гэтую дату.

Ён скончыў асшрантуру пры Акадзміі педагагічных навук СССР (1968),

праводзіў даследаванні на высокім навуковым узроўні. Ён ведаў, што

дата не можа быць правільнай, бо легендарная заснавальніца горада

княгіня Вольга памерла ў 969 г. і заснаваць горад у 974 г. не магла.

Відаць, Міхаіп Рыўкін разумеў, пгго святкаванне тысячагадовага

юбілея можа прынесці гораду шматлікія выгады, і таму звярнуўся да

Іосіфа Навумчыка, які займаў на той час пасаду другога сакратара ві-

цебскага гаркама КПБ. Той, выслухаўшы довады М. Рыўкіна, звярнуўся

з адпаведнай прапановай да першага сакратара Відебскага гаркама КПБ

Валянціна Міхельсона. Міхельсон і старшыня гарвыканкама Уладзімір

Багданаў падтрымалі ідэю святкавання 1000-годдзя Віцебска. Пад яе ў

саюзнага і рэспубліканскага цэнтра можна было б атрымаць грошы на

будаўніцтва такіх аб’ектаў, якія б не пацягнуў абласны бюджэт.

Аднак для святкавання было неабходна падрыхтаваць грамадскую

думку, растлумачыць жыхарам горада значнасць падзеі, упэўніць, што

«княжацкае» паходжанне горада ўпісваецца ў кантэкст яго сацыяліс-

тычнай рэчаіснасці. У рэспубліканскім друку выйшаў шэраг артыкулаў .

Апе найперш трэба было атрымаць дазвол на святкаванне ў Маскве.

Для гэтага неабходна было заручыцца падтрымкай галоўнай навуковай

інстытуцыі краіны — Акадэміі навук СССР.

Міхаіл Рыўкін выкарыстаў сваё сяброўства з археолагам, супрацоў-

нікам Інстытута гісторьгі АН СССР Леанідам Васільевічам Аляксеевым,

які даследаваў Віцебшчыну. Той быў у добрых адносінах з дырэктарам

інстытута, акадэмікам Барысам Аляксандравічам Рыбаковым. У Іясты-

тут быў накіраваны ліст ад віцебскага гаркама КПБ з просьбай выка-

заць меркаванні адносна святкавання 1000-годдзя горада ў 1974 г. У ад-

каз Б. А. Рыбакоў і Л. В. Аляксеў пісалі:

1. У старажытных пісьмовых крыніцах сказана, што кіеўская

княгіня Вольга была ў Віцебскай зямлі ў 947 г., аднак факту за-

снавання Віцебска там няма. 2. Віцебскі летапіс XVIII ст. заха-

ваў гэты факт, але з памылковай датай (замест 947 — 974 г.).

3. Археалагічныя раскопкі сцвярджаюць, што ў X ст. Віцебск іс-

наваў і, такім чьтам, не супярэчаць таму, што горад (г. зн. яго-

ная крэпасць) быў заснаваньі. Беручьі пад увагу ўсё гэта Інсты-

тут гісторыі АН СССР лічыць, што тысячагадовы юбілей го-

рада Віцебска варта адзначыць у 1974 г., узяўшы 974 год за ўмоў-

ную дату яго заснавання. Можна не сумнявацца, што ў XX ст.

Віцебску спаўняецца 1000 гадоў.

ПАДРЫХТОЎКА ДА СВЯТКАВАННЯ

У парадку субардынацыі 30 ліпеня 1971 г. у ЦК КПБ была накірава-

на запіска, у якой запытваўся дазвол на правядзенне мерапрыемстваў.

па святкаванні юбілея. Па атрыманні станоўчага адказу, на бюро КПБ

і выканкама відебскага гарсавета дэпутатаў працоўных ад 26 жніўня

1971 г. была прьгаята пастанова № 312/16 «Аб святкаванні тысячагод-

дзя г. Віцебска» . У адпаведнасці з ёй святкаванне планавалася правесці

ў чэрвені—ліпені 1974 г. Для падрыхтоўкі і правядзення святкавання:

1000-годдзя Віцебска была створана камісія, у якую ўвайшлі 26 чалавек.

У складзе камісіі былі ўтвораны працоўныя групы: 1) па правядзенні;

масава-палітычных і спартыўных мерапрыемстваў; 2) па падрыхтоўцьг

прадпрыемстваў, побыту і гандлю, грамадскага харчавання, сувеніраў; .

3) па забеспячэнні выканання праграмы архітэктурна-будаўнічых ра-

бот, добраўпарадкаванні і афармленні горада; 4) па падрыхтоўцы сцэна-

рыя і каштарысна-разліковых прапаноў па правядзенні свята. Пастано-

ва прадпісвала ўсім партыйным арганізацыям горада да 1 кастрычніка

1971 г. запланаваць канкрэтныя мерапрыемствы па падрыхтоўцы да

святкавання. У горадзе абвяшчалася разгортванне сацыялістычнага спа-

борніцтва паміж раёнамі, домакіраўнцітвамі, мікрараёнамі, вуліцамі, да-

мамі, дварамі для добраўпарадкавання і паляпшэння санітарнага стану.

Пяты пункт пастановы быў найбольш важны для горада:

прасіць абкам КПБ і аблвыканкам разгледзець мерапрыемст- *

вы гаркама КПБ і гарвыканкама і хадайнічаць перад Саветам

міністраў БССР аб выдзяленні дадатковых сродкаў на добра-

ўпарадкаванне і будаўніцтва культурна-побытавых аб’ектаў.

ШТО ПЛАНАВАЛАСЯ ЗРАБІЦЬ?

План работ да святкавання 1000-годдзя прадугледжваў выдаткі па

дзвюх катэгорыях: капітальныя ўкладанні і добраўпарадкаванне.

Зболыпага капітальныя ўкладанні тычыліся цэнтра горада. Праду-

гледжвалася рэканструкцыя вул. Леніна ад вуліцы Савецкай да плош-

чы Свабоды. На гэтым участку быў запланаваны знос дамоў, на які вы-

даткоўвалася 120 тыс. рублёў. На 1973 г. тут знаходзіліся 133 будынкі,

палова — дарэвалюцыйнай забудовы. На думку аўтараў праекта рэ-

канструкцыі цэнтральнай часткі горада, 43 з іх не ўяўлялі каштоўнасці

і выракапіся на знос. На вызваленых плошчах планавалася ўзвесці но-

выя8.

На добраўпарадкаванне схілаў і ўмацаванне берагоў Віцьбы з будаў-

ніцтвам дароясак, тэрас і лесвіц быў вылучаны больш за 1 млн. рублёў.

На ўчастку ад вул. Савецкай да вусця планавалася расчысціць і па-

глыбіць русла Віцьбы. Ад вул. Леніна да парка Фрунзэ было запланава-

на будаўніцтва пешаходнага моста праз Віцьбу. Яго кошт ацэньваўся

ў 60 тыс. рублёў.

Істотныя грошы ўкладаліся ў добраўпарадкаванне берагоў Дзвіны.

На паглыбленне і расчыстку русла Дзвіны выдаткоўвалася 240 тыс.

рублёў. На добраўпарадкаванне ўзбярэжнай па левым беразе ад заво-

да імя Кірава да Смаленскай шашы — 240 тыс. рублёў, узбярэжнай ад

гасцініцы «Дзвіна» да піўзавода—600 тысяч рублёў. Умацаванне берагоў

між мастамі планавалася і надалей. У 1975 г. на гэта меркавалася вылу-

чьшь 2,2 млн. рублёў .

Рамантаваліся і афарбоўваліся фасады будынкаў па вуліцах і прас-

пектах Фрунзэ, Смаленскай шашы, Леніна, Чарняхоўскага, Горкага, Гер-

цэна. Рэстаўрацыя і рамонт прадугледжваўся для фасадаў знакавых

будынкаў горада: кінатэатраў «Кастрычнік», «Мір», «Усход», вакзала,

драмтэатра, калон на Кіраўскім мосце, гасцініцы «Савецкая», дамоў па

вул. Даватара, Савецкай, 4-га Камунальнага, 5-га Камунальнага (вул.

Акадэміка Паўлава), 6-га Камунальнага (вул. Горкага) і інш.

Прадугледжвалася будаўніцтва вуліцы Кірава ад Тэатральнай плош-

чы да пл. Свабоды (цяпер — вул. Замкавая), вуліцы Смаленскай на

ўчастку ад Маскоўскага праспекта да вул. Праўды, рэканструкцыя скве-

ра каля помніка 1812 г., сквера на плошчы Свабоды, парку 1000-годдзя

горада, Тэатральнай плошчы, дзіцячага парку на ўзбярэжнай Дзвіны.

Аднак найбольш істотныя фінансавыя ўкладанні запрошваліся на

асфальтаванне праезжай часткі, тратуараў і добраўпарадкаванне зялё-

ных зон вуліц: вул. Гагарына (1,28 млн. руб.), вул. Фрунзэ (880 тыс. руб.),

вул. Касманаўтаў (600 тыс. руб.), вул. Горкага (400 тыс. руб.), вул. Герцэ-

на (240 тыс. руб.), вул. Акадэміка Паўлава (240 тыс. руб.), вул. Савецкая

(240 тыс. руб.), вул. Гараўца (80 тыс. руб.).

Такім чынам, план работ у сувязі з правядзеннем 1000-годдзя го-

рада прадугледжваў капітальных укладанняў на 2 586 тыс. рублёў, на

добраўпарадкаванне — 5 445 тыс. рублёў. Усяго — больш за 8 млн. руб-

лёў . Ці шмат гэта? Будаўніцтва гасцініцы «Віцебск» на 500 месцаў каш-

тавала 2 млн. рублёў. Будаўніцтва рэстарана каштавала яшчэ 500 тыс.

рублёў . Кошт рэканструкцых цэнтральнай чаегкі горада (між Віцьбай,

Дзвіной і плошчай Леніна), распрацаванай «Белкамунпраектам», якая

павінна была ажыццявівда да 1985 г., складаў 14,8 млн. рублёў ,

Ля сутоку Віцьбы планавалася пабудаваць турысцкі комплекс з гас-

цініцай. На раіу вуліц Суворава і Талстога — кавярню. На месцы старо-

га завода заточных станкоў — бібліятэку з клубам. На Успенскай горцы

планавалася пабудаваць тэрасы, уздоўж берага — пешаходныя дарож-

кі. На вуліцы Суворава — Дом мадэляў, моладзевыя клубы. На вуліцы

Урыцкага — вышынны жылы будынак. Вакол цэнтра планавалася зра-

біць кола ііаркаў. Парк Фрунзэ — рэканструяваць. Падняць узровень

вады ў Віцьбе на метр. Зрабіць тут зоны адпачынку, дзіцячыя пляцоўкі.

Запланаванае на пачатку 1970-х г. чаепсова зроблена толькі ў нашы дні.

Так, узровень вады ў Віцьбе паднялі, рэчышча добраўпарадкавалі, як

і схілы Успенскай горкі Праўда, цяпер замест бібліятэкі і клуба на ёй

аднавілі Прачысценскі сабор. Як і на раіу Талстога і Суворава — замест

кавярні аднавілі на старых падмурках Уваскрасенскі храм.

ФІНАНСАВАННЕ

Калі ідэю святкавання падтрымалі ў Мінску, першы сакратар ЦК

КПБ П. Машэраў пралабіраў яе перад ЦК КПСС . Савет міністраў БССР

падрыхтаваў і накіраваў запіску ў Савет міністраў СССР. Вынікам яе

разгляду стала даручэнне Прэзідыума Савета міністраў СССР ад 1.12.

1971 г. «Аб запісцы ЦК КПБ і Савета міністраў БССР у сувязі з 1000-

годдзем Віцебска», у якім Дзяржплану СССР і Савету міністраў БССР

было прапанавана прадугледзець у планах на 1973—1974 гг. асігнаван-

ні на будаўніцтва аб’ектаў у Віцебску .

23 снежня 197І г. была зацверджана пастанова Савета міністраў

БССР № 376 «Некаторыя пытанні падрыхтоўкі да 1000-годдзя г. Ві-

цебска» , У мэтах правядзення першачарговьк работ Савет міністраў

пастанаўляў:

— Дабудаваць мост праз Дзвіну на аб’язной дарозе.

— Міністэрству фін&нсаў вылучыць дадаткова 2 мян. рублёў у 1972 г.

і да 2 млн. рублёў у 1973 і 1974 гг.

— Дзяржплану БССР забяспечыць вылучэняе неабходных лімітаў на

праекта-вышуковыя работы для добраўпарадкавання горада; уключьвдь

у планы падрадных будаўнічых работ выкалаяне работ, прадугледжа-

ных планам; дадаткова вылучыць фойДы на йтум і цэмент для выка-

нання работ; прадугледзець у праектвх планаў на 1973 і 1974 гг. дадат-

ковыя асігнаванні ў адпаведнасці з даручэннем ПрэзідЫума Савета мі-

ністраў СССР ад 1 снежня 1971 г. (пратакол № 62) што да каттальных

укладанняў для г. Віцебска.

Агульны аб’ём будаўніча-

мантажных работ

на 1972-1974 гг. 1972 1973 1974

Па генеоальных дамовах

Галоўнае ўпраўленне

шашэйныхдарог

прьі СМ БССР 3,3 млн. руб. 0,8 млн.

руб. 1,5 млн.

руб. 1, млн.

руб.

Папоамыхдамовах

Міністэрства прамыс-

ловага будаўніцтва 1,6 млн. руб. 0,4 млн.

руб. 0,6 млн.

руб. 0,6 млн.

руб.

Міністэрства сель-

скага будаўніцтва 0,2 млн. руб. 0,2 млн.

руб.

Былі і іншыя формы прыцягнення сродкаў. Так, з нагоды падрых-

тоўкі да святкавання віцебскі аблвыканкам хадайнічаў перад Саветам

міністраў БССР аб дадатковым вылучэшгі сродкаў на будаўніцтва рэста-

рана пры гасцініцы «Віцебек». На будоўлю былі аеранакіраваныя сродкі

(100 тыс. руб.), асігнаваныя на будаўніцтва ўнівермага ў Мінсісу13.

ПАДРЫХТОЎКА ДА СВЯТКАВАННЯ

У сакавіку 1971 г. гарвыканкам разаслаў анкету, у якой прапанава-

лася адказаць на пытанне «Што трэба зрабіць, каб горад стаў прыгажэй-

шьш». Адказы паступілі больш як ад 20 тыс. грамадзян. Іх прапановы

можна падзяліць на 2 блокі — правесці добраўпарадкаванне і стварыць

новыя гарадскія аб’екты.

Горад узору 1971 г. досыць істотна адрозніваўся ад Віцебска пачат-

ку XXI стагоддзя, Напрыклад, з 226 вуліц і завулкаў Чыгуначнага раё-

на працягласцю 108 км цвёрдае пакрыццё мелі 46 вуліц працягласцю

36 км. Улічваючы, што ў Віцебску на той час было 800 вуліц працяглас-

цю 300 км, а плошча горада займала 6000 га, у горадзе назіралася

еур’ёзная праблема добраўпарадкавання тэрыторыі.

Яе вырашэннем занялася Пастаянная камісія па камунальнай. гаспа-

дарцы і добраўпарадкаванні і архітэктурна-эстэтычная камісія гарадско-

ха Савета дэпутатаў працоўных. Члены камісій вывучылі стан на мес-

цах, унеслі канкрэтныя прапановы па добраўпарадкаванні і паляпшэнш

архітэктурна-эстэтычнага выгляду горада.

У першую чаріу было прапанавана правесці рамонт фасадаў, абна-

віць колер забудовы цэнтральных вуліц. Зняць платы, рэкламныя шчы-

ты, прыбраць кіёскі, газетныя аітрыяы. Прывесці ў парадак двары

(хаатычна пабудаваныя ў іх гаспадарчыя пабудовы) і калгасныя рынкі.

Правесці асвятленне вуліц, а ў цэнтры зрабііц» іх архітэктурна-дэкара-

тыўнае асвятленне. Праводзіць адзіны санітарны дзень у горадзе ў пер-

шую пятніцу месяца.

Дзякуючы запьпу Пастаяннай архітэктурна-эстэтычнай камісіі на

Дзвіне была ліквідавана база па нарыхтоўцы рачнога пяску каля моста

па Смаленскай шашы. Гарвыканкам забараніў вьпрузку і складаванне

пяску ў цзнтральнай частцы горада, а база перанесена ў раён Тарнага

пасёлка . Ставілася пытанне аб ліквідацыі скідаў гаспадарча-фекаль-

ных водаў у рэкі і ўводу 2-й чаргі аіульнагаспадарчых ачышчальных

збудаванняў .

Была пастаўлена задача палепшыць працу трэста ачысткі горада,

аддзелаў унутраных спраў, домакіраўніцтваў, гарадской камунальнай

гаспадаркі, ДАІ, разбіць пасты санітарнага кантролю, праводзіць рэй-

ды чысціні, ажывіць работу вулічных і дамавых камітэтаў, вучыць жы-

хароў горада культуры паводзін на вуліцах, у парках, скверах пры дапа-

мозе друку, радыё і тэлебачання16.

Значная нагрузка ўскладалася на прадпрыемствы. Толысі за другі

квартал 1972 г. сіламі прадпрыемстваў і арганізадый было выканана

работ па добраўпарадкаванні горада на 140 тыс. руб. За сродкі прад-

прыемстваў Чыгуначнага раёна былі заасфальтаваны вуліцы Камса-

мольская, Сівакова, Красіна, Кастрычніцкая17, ліквідавана 70 дробных

кацельняў.

Былі ўведзены адмысловыя заліковыя кніжкі. У іх адзначалася

колькасць гадзін, адпрацаваных на грамадскіх пачатках на добраўпарад-

каванні горада. У суботы, нядзелі, у выходныя і проста ў вольны час

працавалі тысячы гараджан. Было выраблена 100 тысяч квіжак. На

добраўпарадкаванні адпрацавана 390 тыс. чалавекадзён. Пазней праца

на грамадскіх пачатках па добраўпарадкаванні горада магла стаць ар-

гументам для атрымання кватэры.

На працяіу таго ж 1972 г. было высаджана 1,5 тыс. дрэваў, 18,5 тыс.

кустоў.

Для каардынацыі працы былі створаны штабы па добраўпарадка-

ванні горада , быў распрацаваны план мерапрыемстваў на 1971 г. на

16 старонках. За кожным прадпрыемствам, установай, школай зама-

цоўваліся абавязкі за ўласныя сродхі высадзіць дрэвы, разбіць кветні-

кі, газоны, пакласці асфадьтава-бетоннае пакрыццё. Напрыклад, кра-

ме «Дзіцячы свет» было даручана разбіць кветнік плоінчай 15 м2, па-

садзіць 8 000 кветак. Кавярні «Сняжынка» — правесці штыкаванне

глебы пад 'кветнік плошчай 120 м2, высадзіць 330 кветак. СШ № 10 —

высадзіць 60 дрэваў. СШ № 2 — разбіць кветнік плошчай 80 м2, паса-

дзіць 7000 кветак. Друкарнй брала абавязак зрабіць кветнік плошчай

120 м2, пасадзіць 7000 кветак, трэст сталовых і рэстаранаў — усталяваць

10 ваз-кветнікаў і 20 лавак, кінатэатр «Зеніт» — устанавіць 5 кветнікаў-

скрыняў і 2 вазы, пасадзіць кветкі і высадзіць 7 дрэваў. Гарнізонны

ўнівермаг меўся зрабіць газон і разбіць кветнік плошчай 20 м2, выса-

дзіць 300 кветак .

Пенсіянер А. Ласянкоў абяцаў высадзіць 5 дэкаратыўных дрэваў і да-

глядаць іх. Ен заклікаў іншых наследаваць ягонаму прыкладу.

Ад кіраўніцтва аўтапарка былі запатрабаваныя тлумачэнні, «чаму

ў напіых трамваях і аўтобусах мы не чуем абвяшчэння прыпынкаў,

адсутшчаюць плаяы маршрутаў руху транспарту, як гэта прынята ў ін-

шых гарадах? Чаму аўтобусы, якія ідуць у парк па заканчэнні змены,

не бяруць пасажыраў?» Прапаноўвалася (як гэта ўжо рабілася ў трам-

ваі) выставіць указальнік руху ў парк і па шляху працягваць пера-

возку пасажыраў . Цяпер гэта ўжо стала нормай, а на той час было

новаўвядзеннем, за якое давялося змагацца.

Акрамя будаўніцтва і добраўпарадкавання прадугледжваліся і свя-

точныя мерапрыемствы. 1 ліпеня 1972 г. у Віцебск была запрошана

вялікая група вядомых дэеячаў культуры з удзелам 3. Азгура, А. Бага-

тырова, А. Бембеля, П. Броўкі, Г. Бураўкіна, У. Караткевіча, Е. Лось,

А. Маўзона, М. Фрадкіна. Ім паказвалі горад, вадзілі на прадпрыем-

ствы, каталі на параходзіку па Дзвіне, частавалі на банкеце ў парку

«Мазурына», арганізавалі заггіс на абласной тэлестудыі. Марк Фрадкін

паабяцаў напісаць песню пра Віцебск. Уладзімір Караткевіч — п’есу на

гістарычную тэматыку з назвай «Набат», «Набатныя званы Віцебска»,

ці «Набат над Дзвіной» . У кастрычніку таго ж года ў горад прыяз-

джала Лідзія Абухава . Яна невялікі час жыла ў Віцебску, вучылася ў

СШ № 10. Пісьменніца марыла напісаць кнігу да 1000-годдзя Віцебска,

праўда, калі ёй «створаць умовы і прымацуюць памочніка, які ведае

гісторьпо горада і дасць ёй матэрыялы» . Адпаведныя ўмовы былі

створаныя — яе пасялілі ў санаторыі «Лётцы», а сваімі матэрыяламі

«падзяліўся» Міхаіл Рыўкін. Неўзабаве была напісана кніга дад назвай

«Віцьбічы», якая была выдадзена вялізным накладам і адыграла пэўную

ролю ў пашырэнні звестак пра гісторыю Віцебска. На жаль, прозвішча

фактычнага сааўтара там не было.

Да падрыхтоўкі святочных мерапрыемстваў прыцягваўся ўвесь пра-

пагандысцкі апарат улады, у тым ліку радыё, тэлебачанне, друк. Такім

грамадскім арганізацыям, як Таварыства аховы помнікаў, «Веды», было

даручана праводзіць лекцыі аб гісторыі Віцебска. У 1972 г. Тавары-

ства аховы помнікаў правяло 90 такіх лекцый, у 1973 г. — 50 . Зразу-

мела, што асвятляўся ў асноўяым савецкі час, змест падэей трактаваўся

згодна з прывцыпам партыйнасці. Падрыхтоўка да святкавання 1000-

годдзя Віцебска не дужа адрознівалася ад падрыхтоўкд да святкавання

іншых савецкіх святаў. Клубам віцебскіх прадпрыемстваў было даруча-

на «правесці вечарыну адпачынку між цэхамі», «арганізаваць чытанне

лекцый і дакладаў у клубах і цэхах», «Арганізаваць куток баявой сла-

вы і стэнды ў бібліятэцы» і інш. Замест мерапрыемстваў, што маглі б

паспрыяць распаўсюджанню ведаў па гісторыі і культуры старажыт-

нага Віцебска, праводзіліся лекцьгі на тэму «Савецкая праграма міра —

канкрэтная рэалістычная праграма аздараўлення міжнародных адно-

сін», «Антьпсамунізм — тэрыторыя вырачаных», «Ударная праца савец-

кіх людзей — зарука ўмацавання эканамічвай і абароннай магутнасці

СССР» і інш.

БАРАЦЬБА Ў ПРЭЗІДЫУМЕ ВС СССР

12. чэрвеня 1974 г. на імя 1-га сакратара ЦК КПБ П. М. Машэрава

і старшыні Савета міністраў БССР Ціхана Якаўлевіча Кісялёва была

накіравана дакладная запіска, у якой віцебскія кіраўнікі прасілі дазвол

правесці святкаванне 30—31 жніўня 1974 г., а таксама хадайнічалі аб

узнагароджанні горада ордэнам Кастрычнідкай рэвалюцыі . Дазволу

прасілі і на тое, каб запрасіць на святкаванне дэлегацыі з саюзных рэс-

публік СССР, а таксама ГДР і ПНР. Цікава, што на святкаванне за-

прашаліся ўсе члены Палітбюро ЦК КПСС, у тым ліку Л. I. Брэжнеў і

Ю. У. Андропаў, члены і кандыдаты ў члены Бюро ЦК КПБ, загадчыкі

аддзелаў ЦК КПБ, міністры, начальнікі глаўкаў, былыя кіраўнікі воб-

ласці і горада, дзеячы культуры, ганаровыя грамадзяне, героі Савецкага

Саюза — ураджэнцы Віцебшчыны і іншыя. Спіс запрошаньгх на свята

ганаровых гасцей уключаў першапачаткова 250 чалавек, а ўсяго 1134

чалавекі .

Перад самым святкаваннем узнікла нечаканая праблема. У ліпені,

на пасяджэнні сакратарыята Палітбюро Андрэй Паўлавіч Кірыленка,

які быў адным з найболып уплывовых членаў (пры адсутнасці Міхаіла

Андрэевіча Суслава выконваў абавязкі старшыні на пасяджэннях сакра-

тарыята ЦК КПСС) выказаўся супраць прьшяцця пастановы аб святка-

ванні 1000-годдзя Віцебска. Прычыны гэтага цяпер вызначьгць склада-

на, але прыняцце канчатковага рашэння адклалі. Наш зямляк Уладзімір

Ігнацьевіч Бровікаў27 патэлефанаваў першаму сакратару віцебскага аб-

кама КПБ Сяргею Міхайлавічу Шабашову і паведаміў аб гэтым. Першы

сакратар гаркама В. Міхеяьсон быў на той час у адшгаынку, таму С. М. Ша-

башаў у тэрміновым парадку накіраваў у Маскву Іосіфа Навумчыка.

Разам з У. I. Бровікавым яны сталі працаваць над даведкай, якая на

новым пасяджэнні Палітбюро пераканала б яго членаў у патрэбе свят-

кавання 1000-годдзя ВІцебска. Запіска была падрыхтавана на 2 старон-

кі. Першая ўключала кароткую інфармацмю пра гісторыю Біцебска і ар-

гументацыю, чаму варта святкавадь такую дату. Яна пачыналася слова-

мі «Як устаноўлена...»28, Другая старонка — праект пастановы сакрата-

рыята палітбюро; праект пастановы палітбюро; праект указа прззідыу-

ма Вярхоўнага Савета СССР. Цікавы факт: Іосіф Навумчык настаяў, каб

у тэкст быў уключаны факт, што сустракаць вызваліцеляў 26 чэрвеня

1944 г. выйшла толысі 118 чалавек (пры тьш, што даваеннае насельніцгва

складала 180 тысяч чалавек)29. Машыністка, якая друкавала даведку,

не магла паверыць, што насельніцтва такога буйнога горада магло ска-

раціцца так катастрафічна. I была вельмі ўражана тым, што такія ліч-

бы аказаліся праўдзівымі. Магчыма, гэты факт зрабіў уражанне, і на

дрзггім слуханні сакратарьгата Палітбюро пастанова аб святкаванні 1000-

годдзя Віцебска была прьпіята беэ дапрацовак.

СВЯТКАВАННЕ

Святкаванне праходзіла ў канцы лета — пачатку восені. Але фактыч-

на яно пачалося 30 чэрвеня 1974 г.®°, калі адбылося святочнае адкрыц-

цё мемарыяльнага коміхлексу ў гонар савецкіх воінаў вызваліцеляў,

партызанаў і падпольшчыкаў Віцебшчыны (архітэктар Юрый Шпіт,

скульптары Б. Маркаў, Я. Печкін). На святкаванне прыехала больш за

тысячу ветэранаў, каля 40 генералаў. Быў пісьменнік Уладзімір Карпаў,

які ў гады вайны служыў разівД,ІЬІкам і атрымаў званне Героя Савец-

кага Саюза за баі пад Відебскам.

3 25 жніўвя па 1 верасня іф«одзіла юбілейнае свята масгацтваў. У

яго межах былі арганізаваны выстава «Віцебск у творчасш беларускіх

мастакоў», рэспублікансхая выстава кшгі, фотавыстава «Віцебск учора,

сёння, заўтра», свята самадзебвага мастацтва.

28 жніўня 1974 г. быў выдадзены Указ Прэзідыума Вярхоўнага Са-

вета СССР аб узнагароджанні г. Віцебска «за поспехі ў выкананні пла-

наў 9-й пяцігодкі, а тахсама ў сувязі з 1000-годдзем» ордэнам Працоў-

нага Чырвонага Сцяга (першапвчатковаі як мы памятаем, планавалася

ордэнам Кастрычніцкай рэвашокьп). 29 жшуня ў драматычным тэатры

адбылася прэм’ера п’есы Ул. Караткевіча «Званы Віцебска».

30 жніўня — 1 верасня адбыліся святочныя мерапрыемствы: маса-

выя шэсці да помнікаў і браокіх могілак савецкіх воінаў, партызан і

падпольшчьпсаў, выступы самадзейных і спартыўна- мастацкіх калекты-

ваў, марш-парад духавых аркестраў, тэатралізаваныя прадстаўленш.

Упершыню было арганізавана воднае свята. Яно адбылося каля Кіраў-

скага моста 31 жніўня і мела назву «Віцебскія агш». (Згодна з летапісам,

менавіта каля сутокі Віцьбы квягіня Вольга прыплыла па Дзвіне на

ладдзі ў месца, з якога вырас горад. Цяпер гэтае свята стала традыцый-

най часткай святкавання Дня горада.) На адмысловай платформе было

спалена пудзіла «эксплуататара», вайсковы аддзел фарсіраваў раку, за-

тым спалілі пудзіла Гітлера і пудзіла «імперыяліста» . Увечары адбыў-

ся феерверк.

31 жніўня прайшоў святочны мітынг з ускладаннем кветак. У шэсці

святочнай калоны ад плошчы Леніна да плошчы Перамогі ўзялі ўдзел

20 тысяч чалавек. На адмысловых аўтамабільных платформах былі

прадстаўлены інсцэніроўкі з гісторьгі горада. У тэатры імя Якуба Кола-

са адбылося ўрачыстае пасяджэкне Віцебскага гарсавета, прадстаўнікоў

партыйных і грамадскіх арганізвцьш, вайскоўцаў Савецкай Арміі, гас-

цей, на якім выступіў перпгы сакратар ЦК КПБ П. М. Машэраў. На ім

ён уручыў гораду ордэн Пряттпўнага Чырвонага Сцяга. На мерапрыем-

ствах прысутнічала 150 ганаровых гасцей, у ім бралі ўдзел дэлегацьп

Мінска, Смаленска, Пскова, Каўнаса, гарадоў Украіны, Прыбалтыкі, з

Франкфурта-на-Одэры (ГДР), Зялёнай Гуры (ПНР), ветэранскія арга-

нізацыі частак і злучэнняў, якія ўдзельнічалі ў вызваленні горада ад

нямецка-фашысцкіх захопнікаў, творчыя і шшыя аргашзацьп. Увечары

на Летняй эстрадзе адбыўся канцэрт ансамбля «Песняры».

М. С. Рыўкін

А. Л. Аляксееў

Выгляд плошчы Перамогі з вьшіыні помніка вызваленню.

Фота з асабістага архіва I. А. Навумчыка

Добраўпарадкаванне плошчы Перамогі. Пачатак 1970-х гг.

Фота з суполкі «Таямніцы Віцебска», НІ1;р://ук.соіп/1ауатпісу_уісеЬзка

У К А 3

Плошча Перамогі. Сярэдзіна 1970-х гг. Фота Б. Беленькага

ПРЭЗІДЫУМА ВЯРХОЎНАГА

САВЕТА СССР

АБ УЗН АГАРОДЖАННІ

ГОРАДА ВІЦЕБСКА

ОРДЭНАМ ПРАЦОЎНАГА

ЧЫРВОНАГА СЦЯГА

За вя.іікія поспехі, дасягнутыя працоунымі горада ў гасгіадарчым

кудыурныч будаўніцтве, і ў сувязі з ІООО-годдзем з часу заснавання

С'знагародзіііь ГОРАД ВІЦЕЬСК ордэнам ПРАЦОУНАГА Ь

ВОНЛГА СЦЯГА. я ^ гггр

Стапшыня Прэзідыума Віфіоўмага С«вста ссск

М ПАДГОРНЫ.

Сякпэтар Прмідыумя В*рхо*нага Савста СССР

М. ГЕАРГАДЗЕ.

Наскм. Нрл« ’ь

;8 ЖЙІ\НЯ 1074 г.

Выгляд на вул. Леніна з боку Віцьбы. Пачатак 1970-х г.

М. С. Рыўкін і А. Л. Аляксееўу Віцебску Б. А. Рыбакоў

Выгляд на вул. Леніна з дома з рэстаранам «Аўрора». Пачатак 1970-х гг.

Указ аб узнагароджанні Віцебска ордэнам Працоўнага Чырвонага сцяга.

Газета «Віцебскі рабочы»

Земляныя раскопкі на месцы будаўніцтва новай прыбудовы

дабудынкаўнівермага. 1974г. Фота з асабістага архіва Г. В. Штыхава

Ускладанне кветак на плошчы Перамогі. 30 чэрвеня 1974 г.

Фота з асабістага архіва I. А. Навумчыка

Агульны здымак удзельнікаў святочнага пасяджэння 30 жніўня 1974 г.

Фота з асабістага архіва I. А. Навумчыка. Справа налева: Невядомы; Пятрусь Броўка;

пісьменніца Лідзія Абухава; старшыня аблвыканкама Пётр Яфімавіч Рубіс;

1 -ы нам. старшыні Савета міністраў БССР Уладзімір Фёдаравіч Міцкевіч;

2-і сакратар ЦК КПБ Аляксандр Нічыпаравіч Аксёнаў; 1 -ы сакратар віцебскага

гаркама КПБ Валянцін Васілевіч Міхельсон, 1-ы сакратар ЦК КПБ П. М. Машэраў;

старшыня віцебскага гарвыканкама Валянціна Паўлаўна Вараб'ёва;

Уладзімір Елісеевіч Лабанок; сакратар віцебскага абкама КПБ па сельскай гарпадарцы

Іван Арцёмавіч Шыбека; 1 -ы сакратар Кастрычніцкага райкама

Ганна Нічыпараўна Лявонава; кіраўнік прафсаюзаў Мінін; Сабельнікаў.

Другі рад: Ліўшыц, кіраўнік меліярацыі; генерал-палкоўнік, камандзір Беларускай

ваеннай акругі Міхаіл Мітрафанавіч Зайцаў; нам. старшыні гарвыканкама

Іван Пятровіч Алейнікаў; 1 -ы сакратар Сенненскага райкама КПБ Радзецкі;

1 -ы сакратар Бешанковіцкага райкама КПБ Таран; 1 -ы сакратар віцебскага абкама

КПБ Сяргей Міхайлавіч Шабашоў; у 3-м радзе 6—8-я — дэлегацыя

ад горада Франкфурт-на-Одэры; у 6-м радзе 6-ы справа — Генадзь Бураўкін

МІНІСТЭРСТВА КУЛЬТУРЫ БССР

БЕЛАРУСКІ ДЗЯРЖАЎНЫ ДРАМАТЫЧНЫ ТЭАТР імя ЯКУБА КОЛАСА

Уладзімір КАРАТКЕВІЧ

Тысячагоддзю горада Віцебска арысвячаецца гэты спехтакль

ЗВАНЫ 8ІЦЕБСКА

Гістарычныя падзеі XVII стагоддзя

Рэжысёр — дыпламант Беларускага

дзяржаўнага тэатральна-мастацкага інстытута

Валерын МАЗЫНСКі

_ Спектакль у 2-х частках

Дзеюныя асобы і аыканаўцы:

ЛЕУ САПЕГА. аялікі канц-

лер Беларусі і Літвы . .

пар. зрт. БССР, лаў-

рэат Дзярж. прэміі

БССР Ф. I. Шмакаў

АЛЯКСАНДР КОРВШ-

ГАНСОУСКІ, рэфс-рэкда-

рый і дзяржаўны сакратар

Вялікага княства. члек ка-

міса|>скага суда . . .

ГАРАДЖАНКІ

СЗЯТКА8АННЕ ТЫСЯЧАГОДДЗЯ 8ІЦЕВСКА Ў 1974 Г.

Мастак Аляксандр САЛАУЕУ

Я. Я.

Фалевіч

нар. арт. БССР

3. і. Канапеяька

Г. А. Каралькоаа

Т. Р. Мархель

A. Ф. Мельдзюкова

Л. А. Нісневіч

Т. У. Ск&арцова

B. К. СтарыкоеІч

Т. I. Шапшалава

ГАРАДЖАМК П. В. Бялевіч

C. А. Казлоў

С. Я. Кохан

МЯШЧАНЕ, ГВАРДЗНйЦЬі. ВАРТА —

зртысгы тэатра і дапаможны склад

ічмОамл

Загадчык мастацка-пасгаковачнай часткі

Д. 1. Кургакаў

Галоўкы -машыкют сцэны П. !• Сарокін

Радыёімжынср А. М. Корсак

Мастак па асвятленню Ю. А. Зінін

Старіаы аакрййнічык мадвльер А. С. Шабашова

Старшы мастак-бутафор П. Д. Балаакенка

Старшы мастак-дэкаратар П. В. Чарнушын

Старшы мастак-грымёр — заелужаны работнік

ьультуры БССР Л. я. Звсздачотааа

Старшы рэкаізітар Н. Я. Крупскза

Загадчык стьляркага кэха А. М. Чіфкабрысаў

Загадчык слясарнага «>ха Г. У. Бабіта

Саекгакль вядзе Б. Я- КРУПСКІ

Кампазітар Сяргей КАРТЭС

АЯСНЕ 3 2014

Гллоўны рэіаіысір таатра — заслужаны дзеяч

мастацтааў 6ССР, лаўраат Дзяржаўкай

прэміі БССР С. С. КАЗІМІРОУСКІ

СЦЯПАН ПАСІЕРА. заза-

датар паўстанкя .... засл. арт. БССР

У. А. Куляшоў

А. I. Лабанок і/

МАРЦЬіЯН РОПАТ, а'эхааы

мечнікаў-збраяроЎ . . .

АНТОНІ-ЛАР ВОЛЬХА, за- П. А. Ламам

латых спраў майстра В. П. Зубараўі/

і А. П Фралоў

БАГУСЯ ДАНЕЛЬ, дачка

аднаго з віцебскіх радцаў В. А. Бяззубааа

! ПРУЗЫНА ТРАПАШКАВА.

і яе «мамка» Л і. Пісарава

! ЕУГА БАБУК, былая паьіту- І

! ха, нзпоўюродка .... в. Ц. Петрачкоаа

1 ІЛЯ, <саавольны» поп нар. зрт. БССР

I. А. Матусевіч

; ВАСКАМАТЫС | сябры Б. Я. Крупскг

1 Всльхі і

СЫМОННЕША ) Ропата Я. П Шыяіла

ЯНКА ГУЖНІШЧАУ, зва- |

нар Б. I Сяўко

ІАСАФАТ (ІЗАХВАТ) КУН- |

ЦЭВІЧ, уніяцкі арцыбіс- ' >• 'І

куп Полацкі і Віцебскі . . засл. арт. БССР

У. А. Куляшоў ўГ

Лабанок '

А. 1.

СТАНІСЛАУ КАСІНСКІ,

еэуіт, духоўнік Кунцэвіча . засл. арт. БССР

Т. А. Кокштыс

; ПАЛІКАР АБРАПМОВІЧ,

тысячяік, галава • біскуп- |

скай «гаардыі» .... в. М Дашкевіч

ДАРАФЕЙ, даверапая асоба ■

Кунцэвіча л 1. Трушко

ПАПА РЫМСКІ .... нар. арт. БССР

А. м. Трус

кАРПЛЬ ПОЛЬГНГІ А а

Афіша спектакля' «Званы Віцебска»

Марка, выпушчаная ў гонар святкавання 1000-годцзя Віцебска

Фрагмент святкавання на отадыёне «Дынама». 1974 г.

Фота з асабістага архіва і. А. Навумчыка

Юбілейны медальу гонар 1000-годдзя Віцебска

ВМТЕБСК

Фрагмент

святкавання.

Княгіня Вольга

з дружынай.

Фота з суполкі

«Таямніцы Віцебска»

Выступленне

«Песняроў»

на святочным

канцэрце

ў 1000-годдзя

Віцебска

Значкі да юбілею горада

На здымкнх: Злсза — эначні уапода п*'

ннлагічнага лбсга.Нівяннй, смраоа — вытворча-

тэхнічнага аб’яднапмя «МаналІг>.

1974 г. Ш ВІЦКЬСК/ РЛБОЧЫ ф

Значкі да юбілею горада

ЗНАЧКІ ДА ЮБІЛЕЮ

ІГц<Уш: пргдпріі ітіі* іінт ч <\др*х

(ііШірннтіЛЯ'

ІППЛ Л4Т У

ішл» гл юЎ аіцгьску

ВІЦЕБСК УІТЕВЗК

ВНТЕБСК ШІТЕВЗК

Кіці'хс прло'р ічтмл <ты х«т* нлткюі*

Канверт у гонар святкавання 1000-годдзя Віцебска

Фотаальбом «Віцебск», выдадзены ў гонар 1000-годдзя

Святочны канцэрт быў вытрыманы ў духу пануючай ідэалогіі. Ёв

пачаўся з выканання зводным хорам песні «Велічальная Відебску», а

скончыўся спевамі кантаты Б. Рунова «Вялікай партьгі — слава!» . Вось

цытата з яго сцэнарыя:

Заслона адкрываецца. На задніку сцзны выява шкатулкі. У ле-

вым кутку герб Віцебска. Танцоры выконваюць харэаграфічную

карцінку «Віцязі», «Станаўленне крэпасці Віцебск». Вядучы: «Ра-

шэннем князя віцебскага (вылучана мной. — Аўт.) утворана дру-

жына для абароны крэпасці віцебскай ад варожых набегаў» .

КОЛЬКІ КАШТАВАЛА ВІДОВІШЧА?

Захаваўся каштарыс выдаткаў на падрыхтоўку да свята 1000-годдзя

горада і 30-годдзя яго вызвалення:

Афармленне горада 90 тыс.

Аплата сцэнараў і іх ажыццяўленвя

(святочнае шэсце, адкрыццё помніка,

святы песні і танца,

спартыўнае і воднае свята) 30 тыс.

Арганізацыя і правядзенне конкурсаў,

заахвочванне пераможцаў

(самадзейнага мастацтва, аматарскіх

фільмаў, выяўленчага мастацтва) 4 тыс.

Канцэрт і арэнда памяшкання 3 тыс.

Друкарскія выдаткі

(афішы, планы, запрашэнні і інш.) 2,5 тыс.

Набыццё

памятных медалёў 1500 шт х 2 руб 3 тыс.

памятных значкбў 1500 шт х 1 руб 1,5 тыс.

сувенірных тэчак 1500 пгг х 8 руб 12 тыс.

альбомаў, кніг 1500 шт х 3 руб 4,5 тыс.

Прыём дэлегацый з іншых гарадоў

і раёнаў 350 чалавек х 36 руб. 12,6 тыс.

Экскурсійна-транспартныя расходы 7,5 тыс.

Набыццё кветак і вянкоў

Афіцыйная вячэра 350 х 8 руб.

Усяго

4 тыс.

2,8 тыс.

177,4 тыс. рублёў

Для параўнання традыцыйнае тэатралізаванае свята «Снежны фес-

тываль-74», якое, дарэчы, таксама было прымеркаванае да 1000-годдзя

Віцебска і праведзена 24 лютага 1974 г. у парку Мазурьша, каштавала

гарадскому бюджэту 645 рублёў ®.

Гэтыя лічбы — толькі непасрэдныя выдаткі на святкаванне, якое

адбывалася некалькі дзён у канцы жніўня — пачатку верасня 1974 г.

Але ж былі і схаваныя. Напрыклад, пражыванне і сілкаванне ганаровых

гасцей ускладалася на бюджэты прадпрыемстваў. Напрыклад, Е. Лось і

М. Фрадкін былі замацаваныя за фабрыкай «Сцяг індустрыялізацыі»,

Г. Вураўкін і Р. Барадулін — за «Чырвоным кастрычнікам», П. Броўка

і А. Багатыроў — за заводам тэхналагічнага абсталявання, А. Вярцінскі

і А. Бембель — за заводам імя Камінтэрна, А. Маўзон і М. Савіцкі —

за дывановым камбінатам, В. Бькаў і У. Караткевіч — за шоўкавым

камбінатам .

ШТО БЫЛ0 ЗРОБЛЕНА

Былі адкрыты мемарыяльны комплекс «Пераможцам» і ансамбль

плошчы Перамогі («Мемарыяльны комплекс у гонар савецкіх воінаў-вы-

зваліцеляў, партызан і падполыпчыкаў Відебшчыны»), стварэнне якіж

бьшо запланавана яшчэ планам 1947 г. Яно каштавала гораду 3 млн

566 тыс рублёў , Імёны славутых асоб, звязаных з Віцебскам, былі ўга-

нараваныя ўстаноўкай мемарыяльных дошак, прысвечаных іх памяці.

Да святкавання 30-годдзя Перамогі віцебскі гарвыканкам прыняў ра-

шэнне аб надзяленні кватэрамі ўсіх удзельнікаў вайны, якія стаялі на

чарзе па паляпшэнні жыллёвых умоў. Да 1 ліпеня 1974 г. яно было вы-

канана. Кватэры атрымаш каля 150 ветэранаў. Але да новага года чарга

зноў стала такой самай, бо ў горад актыўна пачалі праязджаць ветэраны

з наваколляў.

Была праведзена навуковая канферэнцыя, прысвечаная 1000-годдзю

Віцебска . Выдадзены гісторыка-эканаыічны нарыс «Віцебск», каляро-

вы і чорна-белы альбомы пра Віцебск, кніш Ільі Сямёнавіча Клаза «Пу-

тешествие по Двине», 17 буклетаў пра героях-суродзічах, ганаровых гра-

мадзянах горада, а таксама турыстычная карта-схема горада. Да юбілею

была перавыдадзёна кніга «Внтебское подполье», фактычна, кандыдац-

кая дысертацыя Ніны Іванаўны Дарафеенкі, абароненая ў 1967 г. У форме

кнігі яна першы раз убачыла свет у 1969 г., а дзякуючы юбілею ў 1974 г.

. выйшла большым накладам. Да юбілею прайшла выстава «Віцебск у

творчасці беларускіх мастакоў», створаны хранікальна-дакументальныя

фільмы «Горад майго лёсу» і «Віцебскія ўзоры», а таксама спецвыпуск

кіначасопіса «Савецкая Беларусь».

Віцебску прыевяцілі сваю «Урачыстую ўверцюру» Анатоль Багаты-

роў, песню «Сталіца абласная» Марк Фрадкін, а таксама Станіслаў Паж-

лакоў, Уладзімір Сарокін, Іван Дзяржынскі, Гаўрыіл Юдзін і іншыя. Ме-

навіта да святкавання 1000-годдзя Віцебска У. Караткевіч напісаў п’есу

«Званы Віцебска», у якой адлюстраваў падзеі антыўніяцкага паўстання

віцяблян 1623 г.

Была выраблена адпаведная сувенірная і памятная прадукцыя: паш-

тоўкі (ці не першыя ў гісторыі савецкага Віцебска?), юбілейныя маркі і

канверты, значкі, медалі, этыкеткі, сувеніры. Напрыклад, 9 відаў знач-

коў былі выраблены на заводзе тэхналагічнага абсталявання, 4 — на вы-

творчым аб’яднанні «Маналіт» . На іх былі змешчаны выявы «брэнда-

вых», кажучы сучаснай мовай, аб’ектаў тагачаснага Віцебска: помніка

Леніну, трамвая, ратушы, манумента на плошчы Перамогі, помніка

1812 г. на Успенскай горцы, будынка ветэрынарнай ажадэміі, панарамы

Кіраўскага моста, ліхтара на тым самым мосце. На адным значку была

нават змешчана выява Пагоні як элемента герба горада. Было некаль-

кі сюжэтаў, якія адлюстроўвалі храналагічныя падзеі — «Віцебск: 1000

(974—1974)»; «Віцебск 1941—1944». Практычна ўсе сюжэты аздаблялі-

ся арнаментам са сцяга БССР. Некаторыя значкі былі вырабленыя са

шкла, некаторыя з метала. Быў падрыхтаваны настольны медаль, аў-

тарам якога стаў Станіслаў Кампанічэнка .

Няпэўнасць з датай заснавання Віцебска выклікала значныя прабле-

мы для арганізацыі святкавання. Напрыклад, з дырэкцьгі па выданні і

экспедыцыі знакаў папгговай аплаты (Масква) прыйшоў адказ, што пра-

дугледжана выданне паштовай маркі, прысвечанай 1000-годдзю Віцеб-

ска і выраб штэмгіеля спецгашэння. Аднак,

паведамляем, што ў даведніку, выдадзеным Аддзелам па пы-

таннях работы Саветаў Прззідыума Вярхоўнага Савета і Вялі-

кай Савецкай энцыклапедыі датай утварэння г. Віцебска лічыц-

ца 1021 год. У сувязі з гэтым праводзяцца неабходныя ўдакладнен-

ні і кансультацыі .

Тым не менш, марка, прысвечаная 1000-годдзю Віцебска, усё ж такі

выйшла.

Менавіта дзякуючы падрыхтоўцы да святкавання горад іатрымаў са-

вецкі варыянт герба. У 1969 г. выканкам гарадскога Савета дэпутатаў

разам з прэзідыумам гарадскога аддзялення Беларускага добраахвотна-

га таварыства аховы помнікаў гісторыі і культуры (БДТАПГіК) пра-

вялі конкурс на герб Віцебска (рашэнне № 61 ад 27.02. 1969 г.), які б ад-

люстроўваў «гераічнае мінулае горада, заснаванага ў 1021 г., горада

воіна, горада-творцы»43. Вынікі былі падведзены ўвесну 1972 г. Першае

месца і прэмія 150 руб. была прысуджана эскізу, які быў распрацаваны

мастаком Георгіем Пятровічам Кісялёвым. Другое месца і прэміі 100 руб.

былі прысуджаны эскізам гербаў, распрацаваных мастакамі Генадзем

Фёдаравічам Шутавым і Б. Н. Кузьмічовым. Трэцяе месца і прэмія ў 80

руб. — эскізам А. Е. Хадкевіча .

Толькі што зацверджаны герб выглядаў так: на шчыце ў залацістым

абрамленні, які дзяліўся на дзве часткі, у ніжняй частцы змяшчалася вы-

ява вершніка на зялёным полі. Уверсе, на чырвона-зялёным полі — вы-

ява сярпа і молата. У цэнтры — тры блакітныя палосы, якія раздзяля-

ліся залацістымі лініямі. Чырвоная і зялёная палосы сімвалізавалі дзяр-

жаўныя сцягі СССР і БССР. Тры блакітныя палосы — рэкі Дзвіну, Віць-

бу і Лучосу, на якіх знаходзіцца Віцебск. Зялёная паласа ўнізе —

сімвал вясны, урадлівасці і абноўленага жыцця; залацістае

абрамленне герба і раздзяляльныя палосы — дабрыня, гасціннасць

і шчырасць беларускага народа. Вершнік, які скача, — традыцьій-

ны элемент усіх папярэдніх гербаў горада Віцебска, які сімвалізуе

мужнасць і гераізм гараджан, гатоўнасць да самаахвярнай аба-

роны Радзімы. Серп і молат — сімвал непарушнага саюза пра-

цоўнага класа сялянства — асновы Савецкай дзяржавы .

Як бачьш, нягледзячы на савецкую стылістыку, герб меў гістарыч-

выя карані і ўтрымліваў «Пагошо». На жаль, Мінск не зацвердзіў герб

горада. V

3 падрыхтоўкай да святкавання звязана і з’яўленне слова для акрэс-

лення жыхароў Віцебска — «віцьбічы». Калі старшыня аблвыканка-

ма Пётр Яфімавіч Рубіс заўважыў лозунг «Віцябляне! Годна сустрэнем

1000-годдзе горада», слова «віцябляне» падалося яму немілагучным.

У прамове П. Машэрава, значная частка якой пісалася спецыяліс-

тамі віцебскага гаркама, выкарыстоўвалася слова «віцябчане». Віцебскі

паэт Д. Сімановіч прыгадвае ў сваіх дзённіках, як У. Караткевіч пра-

паноўваў: «Не віцябчане і не віцябляне — віцьбічы»46, Пазней форма

«віцьбічы» і замацавалася. Яна адлюстравана нават у назве гарадской

газеты.

СЯРОД НЕРЭАЛІЗАВАНЫХ ЗАДУМАЎ

Не ўсё з запланаванага атрьмалася зрабіць. Планавалася, што бу-

дзе ўзведзены помнік вядомаму суродзічу — гёнералу Л. Даватару. Не

ўбачыла свет панарама вызвалення Віцебска каля кінатэатра «Перамо-

га», пра якую ёсць урыўкавыя звесткі, але, на жаль, немагчыма пакуль

адшукаць дэталяў.

Пятрусь Броўка прапанаваў да святкавання стварыць літаратурны

музей*7. Д. Сімановіч, які на той час працаваў загадчыкам аддзела на

Віцебскім абласным тэлебачанні, уключыўся ў збор экспанатаў: кніг,

артыкулаў, рэчаў, аўтографаў віцебскіх літаратараў. Першапачаткова

вырашана было зрабіць яго ў Віцебскай абласной бібліятэцы імя У. I. Ле-

ніна. Але кіраўніцтва бібліятэкі паставілася да такой ідэі без эвпузі-

язму. Урэшце, музей паўстаў у Віцебскім дзяржаўным педагагічным ін-

стытуце імя С. М. Кірава пазней, у 1980 г.43.

М. Рыўкін прапаноўваў падрыхтаваць і выдаць кнігі аб славутых

ураджзнцаж Відебшчыны, гербах горада, аб гарадской ратушы. На жаль,

гэтыя праекты не ажыццявіліся і дасюль. Мог і не выйсці гісторыка-

эканамічны нарыс «Віцебск». Рэцэнзію на яго аб’ёмам 11 старонак на-

пісаў доктар гістарычных навук Зіновій Юр’евіч (Залман Юдавіч) Ка-

пыскі. Вывад быў такі:

Кніга яшчэ не змяшчае гістарычна-эканамічнага нарыса...

У гэткім выглядзе кнігу нельга прьізнаць завершанай, гатовай да

выдання49... С. 17. Уяўленне аб Беларусі. як «древнем достояншл

Россші», часткі «русской земліі» пакінулі нам манархісты, кле-

рыкалы ў шляхецкай гістарыяграфіі. Ці варта ісці за імі ?...

С. 18. Дзеянні атамана Дубіны цяжка падвесці пад паняцце паў-

стання50.

Сумняваўся Капыскі і ў тым, што віцебская арганізацыя РСДРП рэ-

гулярна праводзіла сходы рабочых. «С. 44. Цяжка ў гэта паверыць, калі

ўлічваць нелегальнае становішча, паліцэйскія пераследаванні».

Заўвагі, указаныя ў рэцэнзіі, былі ўлічаны толысі часткова. Шмат

ідэалагічных штампаў засталіся на яе старонках.

1000-гадовы юбілей не ўдалося «прапіярыць» у папулярньш на тыя

часы маскоўскім часопісе «Новый мнр». На прапанову В. Міхельсона аб

размяшчэнні ў выданні адпаведнага артыкула старшы рэдактар адцзела

публіцыстыкі В. Елісеева адказала:

рэдакцыя ахвотна друкуе артыкульі кіраўнікоў партыйньіх

арганізацый, звязаныя з раепрацоўкай праблем эканамічнага і

ідэалагічнага характара... артыкулы ці нарысы, прымеркаваныя

да юбілеяў гарадоў, «Новыймыр» звычайна не дае61.

Да святкавання Віцебская ратуша магла быць адноўлена ў аўтэн-

тычным выглядзе другой паловы XVIII ст. са спічастай, гатычнай вежай

з флюгерам. Па шэрагу прычын ён не быў ажыццёўлены. Выгляд яе не

змяніўся. Замест гатычнай вежы і цяпер наверсе знаходзіцца ратонда.

Праўда, цяпер, замеет пяціканцовай зоркі на макаўцы ўстаноўлены

флюгер з легендарнай датай заснавання горада.

Реценаая 3. Ю. Копысского ва техст юшш «Внтебск. Нсторшсо-экономнчесюш очерк».

287 егранвц мапшнопшш. С. 10—11. Захоўзеецца ў асабістьім архіве А. I. Навумчыка

ш Маецца на ўвазе казадкі атаман Дубіна, атрад якога разрабаваў горад, калі ішоў у

паход у ІІрыбалтыку. У1602 г., калі атрад вяртаўся, жыхары Відебска разбілі атрад, а

атаыана пасадзілі на палі на Заручаўскіх Валатоўхах.

61 Адказ на ліст Міхельсона В. В. Захоўваеада ў асабісгьш архіве А. I. Навумчыка.

ДПГМР Я 9П14 1ЯЧ

«ТЫСЯЧАГАДОВЫЯ» НАЗВЫ

/■

ГІадрыхтоўка да святкававгня істотна паўплывала на тапашміку го

рада. Да юбілею былі нерайменаваны 18 вуліц і 2 плошчы. Атрьшалі

назву 7 мастоў і 2 пуцеправоды. З’явіліся новыя плошчы — Пераыогі $

Пралетарская. Атрымалі назву масты горада: Кіраўскі, Імя Блахіна, імц

Шмырова, Пушкінскі, Кастрычніцкі, Баўманскі, Юбілейны і пуцеіфа-

воды: па Гарадоцкай шашы — Полацкі, па вул. Някрасава — Металіс-

таў, па вул Горкага — Першамайскі52.

Дарэвалюцыйнаму мінуламу былі прысвечаны тольхі дзве назвы;

Замкавая і дзекабрыста Івана Гарбачэўскага, які з 1808 па 1817 г. вучыў-

ся ў Віцебскай гімназіі. Іншыя атрымалі назвы ў гонар ініцыятараў уста-

лявання савецкай улады ў горадзе: Акіма Берасценя, Міхаіла Еўсцігне-

ева, Іосіфа Варэйкіса, камісара Крылова. Вуліцы 39-й, 43-й Армій, Карла

Шрадара, Аляксандры Вінаірадавай, Сцяпаяа Вастрацова ўшаноўвалі

ролю савецкіх. войскаў у вызваленні Віцебска ў 1944 г. Ленінградская,

Пскоўская, Смаленская, Зялёнагурская, Маскоўскі праспект падкрэслі-

валі пабрацімства з савецкімі і польскімі гарадамі. Каб не было блытан

ны з Маскоўскім праспектам, Маскоўская вуліца была перайменавана

ў вул. ГІрады. Вуліца Прамысловая атрымала назву першай жанчыны-

касманаўта В. Церашковай.

★ ★ ★

Што ж атрымаў горад ад святкавання міфічнай даты? На гэтае пы-

танне складана даць адвазначны адказ. 3 аднаго боку, гістарычная за-

будова цзнтра горада, асабліва па вул. Леніна ад плошчы Свободы да

вул. Савецкай, была зніпгчана. Быў знееены будынак педінстьггута (бы-

лая Аляксандраўская гімназія). Але наўрад ці старасвецкая забудова за-

хавалася б без правядзення святкавання. Вуліца Леніна ад моста праз

Віцьбу да вуліцы Савецкай была вельмі вузкай. Каля вул. Маякоўскага

ў час руху трамвая грузавыя аўтамабілі павінны былі саступаць дарогу.

Вось тьшовы прыклад тагачаснага стаўлення да помнікаў даўніны:

У вшпебского ЗАГСа на ул. Ленііна уродлыво вьісятся стены

полуразрушенной церквы. До Октябрьской революціш Покровская

церковь являлась форпостом велыкодержавной реакцші черносо-

тенного союзарусского народа... В ней собыралысь банды черносо-

тенцев ы решалы своы грязные дела... Неужелн ы к славному 1000-

“Віцебскі рабочы. 1974. 22 студэ.

летпнему юбнлею нашего города ее не уберутп с глаз долой нашей

молодежы. Мы счытпаем, чтпо архытпектпору города надо серьезно

подуматпь ы лыквіідыровагпь самый безобразный уголок нашего го-

рода .

Дзякуючы з’яўленню матэрыялаў (буклетаў, паштовак, значкоў, суве-

ніраў), прысвечаных гістсрыі Віцебска, хай зболыпага і савецкан, віцяб-

ляне зацікавіліся гісторыяй свайго горада. У ліпені 1973 г. завершана

будаўнідтва мясакамбіната, пачата будаўніцтва тралейбуснага дэпо на

100 машьш. У жніўні 1973 г. уведзены ў эксплуатацыю Юбілейны мост

праз Віцьбу. У лістападзе 1973 г. адбылося адкрыццё трамвайнага руху

па маршруце пр-т Фрунзэ — вул. Гагарына, адкрыта Віцебская аблас-

ная псіхіятрычная клінічная бальніца (пасёлак Віцьба), уведзены новы

будьгаак педінстытута (арх. В. Зубаў, 3. Конаш, інж. Б. Міхлін). У 1973

пачалося будаўніцтва новага памяшкання ЦУМа. Гэты ж год — пачатак

будаўніцтва моста праз Дзвіну.

Віцебск, як і любы іншы горад, мае свае архітэктурна-культурныя

маркеры. У кожнага часу яны свае. Знікненне любога з іх — гэта страта,

з’яўленне новых — новая старонка гісторыі горада. Пад імі жывуць, яны

падсвядома ўплываюць на гараджан, успрыняцце гасцей горада. У роз-

ныя часы для Віцебска гэта былі гара Ламіха, Ратуша, Аляксандраўская

гімназія, Мікалаеўскі сабор, помнік 1812 г., «сіні» дом, вакзал, плошча

Перамогі і іншыя. 3 падрьіхтоўкай да 1000-годдзя горада з’явіліся но-

выя архітэктурныя маркеры горада: плошча Перамогі і мемарыяльны

комплекс у гонар вызваліцеляў, масты праз Дзвіну і Віцьбу, гасцініца

«Віцебск», жылыя дамы на пр. Чарняхоўскага (16-павярховы дом, адзін

з першых вышынных жылых будынкаў у рзспубліцы) з кінатзатрам

«Беларусь» і на вул. Леніна з рэстаранам «Аўрора» (вул. Леніна, 53, ця-

пер «Паўночная сталіца»), дом з крамай «Дзіцячы свет» на Маскоўскім

праспекце. Былі рэканструяваны вул. Леніна, Замкавая, праспекты

Маскоўскі і Люднікава.

На пачатку 1970-х гг. горад змяніўся і стаў такім, якім яго пабачылі

наступныя пакаленні гараджан. Першыя тры паласы руху на Маскоў-

скім праспекце, першыя падземныя пераходы, першыя ў горадзе святла-

форы з бакавой зялёнай стрэлкай. Лозунг на будынку «Дзіцячага све-

ту» — «Подвнг советского народа бессмертен», пад якім выраслі два

пакаленні віцяблян, быў усталяваны ў 1974 г. Цэнтр горада амаль не

змяняўся на працягу амаль 40 гадоў: толькі будаўніцтва ў сярэдзіне

1980-х гг. летняга амфітэатра трошку змяніла яго. Новая змена адбыва-

едца з пачатку 2000-х г., калі быў адноўлены Успенскі сабор, ВаскрасеШ

ская дарква, праведзена рэканструкцыя плошчы Перамогі і створаяі

Алея воінскай славы, добраўпарадкаваны ўзбярэжныя Відьбы, Дзвіньг

узведзены будынкі «Духаўскага кругліка», «Марка-сіці».

ДАДАТКІ

Новыя назвы на карце горада

Старая назва Новая назва . >

1. Саратаўская Дзекабрыста Гарбачэўскага

2. Акруговая А. Берасценя

3. 1 -я Калектыўная ■

Шрадара

4. 2-я Прадзільная Сцяпана Вастрацова

5. Крылова Камісара Крылова

6. 2-я Суражская Варэйкіса

7. Шпітальная Еўсцігнеева

8. 1 -я Смаленская Смаленская

9. 3-я Сацыялістычная 39-й Арміі

10. 12-я Гарадоцкая Пскоўская

11. 17-я Гарадоцкая Вінаградавай

12. Нова-Астровенская Зялёнагурская

13. Маскоўская Працы

14. Ленінградская 43-й Арміі

15. Прамысловая Валянціны Церашковай-Нікалаевай

16. Смаленская шаша Маскоўскі праспект

17. Гарадоцкая шаша Ленінградская

18. Частка вул. Кірава (ад маста

праз Дзвіну да плошчы Свабоды) Замкавая

План работ па добраўпарадкаванні I будаўніцтве $ г. Віцебску з нагоды

падрыхгоўкі святкааання 10ОО-годдзя (у тыс. рублёў)

N9

п/п Найменаванне работ Аб’ём Кошту

адзінках Прыблізны

кошт Тэрмін вы-

канання

I. Капітальныя ўкладанні

1. Рэканструкцый вул.

Леніна (ад вул. Савецкай

да пл. Свабоды) 1000 п.м.

2000 м2 26,0 52,0 1973 г.

2. Знос дамоў па вул. Леніна 15 000 м3 8,0 120,0 1971

3. Добраўпарадкаванне

схілаў р. Віцьба ўздоўж

вул. Леніна (вул. Савец-

кая — пл. Свабоды) з

будаўніцтвам дарожак,

тэрас і лесвіц 40 000 мг 20,0 800,0 1972-1973

4. Будаўніцтва ўмацаванняў

берагоў р. Віцьба (на

участку ад вул. Савецкая

да пл. Свабоды) 3000 п.м. 90,0 270,0 1972—1973

5. Паглыбленне і расчыстка

рэчышча р. Віцьба

(на ўчастку ад вул. Савёц-

кая да рэчышча) 27 000 м3

грунта,

1500 п.м. 0,40 1.1,0 1972-1974

6. Праект

добраўпарадкавання

схілаў, умацаванне

берагоў р. Віцьба (на

участку ад вул. Савецкая

да пл. Свабоды) 10,0 1971-1972

7. Пешаходны мост праз

р. Віцьба ад вул. Леніна

да парка Фрунзэ 100 п.м. Праект. 3,0

Будаўн. 60,0 1971-

1973

8. Знос аднапавярховых

дамоў уздоўж абодвух

берагоў р. Віцьба (ад

вул. Савецкай да пл. Сва-

боды). Кошт вылучанай

наўзамен жылой плошчы 4000 м3 6,0 24,0 1972

9. Рэканструкцыя дзіцячага

парку (узбярэжная

Дзвіны) 8 га 10000 80,0 1972-1974

10. Рэканструкцыя сквера

каля помніка 1812 г. 0,5 га 12000 9,0 1972—1973

11. Добраўпарадкаванне Тэа-

тральнай плошчы Пакр. 0,75 га

Сквер 4 га 26,0

12 000 20,0

48,0 1972—1973

12. Рамонт фасадаў будынкаў

вул. Кірава 20 000 м2 1,5 30,0 1972—1973

13. Выраб праекта панара- .

мы вызвалення Віцебска

(каля кінатэатра «Пёра-

мога») 10 000 м3 25,0 1972-1973

14. Добраўпарздкаванне

ўзбярэжнай (левага бера-

га) ад Кіраўскага да Сма-

ленскага моста — парк •

1000-годдзя горада 4,5 га 12 000 54,0 1973—1974

15. Умацаванне берагоў ракі

Дзвіна мастамі, абодва

берагі 2000 п.м 15,0 30,0 1972—1974

16. Будаўніцтва вул. Кірава

(цяпер Замкавая, ад Тэа-

тральнай плошчы да гш.

Свабоды) 900 мг

праезжая

частка 26,0 25,0 1974

17. Будаўніцтва вул. 1-я Сма-

ленская на ўчастку ад

Смаленскай шашы да вул.

Праўды 20 000 мг

праезжая

частка 20,0 480,0

У выніку па раздзелу «А» 309,9 2586,0

II. Добраўпарадкаванне

1. Добраўпарадкаванне

'пляцоўкіўмежах

будаўніцтва жылога

дома на 66 кв. па вул.

Леніна, вул. ІІІчарбакова-

Узбярэжная, Тэатральная

пл. 1,5 га 100,0 15,0 1973-1974

2, Рэканструкцыя сквера на

плошчы Свабоды 1,5 га 1000 15,0 1972

3. Добраўпарадкаванне

Верхняй Узбярэжнай на

Успенскай горцы і схілаў

ад р. Віцьба да парка 3,5 га 14000 49,0 1972-1974

4. Праекгаванне і

будаўніцтва помніка гене-

ралуДаватару 50,0 1972-1974

5. Афармленне ўездаў у го-

рад «Віцебску 1000 гадоў» 5,0 1974

6. Паглыбленне і расчыстка

рэчышчаДзвіны 600 000 м3

2000 п.м. 0,4 240,0 1972-1974

7. Добраўпарадкаванне

ўзбярэжнай ад гасцініцы

«Дзвіна» да піўзавода 40 000 мг 15,0 600,0 1972-1974

8. Добраўпарадкаванне

санітарнай зоны між Сма-

ленскай шашой і заводам

імя Кірава 30 000 м2 8,0 240,0 1972—1974

9. Рамонт і афарбоўка

фасадаў будынкаў па вул.: 60000 м* 1.0 60,0 1972-1974

пр. Фрунзэ 22 000 м2 1.0 22,0

пр. Смаленская шаша 18000 мг 1,5 27,0

вул. Леніна 22 000 мг 1.5 33,0

пр. Чарняхоўскага 20 000 м2 1.0 20,0

вул. Горкага 10 000 м2 1.5 15,0

вул. Герцэна

10. Рэсгаўрацыя і рамонт

фасадаў будынкаў 2500 м2 2,5 6,25 1973

кінатэатр «Кастрычнік» ЮОООм2 2.5 2,5 197'2

кінатэатр «Мір» 1000 м2 2,5 2,5 1972

кінатэатр «Усход» 8000 м2 3,5 27,0 1972

вакзал 800 м2 3.6 1,8 1972

драмтэатр 2,0 1972

капоны на Кіраўскім мос- 3500 м2 2,6 9,1 1972

це 3500 м2 2,6 9,1 1973

дом па вул. Даватара 2000 м2 2,5 5,0 1973

4-ы Камунальны па вул. 3000 м2 3,0 9,0 1973

Савецкай 3500 м2 3,0 10,5 1973

гасцініца «Савецкая» 4500 м2 2,0 9.0 1973

5-ы Камунальны (вул.

Акадэміка Паўлава)

6-ы Камунальны (вул.

Горкага)

жылы дом па вул. Смален-

ская шаша

11. Асфальтаванне праез-

най часткі, тратуараў і

добраўпарадкаванне зя- 110 000 м2 8,0 880,0 1972-1973

лёных зон вуліц 160 000 мг 8,0 1280,0 1972-1973

вул. Фрунзе 300 000 м2 8,0 240,0 1972—1973

вул. Гагарына 50 000 мг 8,0 400,0 1974

вул. Герцэна 30 000 мг 8,0 240,0 1972

вул. Горкага 75 000 м2 8,0 600,0 1973

вул. Акадэміка Паўлава 30000 мг 8,0 240,0 1973

вул. Касманаўтаў 10 000 м2 8,0 80,0 1973

вул. Савецкая

вул. Гараўца

У выніку па раздзелу «Б» 240,2 5445,75

Усяго: 550,1 8031,75

Мікалай ПІіэмр нарадзіўся ў 1971 г. Скончыў гістарычны факультэт

Мінскага педагагічнага інстытута імя М. Горкага. Кандыдат гістарычных

навук. Працуе настаўнікам у Віцебскім кадэцкім вучылішчы.

3 Рыбакоў Б., Аляксееў Л. Калі быў заснаваны Відебск? // Помнікі гісторьгі і культуры

Беларусі. 1971. Л6 2. С. 12—13

5 Зайцаў, Л. Якім быць цэнтру Віцебска // Віцебскі рабочы. 1973. 22 лют.

13 Тамсама. Ф. 1966, воп. 23, спр. 476. Распоряженне Совета мшшстров ВССР от 30 ніоня

1972 г. «О передаче Вятебскому облнсполкому кахштальвого вложення 100 тыс. ру-

блей на стронтельство ресторана».

37 3 1972 па 1978 гг. працаваў у апараде ЦК КПСС інспектарям, памочнікам сакратара

ЦК КПСС, намеснікам аагадчыка Аддзела арганізацыйна-партыйнай работы.

28 Івтэрв’ю аўтара з I. А. Навумчыкам 25.04. 2012 г.

29 Факт з рэпертуару савецкай прапагавды. Такая малая колькасць нзсельшцтва тлу-

мачылася зверствамі акупантаў. Аднак пэўная чаегка гараджан паспела выехаць у

звакуацыю ў савецісі тыл. Частка сышла ў вёску, бо там было прасцей пракарміцца,

пэўная частка жыхароў горада з падыходам савецка-германскага фронту да горада

была эвакуіравана немцамі ў тыл (у асноўным Слоніыіпчьша, Смаргоншчыва).

30 Горад быў вызвалены 26 чэрвеня, але гэты дзень выпадаў на сераду, таму святка-

вакяе перанесена на нядзелю.

42 Ннформацвя днрекцнн по нзданню н экспеднрованню знаков почтовой оплаты Мн-

ннстерства связа СССР. Захоўваецца ў асабістым архіве А. I. Навумчьша.

45 ДАВВ. Ф. 2222, воп. 4, сігр. 171, арк. 40. Апісанне эскіза герба г. Віцебска.

47 Броўка Пятрусь // Літаратурныя мясціны Беларусі. Краязнаўчы даведнік. Кніга пер-

шая. Брэсцкая, Віцебская і Гомельская вобласці. Мінск: Беларуская энцыклапедыя,

2000. С. 107.

48 Півавар М. Краязнаўцы Віцебшчыны другой пал. XX — пач. XXI ст. Мінск: Кнігазбор,

2010. С. 259.

Журнал "Архе" №3 2014 г.

ОРИГИНАЛ С ФОТО:

https://yadi.sk/i/Sfc-CBxx3JvG4j

***

рдіОЕыа

МІКАЛАЙ ПІВАВАР

Святкаванне тысячагоддзя Віцебска ў 1974 г.

За алошнія гады цэнтр Віцебска моцна змяніўся. Рэканструява-

ная плопгча Перамогі, адноўленыя Уваскрасенскі і Прачысцен-

скі (Успенекі) храмы. Стала паўнаводнан Віцьба, а ў Дзвіны з'явілася ўзбярэжная. На Прачысценскую гару вядзе шырокая лесвіца. Каля Сіняга дома1, які стаў бэжавым, узведзены шкляныя піраміды «Марка-сіці». А калі цэнтр горада стаў «звыклым» для вока большасці жыхароў горада? Верагодней за ўсё, у пачатку 1970-х гг., і звязана гэта было са святкаваннем 1000-годдзя Віцебска.

Мы не бярэм пад сумненне той факт, што ў 1974 г. святкавалася ле-гендарная падзея. Нас цікавіць, як дзякуючы гэтаму змяніўся горад: яго-ная архітэктура, добраўпарадкаванне, стаўленне жыхароў да яго гісторыі.

У гэтым артывуле мы хочам высветліць, як узнікла сама ідэя свят-кавання. Мы паспрабуем параўнаць сцэнары тагачасных святаў і су-часныя мерапрыемствы на юбілеях горада, а таксама адказаць на пы-

             Мікалай ПІіэмр нарадзіўся ў 1971 г. Скончыў гістарычны факультэт Мінскага педагагічнага інстытута імя М. Горкага. Кандыдат гістарычных навук. Працуе настаўнікам у Віцебскім кадэцкім вучылішчы.

АВСНЕ 3 2014 151

МІКАЛАЙ ПІВАВАР

тавне, ці Віцебск дасюль жыве спадчынай савецкага горада альбо ўсё ж змяяіўся ва працягу апошніх амаль сарака гадоў. Натуральна, што на ўсе пытанні, звязаныя са святкаваннем (колькі каштавалі ўрачыстасці, будаўніцтва, добраўпарадкаванне; якія змены адбываліся ў планах раз-віцця горада ў сувязі з імі; якія ідэі не ажыццявіліся; якія міфы, звяза-ныя з Зфачыстасцямі, ішук>ць у свядомасці гараджан, і шмат іншага) ад-казаць разгорнута ў адным арггывуле не ўдасца. Таму мы спадзяёмсн, што ён зможа заахвоціць івгаых да асвятлення гэтай таматыкі.

У ВССР было нямала юбілеяў. Найбольш важныя з іх бьілі звязаны з галоўнымі падзеямі савецкай дзяржавы — Кастрычніцкай рэв&люцыяй, народзінамі У. I. Леніна, перамогахо ў Вялікай Айчывдтй вайне, а ўлас-на для Беларусі — з вызваленнем ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў. Важнымі вехамі былі пяцігодкі. Ім прымяркоўваліся пускі заводаў, ад-крыццё школ, увядзенне ў эксплуатацыю новых мастоў, бальніц, клубаў. Святкаванне — гзта заўсёды госці. Для кіраўніцтва горада задаволеныя ад святкавання госці — гэта магчымасць паказаць сябе з лепшага боку, а значыць вылучыцца і атрымаць болып высокую пасаду альбо іншыя выгоды.

На 1974 г. якраз прыпадалі важныя чарговыя юбілеі — 30-годдзе вызвалення БССР, выкананне планаў 9-й пяцігодкі. Адзначыць іх аса-бліва ўрачыста было партыйным абавязкам для кіраўніцтва БССР. Ад-куль жа ўзнікла жаданне адзначыць 1000-годдзе Віцебска?

ВЫСПЯВАННЕІДЭІ

Думка пра тое, каб адсвяткаваць тысячагадовы юбілей Віцебска, уз-нікла ў канцы 1970 г. у краязнаўцы Міхаіла Рыўкіна (29.12.1931, г. Ві-цебск — 12.03.2010, Бібертал, ФРГ), Змешчаны ў першым томе «Віцеб-скай даўніны» (выдадзены А, П. Сапуновым у 1883 г.) т. зв. «Віцебскі летапіс» («Вгіеіе тіааіа МіеЬвка») датаваўчас заснавання Віцебска 974 г. Адсюль вынікала, што ў 1974 г. горад адзначыць 1000-годдзе.

Цяпер цяжка сказаць, чаму Міхаіл Рыўкін «зачапіўся» за гэтую дату. Ён скончыў асшрантуру пры Акадзміі педагагічных навук СССР (1968), праводзіў даследаванні на высокім навуковым узроўні. Ён ведаў, што дата не можа быць правільнай, бо легендарная заснавальніца горада княгіня Вольга памерла ў @69 г. і заснаваць горад у 974 г. не магла.

Відаць, Міхаіп Рыўкін разумеў, пгго святкаванне тысячагадовага юбілея можа прынесці гораду шматлікія выгады, і таму звярнуўся да

1 Сікі дом (Клякса) — мясцовы айкокім. Дом у цзнтры Віцебска, на рагу вул. Леніяа і Замкааай, які заввычай маяявалі ў блакітны колер.

152 АНСНЕ 3 2014

СВЯТКАВАННЕ ТЫСЯНАГОДДЗЯ ВІЦЕБСКАЎ 1974 Г.

Іосіфа Навумчыка, які займаў на той час пасаду другога сакратара ві-цебскага гаркама КПБ. Той, выслухаўшы довады М. Рыўкіна, звярнуўся з адпаведнай прапановай да першага сакратара Відебскага гаркама КПБ Валянціна Міхельсона. Міхельсон і старшыня гарвыканкама Уладзімір Багданаў падтрымалі ідэю святкавання 1000-годдзя Віцебска. Пад яе ў саюзнага і рэспубліканскага цэнтра можна было б атрымаць грошы на будаўніцтва такіх аб’ектаў, якія б не пацягнуў абласны бюджэт.

Аднак для святкавання было неабходна падрыхтаваць грамадскую думку, растлумачыць жыхарам горада значнасць падзеі, упэўніць, што «княжацкае» паходжанне горада ўпісваецца ў кантэкст яго сацыяліс-тычнай рэчаіснасці. У рэспубліканскім друку выйшаў шэраг артыкулаў2. Апе найперш трэба было атрымаць дазвол на святкаванне ў Маскве. Для гэтага неабходна было заручыцца падтрымкай галоўнай навуковай інстытуцыі краіны — Акадэміі навук СССР.

Міхаіл Рыўкін выкарыстаў сваё сяброўства з археолагам, супрацоў-нікам Інстытута гісторьгі АН СССР Леанідам Васільевічам Аляксеевым, які даследаваў Віцебшчыну. Той быў у добрых адносінах з дырэктарам інстытута, акадэмікам Барысам Аляксандравічам Рыбаковым. У Іясты-тут быў накіраваны ліст ад віцебскага гаркама КПБ з просьбай выка-заць меркаванні адносна святкавання 1000-годдзя горада ў 1974 г. У ад-каз Б. А. Рыбакоў і Л. В. Аляксеў пісалі:

   1. У старажытных пісьмовых крыніцах сказана, што кіеўская княгіня Вольга была ў Віцебскай зямлі ў 947 г., аднак факту за-снавання Віцебска там няма. 2. Віцебскі летапіс XVIII ст. заха-ваў гэты факт, але з памылковай датай (замест 947 — 974 г.). 3. Археалагічныя раскопкі сцвярджаюць, што ў X ст. Віцебск іс-наваў і, такім чьтам, не супярэчаць таму, што горад (г. зн. яго-ная крэпасць) быў заснаваньі. Беручьі пад увагу ўсё гэта Інсты-тут гісторыі АН СССР лічыць, што тысячагадовы юбілей го-рада Віцебска варта адзначыць у 1974 г., узяўшы 974 год за ўмоў-ную дату яго заснавання. Можна не сумнявацца, што ў XX ст. Віцебску спаўняецца 1000 гадоў.

2 Аляксееў Л. Віцебску — тысяча год. Сведчаць археалатяыя знаходкі // Віцебскі ра-бочы. 1970. 24 чэрв.; Рыўкін М. Археалагічнае вывучэнне Віцебска // Помнікі гісторьгі і культуры Беларусі. 1972. >6 3. С. 14—17; Рыўкін М. Ля вытокаў старажытнага Віцебска // Віцебскі рабочы. 1972. 7 ліп.

3 Рыбакоў Б., Аляксееў Л. Калі быў заснаваны Відебск? // Помнікі гісторьгі і культуры Беларусі. 1971. Л6 2. С. 12—13

АНСНЕ 3 2014 153

МІКАЛАЙ ПІВАВАР

ПАДРЫХТОЎКА ДА СВЯТКАВАННЯ

У парадку субардынацыі 30 ліпеня 1971 г. у ЦК КПБ была накірава-на запіска, у якой запытваўся дазвол на правядзенне мерапрыемстваў. па святкаванні юбілея. Па атрыманні станоўчага адказу, на бюро КПБ і выканкама відебскага гарсавета дэпутатаў працоўных ад 26 жніўня 1971 г. была прьгаята пастанова № 312/16 «Аб святкаванні тысячагод-дзя г. Віцебска»4. У адпаведнасці з ёй святкаванне планавалася правесці ў чэрвені—ліпені 1974 г. Для падрыхтоўкі і правядзення святкавання: 1000-годдзя Віцебска была створана камісія, у якую ўвайшлі 26 чалавек.і У складзе камісіі былі ўтвораны працоўныя групы: 1) па правядзенні масава-палітычных і спартыўных мерапрыемстваў; 2) па падрыхтоўцьг, прадпрыемстваў, побыту і гандлю, грамадскага харчавання, сувеніраў;’ 3) па забеспячэнні выканання праграмы архітэктурна-будаўнічых ра-; бот, добраўпарадкаванні і афармленні горада; 4) па падрыхтоўцы сцэна-| рыя і каштарысна-разліковых прапаноў па правядзенні свята. Пастано-| ва прадпісвала ўсім партыйным арганізацыям горада да 1 кастрычніка 1971 г. запланаваць канкрэтныя мерапрыемствы па падрыхтоўцы да| святкавання. У горадзе абвяшчалася разгортванне сацыялістычнага спа-борніцтва паміж раёнамі, домакіраўнцітвамі, мікрараёнамі, вуліцамі, да-мамі, дварамі для добраўпарадкавання і паляпшэння санітарнага стану. Пяты пункт пастановы быў найболып важны для горада:

   прасіць абкам КПБ і аблвыканкам разгледзець мерапрыемст- * вы гаркама КПБ і гарвыканкама і хадайнічаць перад Саветам міністраў БССР аб выдзяленні дадатковых сродкаў на добра-ўпарадкаванне і будаўніцтва культурна-побытавых аб’ектаў.

ШТО ПЛАНАВАЛАСЯ ЗРАБІЦЬ?

План работ да святкавання 1000-годдзя прадугледжваў выдаткі па дзвюх катэгорыях: капітальныя ўкладанні і добраўпарадкаванне.

Зболыпага капітальныя ўкладанні тычыліся цэнтра горада. Праду-гледжвалася рэканструкцыя вул. Леніна ад вуліцы Савецкай да плош-чы Свабоды. На гэтым участку быў запланаваны знос дамоў, на які вы-даткоўвалася 120 тыс. рублёў. На 1973 г. тут знаходзіліся 133 будынкі, палова — дарэвалюцыйнай забудовы. На думку аўтараў праекта рэ-

4 Дзяржаўвы архіў Віцебская вобласці (далей ДАВВ). Ф. 2222, воп. 4, спр. 171, арк. 41—42. Пастанова № 312/16.

154 АРСНЕ 3 2014

СВЯТКАВАННЕ ТЫСЯЧАГОДДЗЯ ВІЦЕБСКА Ў 1974 Г.

канструкцыі цэнтральнай часткі горада, 43 з іх не ўяўлялі каштоўнасці і выракаліся на знос. На вызваленых плошчах планавалася ўзвесці но-выя8.

На добраўпарадкаванне схілаў і ўмацаванне берагоў Віцьбы з будаў-ніцтвам дароясак, тэрас і лесвіц быў вылучаны больш за 1 млн. рублёў. На ўчастку ад вул. Савецкай да вусця планавалася расчысціць і па-глыбіць русла Віцьбы. Ад вул. Леніна да парка Фрунзэ было запланава-на будаўніцтва пешаходнага моста праз Віцьбу. Яго кошт ацэньваўся ў 60 тыс. рублёў.

Істотныя грошы ўкладаліся ў добраўпарадкаванне берагоў Дзвіны. На паглыбленне і расчыстку русла Дзвіны выдаткоўвалася 240 тыс. рублёў. На добраўпарадкаванне ўзбярэжнай па левым беразе ад заво-да імя Кірава да Смаленскай шашы — 240 тыс. рублёў, узбярэжнай ад гасцініцы «Дзвіна» да піўзавода—600 тысяч рублёў. Умацаванне берагоў між мастамі планавалася і надалей. У 1975 г. на гэта меркавалася вылу-чыць 2,2 млн. рублёў6.

Рамантаваліся і афарбоўваліся фасады будынкаў па вуліцах і прас-пектах Фрунзэ, Смаленскай шашы, Леніна, Чарняхоўскага, Горкага, Гер-цэна. Рэстаўрацыя і рамонт прадугледжваўся для фасадаў знакавых будынкаў горада: кінатэатраў «Кастрычнік», «Мір», «Усход», вакзала, драмтэатра, калон на Кіраўскім мосце, гасцініцы «Савецкая», дамоў па вул. Даватара, Савецкай, 4-га Камунальнага, 5-га Камунальнага (вул. Акадэміка Паўлава), 6-га Камунальнага (вул. Горкага) і інш.

Прадугледжвалася будаўніцтва вуліцы Кірава ад Тэатральнай плош-чы да пл. Свабоды (цяпер — вул. Замкавая), вуліцы Смаленскай на ўчастку ад Маскоўскага праспекта да вул. Праўды, рэканструкцыя скве-ра каля помніка 1812 г., сквера на плошчы Свабоды, парку 1000-годдзя горада, Тэатральнай плошчы, дзіцячага парку на ўзбярэжнай Дзвіны.

Аднак найболып істотныя фінансавыя ўкладанні запрошваліся на асфальтаванне праезжай часткі, тратуараў і добраўпарадкаванне зялё-ных зон вуліц: вул. Гагарына (1,28 млн. руб.), вул. Фрунзэ (880 тыс. руб.), вул. Касманаўтаў (600 тыс. руб.), вул. Горкага (400 тыс. руб.), вул. Герцэ-на (240 тыс. руб.), вул. Акадэміка Паўлава (240 тыс. руб.), вул. Савецкая (240 тыс. руб.), вул. Гараўца (80 тыс. руб.).

Такім чынам, план работ у сувязі з правядзеннем 1000-годдзя го-рада прадугледжваў капітальных укладанняў на 2 586 тыс. рублёў, на

5 Зайцаў, Л. Якім быць цэятру Віцебска // Віцебскі рабочы. 1973. 22 лют.

6 План экономнческого н соцнального развнтня города Внтебска на 1971—1975 годы. Вйтебск, б.г. С. 26.

АВСНЕ 3 2014 155

МІКАЛАЙ ПІВАВАР

добраўпарадкаванне — 5 445 тыс. рублёў. Усяго — больш за 8 млн. руб-лёў7. Ці шмат гэта? Будаўніцтва гасцініцы «Віцебск» на 500 месцаў каш-тавала 2 млн. рублёў. Будаўніцтва рэстарана каштавала яшчэ 500 тыс. рублёў8. Кошт рэканструкцых цэнтральнай чаегкі горада (між Віцьбай, Дзвіной і плошчай Леніна), распрацаванай «Белкамунпраектам», якая павінна была ажыццявівда да 1985 г., складаў 14,8 млн. рублёў9,

Ля сутоку Віцьбы планавалася пабудаваць турысцкі комплекс з гас-цініцай. На раіу вуліц Суворава і Талстога — кавярню. На месцы старо-га завода заточных станкоў — бібліятэку з клубам. На Успенскай горцы планавалася пабудаваць тэрасы, уздоўж берага — пешаходныя дарож-кі. На вуліцы Суворава — Дом мадэляў, моладзевыя клубы. На вуліцы Урыцкага — вышынны жылы будынак. Вакол цэнтра планавалася зра-біць кола ііаркаў. Парк Фрунзэ — рэканструяваць. Падняць узровень вады ў Віцьбе на метр. Зрабіць тут зоны адпачынку, дзіцячыя пляцоўкі. Запланаванае на пачатку 1970-х г. чаепсова зроблена толькі ў нашы дні. Так, узровень вады ў Віцьбе паднялі, рэчышча добраўпарадкавалі, як і схілы Успенскай горкі Праўда, цяпер замест бібліятэкі і клуба на ёй аднавілі Прачысценскі сабор. Як і на раіу Талстога і Суворава — замест кавярні аднавілі на старых падмурках Уваскрасенскі храм.

ФІНАНСАВАННЕ

Калі ідэю святкавання падтрымалі ў Мінску, першы сакратар ЦК КПБ П. Машэраў пралабіраў яе перад ЦК КПСС10. Савет міністраў БССР падрыхтаваў і накіраваў запіску ў Савет міністраў СССР. Вынікам яе разгляду стала даручэнне Прэзідыума Савета міністраў СССР ад 1.12. 1971 г. «Аб запісцы ЦК КПБ і Савета міністраў БССР у сувязі з 1000-годдзем Віцебска», у якім Дзярэкплану СССР і Савету міністраў БССР было прапанавана прадугледзець у планах на 1973—1974 гг. асігнаван-ні на будаўніцтва аб’ектаў у Віцебску11.

7 ДАВВ. Ф. 2222, воп. 4, спр. 171, арк. 48—60. План работ па будаўніцтве і добраўпа-радкаваняі горада ў сувязі з правядзенвем 1000-годдзя.

8 Тамсама. Ф. 1966, воп. 22, спр. 967, арк. 169—170. Распараджэнне Савета міністраў ВССР.

9 Зайдаў, Л. Якім быць цэнтру Віцебска // Відебскі рабочы. 1973. 22 лют.

10 Шабашов С. М. Думы о Петре Мнроаовнче Машерове н его ролн в жнзня областя н мой судьбе // «Не говорв с тоскон ях : Воспомннаняя о Петре Мнрановнче Ма-шерове. Внтебск: Внтебск. тнпогр., 2003. С. 140

11ДАВВ. Ф. 2222, воп. 4, спр. 158, арк. I—3. Справаздача.

156 АРСНЕ 3 2014

СВЯТКАВАННЕ ТЫСЯЧАГОДДЗЯ ВІЦЕ6СКА Ў 1974 Г.

23 снежня 197І г. была зацверджана пастанова Савета міністраў БССР № 376 «Некаторыя пытанні падрыхтоўкі да 1000-годдзя г. Ві-цебска»12, У мэтах правядзення першачарговьк работ Савет міністраў пастанаўляў:

— Дабудаваць мост праз Дзвіну на аб’язной дарозе.

— Міністэрству фін&нсаў вылучыць дадаткова 2 мян. рублёў у 1972 г. і да 2 млн. рублёў у 1973 і 1974 гг.

— Дзяржплану БССР забяспечыць вылучэняе неабходных лімітаў на праекта-вышуковыя работы для добраўпарадкавання горада; уключьвдь у планы падрадных будаўнічых работ выкалаяне работ, прадугледжа-ных планам; дадаткова вылучыць фойДы на йтум і цэмент для выка-нання работ; прадугледзець у праектвх планаў на 1973 і 1974 гг. дадат-ковыя асігнаванні ў адпаведнасці з даручэннем ПрэзідЫума Савета мі-ністраў СССР ад 1 снежня 1971 г. (пратакол № 62) што да каттальных укладанняў для г. Віцебска.

                    Агульны аб’ём будаўніча- 1972     1973     1974

                    мантажных работ

                    на 1972-1974 гг.

                    Па генеоальных дамовах

Галоўнае ўпраўленне       3,3 млн. руб.       0,8 млн. 1,5 млн. 1, млн.

шашэйныхдарог                               руб.     руб.     руб.

пры СМ БССР

                      Па гшамыхламоаах

Міністэрства прамыс-      1,6 млн. руб.       0,4 млн. 0,6 млн. 0,6 млн.

ловага будаўніцтва                          руб.     руб.     руб.

Міністэрства сель-        0,2 млн. руб.       0,2 млн.

скага будаўніцтва                           руб.

Былі і іншыя формы прыцягнення сродкаў. Так, з нагоды падрых-тоўкі да святкавання віцебскі аблвыканкам хадайнічаў перад Саветам міністраў БССР аб дадатковым вылучэшгі сродкаў на будаўшцгва рэста-рана пры гасцініцы «Віцебек». На будоўлю былі аеранакіраваныя сродкі (100 тыс. руб.), асігнаваныя на будаўніцтва ўнівермага ў Мінсісу13.

12 ДАВВ. Ф. 2222, воп. 23, спр. 461, арк. 132—133. Поставовленне Совета млнястров ВССР от 23 декабря 1971 г. «Некоторые вопросы подготовкн к 1000-летню Внтебска».

13 Тамсама. Ф. 1966, воп. 23, спр. 476. Распоряженне Совета мшшстров ВССР от 30 ніоня 1972 г. «О передаче Вятебскому облнсполкому кахштальвого вложення 100 тыс. ру-блей на стронтельство ресторана».

АКСНЕ 3 2014 157

МІКАЛАЙ ПІВАВАР

ПАДРЫХТОЎКА ДА СВЯТКАВАННЯ

У сакавіку 1971 г. гарвыканкам разаслаў анкету, у якой прапанава-лася адказаць на пытанне «Што трэба зрабіць, каб горад стаў прыгажэй-шьш». Адказы паступілі больш як ад 20 тыс. грамадзян. Іх прапановы можна падзяліць на 2 блокі — правесці добраўпарадкаванне і стварыць новыя гарадскія аб’екты.

Горад узору 1971 г. досыць істотна адрозніваўся ад Віцебска пачат-ку XXI стагоддзя, Налрыклад, з 226 вуліц і завулкаў Чыгуначнага раё-на працягласцю 108 км цвёрдае пакрыццё мелі 46 вуліц працягласцю 36 км. Улічваючы, што ў Віцебску на той час было 800 вуліц працяглас-цю 300 км, а плошча горада займала 6000 га, у горадзе назіралася еур’ёзная праблема добраўпарадкавання тэрыторыі.

Яе вырашэннем занялася Пастаянная камісія па камунальнай. гаспа-дарцы і добраўпарадкаванні і архітэктурна-эстэтычвая камісія гарадско-ха Савета дэпутатаў працоўных. Члены камісій вывучылі стан на мес-цах, унеслі канкрэтныя прапановы па добраўпарадкаванні і паляішіэнні архітэктурна-эстэтычнага выгляду горада.

У першую чаріу было прапанавана правесці рамонт фасадаў, абна-віць колер забудовы цэнтральных вуліц. Зняць платы, рэкламныя шчы-ты, прыбраць кіёскі, газетныя зітрыяы. Прывесці ў парадак двары (хаатычна пабудаваныя ў іх гаспадарчыя пабудовы) і калгасныя рынкі. Правесці асвятленне вуліц, а ў цэнтры зрабііц» іх архітэктурна-дэкара-тыўнае асвятленне. Праводзіць адзіны санітарны дзень у горадзе ў пер-шую пятніцу месяца.

Дзякуючы залыту Пастаяннай архітэктурна-эстэтычнай камісіі на Дзвіне была ліквідавана база па нарыхтоўцы рачнога пяску каля моста па Смаленскай шашы. Гарвыканкам забараніў выгрузку і складаванне пяску ў цзнтральнай частцы горада, а база перанесена ў раён Тарнага пасёлка14. Ставілася пытанне аб ліквідацыі скідаў гаспадарча-фекаль-ных водаў у рэкі і ўводу 2-й чаргі агульнагаспадарчых ачьппчальных збудаванняў15.

Была пастаўлена задача палепшыць працу трэста ачысткі горада, аддзелаў унутраных спраў, домакіраўніцтваў, гарадской камунальнай гаспадаркі, ДАІ, разбіць пасты санітарнага кантролю, праводзіць рэй-ды чысціні, ажывіць работу вулічных і дамавых камітэтаў, вучыць жы-

14 ДАВВ. Ф. 322. Воп. 9. Спр. 105. Арк. 77. Рашэвне№ 298 ад 26.08. 1971 г. Пратакол № 3 сесіі 30 лістапада 1971 г.

15 Тамсама. Арк. 16.

158 АНСНЕ 3 2014

СВЯТКАВАННЕ ТЫСЯЧАГОДДЗЯ ВІЦЕБСКА» 1974 Г.

хароў горада культуры паводзін на вуліцах, у парках, скверах пры дапа-мозе друку, радыё і тэлебачання16.

Значная нагрузка ўскладалася на прадпрыемствы. Толысі за другі квартал 1972 г. сіламі прадпрыемстваў і арганізадый было выканана работ па добраўпарадкаванні горада на 140 тыс. руб. За сродкі прад-прыемстваў Чыгуначнага раёна былі заасфальтаваны вуліцы Камса-мольская, Сівакова, Красіна, Кастрычніцкая17, ліквідавана 70 дробных кацельняў.

Былі ўведзены адмысловыя заліковыя кніжкі. У іх адзначалася колькасць гадзін, адпрацаваных на грамадскіх пачатках на добраўпарад-каванні горада. У суботы, нядзелі, у выходныя і проста ў вольны час працавалі тысячы гараджан. Было выраблена 100 тысяч квіжак. На добраўпарадкаванні адпрацавана 390 тыс. чалавекадзён. Пазней праца на грамадскіх пачатках па добраўпарадкаванні горада магла стаць ар-гументам для атрымання кватэры.

На працяіу таго ж 1972 г. было высаджана 1,5 тыс. дрэваў, 18,5 тыс. кустоў.

Для каардынацыі працы былі створаны штабы па добраўпарадка-ванні горада18, быў распрацаваны план мерапрыемстваў на 1971 г. на 16 старонках. За кожным прадпрыемствам, установай, школай зама-цоўваліся абавязкі за ўласныя сродхі высадзіць дрэвы, разбіць кветні-кі, газоны, пакласці асфадьтава-бетоннае пакрыццё. Напрыклад, кра-ме «Дзіцячы свет» было даручана разбіць кветнік плоінчай 15 м2, па-садзіць 8 000 кветак. Кавярні «Сняжынка» — правесці штыкаванне глебы пад 'кветнік плошчай 120 м2, высадзіць 330 кветак. СШ № 10 — высадзіць 60 дрэваў. СШ № 2 — разбіць кветнік плошчай 80 м2, паса-дзіць 7000 кветак. Друкарнй брала абавязак зрабіць кветнік плошчай 120 м2, пасадзіць 7000 кветак, трэст сталовых і рэстаранаў — усталяваць 10 ваз-кветнікаў і 20 лавак, кінатэатр «Зеніт» — устанавіць 5 кветнікаў-скрыняў і 2 вазы, пасадзіць кветкі і высадзіць 7 дрэваў. Гарнізонны ўнівермаг меўся зрабіць газон і разбіць кветнік плошчай 20 м2, выса-дзіць 300 кветак19.

Пенсіянер А. Ласянкоў абяцаў высадзіць 5 дэкаратыўных дрэваў і да-глядаць іх. Ен заклікаў іншых наследаваць ягонаму прыкладу.

18 ДАВВ. Ф. 322, воп. 9, спр. 102, арк. 7. Пратакол № 10 пасаджзння 1971 г.

,7Тамеама. Спр. 105, арк. 9. Пратакол № 3 сесіі 30 лістапада 1971 г.

18 Тамсама. Спр. 116, арк. 163—164. Палажэнне аб гарадскім пггабе па добраўладкаван-ні г. Віцебска.

19 Тамсама. Спр. 102, арк. 54. План мерапрыемстваў па добраўпарадкаванні горада на 1971 г.

АЙСНЕ 3 2014 159

МІКАЛАЙ ПІВАВАР

Ад кіраўніцтва аўтапарка былі запатрабаваныя тлумачэнні, «чаму ў нашых трамваях і аўтобусах мы не чуем абвяшчэння прыпынкаў, адсутшчаюць плаяы маршрутаў руху транспарту, як гэта прынята ў ін-шых гарадах? Чаму аўтобусы, якія ідуць у парк па заканчэнні змены, не бяруць пасажыраў?» Прапаноўвалася (як гэта ўжо рабілася ў трам-ваі) выставіць указальнік руху ў парк і па шляху працягваць пера-возку пасажыраў20. Цяпер гэта ўжо стала нормай, а на той час было новаўвядзеннем, за якое давялося змагацца.

Акрамя будаўніцтва і добраўпарадкавання прадугледжваліся і свя-точныя мерапрыемствы. 1 ліпеня 1972 г. у Віцебск была запрошана вялікая група вядомых дэеячаў культуры з удзелам 3. Азгура, А. Бага-тырова, А. Бембеля, П. Броўкі, Г. Бураўкіна, У. Караткевіча, Е. Лось, А. Маўзона, М. Фрадкіна. Ім паказвалі горад, вадзілі на прадпрыем-ствы, каталі на параходзіку па Дзвіне, частавалі на банкеце ў парку «Мазурына», арганізавалі заггіс на абласной тэлестудыі. Марк Фрадкін паабяцаў напісаць песню пра Біцебск. Уладзімір Караткевіч — п’есу на гістарычную тэматыку з назвай «Набат», «Набатныя званы Віцебска», ці «Набат над Дзвіной»21. У кастрычніку таго ж года ў горад прыяз-джала Лідзія Абухава22. Яна невялікі час жыла ў Віцебску, вучылася ў СШ № 10. Пісьменніца марыла напісаць кнігу да 1000-годдзя Віцебска, праўда, калі ёй «створаць умовы і прымацуюць памочніка, які ведае гісторьпо горада і дасць ёй матэрыялы»23. Адпаведныя ўмовы былі створаныя — яе пасялілі ў санаторыі «Лётцы», а сваімі матэрыяламі «падзяліўся» Міхаіл Рыўкін. Неўзабаве была напісана кніга лад назвай «Віцьбічы», якая была выдадзена вялізным накладам і адыграла пэўную ролю ў пашырэнні звестак пра гісторыю Віцебска. На жаль, прозвішча фактычнага сааўтара там не было.

Да падрыхтоўкі святочных мерапрыемстваў прыцягваўся ўвесь пра-пагандысцкі апарат улады, у тым ліку радыё, тэлебачанне, друк. Такім грамадскім арганізацьмм, як Таварыства аховы помнікаў, «Веды», было даручана праводзіць лекцыі аб гісторыі Віцебска. У 1972 г. Тавары-ства аховы помнікаў правяло 90 такіх лекцый, у 1973 г. — 5024. Зразу-

20 ДАВВ. Ф. 322, воп. 9, спр, 105, арк. 14. Пратакол >6 3 сесіі 30 лістапада 1971 г.

21 Сімановіч Д. Ліст э маладосці // Карагкевіч Уладэімір. Выў. Ёсць. Буду!: успаміны, іытэрв’ю, эсэ / уклад. Г. Шаблінскай. Мінск: Мастадкая літаратура, 2005. С. 262.

22 Лідзія Аляксееўна Абухава (1922—1991) — руская шсьменніца.

23 Снмановнч Д. Г. Внтебскнй вокзал, нлн Вечернне прогулкн через годы: дневннкн. Мннск: Асобны дах, 2006. С. 138

24 ДАВВ. Ф. 487, воп. 1, спр. 77, арк. 20. Справаздача.

160 АПСНЕ 3 2014

СВЯТКАВАННЕ ТЫСЯЧАГОДДЗЯ ВІЦЕБСКАЎ 1974 Г.

мела, што асвятляўся ў асноўяым савецкі час, змест падэей трактаваўся згодна з прывцыпам партыйнасці. Падрыхтоўка да святкавання 1000-годдзя Віцебска не дужа адрознівалася ад падрыхтоўкд да святкавання іншых савецкіх святаў. Клубам віцебскіх прадпрыемстваў было даруча-на «правесці вечарыну адпачынку між цэхамі», «арганізаваць чытанне лекцый і дакладаў у клубах і цэхах», «Арганізаваць куток баявой сла-вы і стэнды ў бібліятэцы» і інш. Замест мерапрыемстваў, што маглі б паспрыяць распаўсюджаншо ведаў па гісторыі і культуры старажыт-нага Віцебска, праводзіліся лекцьгі на тэму «Савецкая праграма міра — канкрэтная рэалістычная праграма аздараўлення міжнародных адно-сін», «Антыкамунізм — тэрыторыя вырачаных», «Ударная праца савец-кіх людзей — зарука ўмацавання эканамічнай і абароннай магутнасці СССР» і інш.

БАРАЦЬБА Ў ПРЭЗІДЫУМЕ ВС СССР

12. чэрвеня 1974 г. на імя 1-га сакратара ЦК КПБ П. М. Машэрава і старшыні Савета міністраў БССР Ціхана Якаўлевіча Кісялёва была цакіравана дакладная запіска, у якой віцебскія кіраўнікі прасілі дазвол правесці святкаванне 30—31 жніўня 1974 г., а таксама хадайнічалі аб узнагароджанні горада ордэнам Кастрычнідкай рэвалюцыі25. Дазволу прасілі і на тое, каб запрасіць на святкаванне дэлегацьгі з саюзных рэс-публік СССР, а таксама ГДР і ПНР. Цікава, што на святкаванне за-прашаліся ўсе члены Палітбюро ЦК КПСС, у тым ліку Л. I. Брэжнеў і Ю. У. Андропаў, члены і кандыдаты ў члены Бюро ЦК КПБ, загадчыкі аддзелаў ЦК КПБ, міністры, начальнікі глаўкаў, бьшыя кіраўнікі воб-ласці і горада, дзеячы кулыуры, ганаровыя грамадзяне, героі Савецкага Саюза — ураджэнцы Віцебшчыны і іншыя. Спіс запрошаньгх на свята ганаровых гасцей уключаў першапачаткова 250 чалавек, а ўсяго 1134 чалавекі26.

Перад самым святкаваннем узнікла нечаканая праблема. У ліпені, на пасяджэнні сакратарыята Палітбюро Андрэй Паўлавіч Кірыленка, які быў адньм з найболып уплывовых членаў (пры адсутнасці Міхаіла Андрэевіча Суслава выконваў абавязкі старшыні на пасяджэннях сакра-тарыята ЦК КПСС) выказаўся супраць прьшяцця пастановы аб святка-ванні 1000-годдзя Віцебска. Прычыны гэтага цяпер вызначьшь склада-

25 ДАВВ. Ф. 1, воп. 130, отр. 133, арк. 3. Дакладная зашска абкама КПВ ад 12 красаві ка 1974 г.

26 Тамсама. Арк. 47—98. Спіс запрошаяых на святкаванне.

АРСНЕ3 2014 161

МІКДЛАЙ ПІ8АВАР

на, але прыняцце канчатковага рашэння адклалі. Наш зямляк Уладзімір Ігнацьевіч Бровікаў27 патэлефанаваў першаму сакратару віцебскага аб-кама КПБ Сяргею Міхайлавічу Шабашову і паведаміў аб гэтым. Першы сакратар гаркама В. Міхеяьсон быў на той час у адшгаынку, таму С. М. Ша-башаў у тэрміновым парадку накіраваў у Маскву Іосіфа Навумчыка.

Разам з У. I. Бровікавым яны сталі працаваць над даведкай, якая на новым пасяджэнні Палітбюро пераканала б яго членаў у патрэбе свят-кавання 1000-годдзя ВІцебска. Запіска была падрыхтавана на 2 старон-кі. Першая ўключала кароткую інфармацмю пра гісторыю Віцебска і ар-гументацыю, чаму варта святкавадь такую дату. Яна пачыналася слова-мі «Як устаноўдена...»28, Другая старонка — праект пастановы сакрата-рыята палітбюро; праект пастановы палітбюро; праект указа прззідыу-ма Вярхоўнага Савета СССР. Цікавы факт: Іосіф Навумчык настаяў, каб у тэкст быў уключаны факт, што сустракаць вызваліцеляў 26 чэрвеня 1944 г. выйшла толысі 118 чалавек (пры тым, што даваеннае насельніцгва складала 180 тысяч чалавек)29. Машыністка, якая друкавала даведку, не магла паверыць, што насельніцтва такога буйнога горада магло ска-раціцца так катастрафічна. I была вельмі ўражана тым, што такія ліч-бы аказаліся праўдзівымі. Магчыма, гэты факт зрабіў уражанне, і на другім слуханні сакратарьгата Палітбюро пастанова аб святкаванні 1000-годдзя Віцебска была прьпіята беэ дапрацовак.

СВЯТКАВАННЕ

Святкаванне праходзіла ў канцы лета — пачатку восені. Але фактыч-на яно пачалося 30 чэрвеня 1974 г.®°, калі адбылося святочнае адкрыц-цё мемарыяльнага коміхлексу ў гонар савецкіх воінаў-вызваліцеляў, партызанаў і падпольшчыкаў Віцебшчыны (архітэктар Юрый Шпіт, скульптары Б. Маркаў, Я. Печкін). На святкаванне прыехала больш за тысячу ветэранаў, каля 40 генералаў. Быў шсьменнік Уладзімір Карпаў,

37 3 1972 па 1978 гг. працаваў у апараде ЦК КПСС інспектарям, памочнікам сакратара ЦК КПСС, намеснікам аагадчыка Аддзела арганізацыйна-партыйнай работы.

28 Інтэрв’ю аўтара з I. А. Навумчыкам 25.04. 2012 г.

29 Факт з рэпертуару савецкай прапаганды. Такая малая колькасць нзсельшцтва тлу-мачылася зверствамі акупантаў. Аднак пзўная частка гараджан паспела выехаць у звакуацыю ў савецісі тыл. Частка сышла ў вёску, бо там было прасцей пракарміцца, пэўная частка жыхароў горада з падыходам савецка-германскага фронту да горада была эвакуіравана вемцамі ў тыл (у асноўным Слонімшчына, Смаргоншчыва).

30 Горад быў вызвалены 26 чэрвеня, але гэты дзень выпадаў на сераду, таму святка-вакяе перанесена на нядзелю.

162 АРСНЕ 3 2014

СВЯТКАВАННЕ ТЫСЯЧАГОДДЗЯ ВІЦЕБСКА Ў1974 Г.

які ў гады вайны служыў разівД,ІЬІкам і атрымаў званне Героя Савец-кага Саюза забаі пад Віцебскам.

3 25 жніўвя па 1 верасня іф«одзіла юбілейнае свята мастацтваў. У яго межах былі арганізаваны выстава «Віцебск у творчасш беларускіх мастакоў», рэспубліканская выстава кшгі, фотавыстава «Віцебск учора, сёння, заўтра», свята самадзебвага мастацтва.

28 жніўня 1974 г. быў выдадзены Указ Прэзідыума Вярхоўнага Са-вета СССР аб узнагароджанш г. Віцебска «за поспехі ў выкананні пла-наў 9-й пяцігодкі, а таксама ў сувязі з 1000-годдзем» ордэнам Працоў-нага Чырвонага Сцяга (першап8чатковаі як мы памятаем, планавалася ордэнам Кастрычніцкай рэвалюкьп). 29 жшуня ў драматычным тэатры адбылася прэм’ера п’есы Ул. Кара,гкевіча «Званы Віцебска».

30 жніўня — 1 верасня адбыліся святочныя мералрыемствы: маса-выя шэсці да помнікаў і брацкіх могілак савецкіх воінаў, партызан і падполыпчыкаў, выступы самадзейных і спартыўна- мастацкіх калекты-ваў, марш-парад духавых аркестраў, тэатралізаваныя прадстаўленш. Упершыню было арганізаваыа воднае свята. Яно адбылося каля Кіраў-скага моста 31 жніўня і мела назву «Віцебскія агні». (Згодна з летапісам, менавіта каля сутокі Віцьбы квягіня Вольга прыплыла па Дзвіне на ладдзі ў месца, з якога вырас горад- Цяпер гэтае свята стала традыцый-най часткай святкавання Дня горада.) На адмысловай платформе было спалена пудзіла «эксплуататара», вайсковы аддзел фарсіраваў раку, за-тым спалілі пудзіла Гітлера і пудзіла «імперыяліста»31. Увечары адбыў-ся феерверк.

31 жніўня прайшоў святочны мітынг з ускладаннем кветак. У шэсці святочнай калоны ад плошчы Леніна да плошчы Перамогі ўзялі ўдзел 20 тысяч чалавек. На адмысловых аўтамабільных платформах былі прадстаўлены інсцэніроўкі з гісторьгі горада. У тэатры імя Якуба Кола-са адбылося ўрачыстае пасяджэкне Віцебскага гарсавета, прадстаўнікоў партыйных і грамадскіх арганізвцьш, вайскоўцаў Савецкай Арміі, гас-цей, на якім выступіў першы сакратар ЦК КПБ П. М. Машэраў. На ім ён уручыў гораду ордэн Пряттпўнага Чырвонага Сцяга. На мерапрыем-ствах прысутнічала 150 ганаровых гасцей, у ім бралі ўдзел дэлегацьп Мінска, Смаленска, Пскова, Каўнаса, гарадоў Украіны, Прыбалтьпа, з Франкфурта-на-Одэры (ГДР), Зялёнай Гуры (ПНР), ветэранскія арга-нізацыі частак і злучэнняў, якія ўдзельнічалі ў вызваленні горада ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў, творчыя і шшыя арганізацьп. Увечары на Летняй эстрадзе адбыўся канцэрт ансамбля «Песняры».

31ДАВВ. Ф. 1, воп. 130, спр. 65, арк. 30—31- Сцэнар воднага свята.

АРСНЕ3 2014 163

МІКАЛАЙ ПІВАВАР

М. С. Рыўкін

А. Л. Аляксееў

М. С. Рыўкін і А. Л. Аляксееўу Віцебску Б. А. Рыбакоў

164 АПСНЕ 3 2014

СВЯТКАВАННЕ ТЫСЯЧАГОДДЗЯ ВІЦЕБСКА Ў 1974 Г.

Выгляд на вул. Леніна з боку Віцьбы. Пачатак 1970-х г.

Выгляд на вул. Леніна з дома з рэстаранам «Аўрора». Пачатак 1970-х гг.

АОСНЕ 3 2014 165

МІКАЛАЙ ГІІВАВАР

166 АПСНЕ 3 2014

СВЯТКАВАНКЕ ТЫСЯЧАГОДДЗЯ ВІЦЕБСКАЎ 1974 Г.

Выгляд плошчы Перамогі з вьшіыні помніка вызваленню. Фота з асабістага архіва I. А. Навумчыка

Добраўпарадкаванне плошчы Перамогі. Пачатак 1970-х гг.

Фота з суполкі «Таямніцы Віцебска», НІ1;р://ук.соіп/1ауатпісу_уісеЬзка

• і >

" I « *

> * »(•«> ■•-111 »г >. і

• »'*Г .і «

АВСНЕ 3 2014 167

МІКАЛАЙ ПІВАВАР

Плошча Перамогі. Сярэдзіна 1970-х гг. Фота Б. Беленькага

Земляныя раскопкі на месцы будаўніцтва новай прыбудовы дабудынкаўнівермага. 1974г. Фота з асабістага архіва Г. В. Штыхава

168 АВСНЕ 3 2014

СВЯТКАВАННЕ ТЫСЯЧАГОДДЗЯ ВІЦЕБСКА Ў 1974 Г.

У К А 3

ПРЭЗІДЫУМА ВЯРХОЎНАГА САВЕТА СССР

АБ УЗН АГАРОДЖАННІ ГОРАДА ВІЦЕБСКА ОРДЭНАМ ПРАЦОЎНАГА

ЧЫРВОНАГА СЦЯГА

За вя.іікія поспехі, дасягнутыя працоунымі горада ў гасгіадарчым кудыурныч будаўніцтве, і ў сувязі з ІООО-годдзем з часу заснавання С'знагародзіііь ГОРАД ВІЦЕЬСК ордэнам ПРАЦОУНАГА Ь ВОНЛГА СЦЯГА. я ^ гггр

Стапшыня Прэзідыума Віфіоўмага С«вста ссск

                    М ПАДГОРНЫ. Сякпэтар Прмідыумя В*рхо*нага Савста СССР М. ГЕАРГАДЗЕ.

Наскм. Нрл« ’ь жйі\ня 107 4 г.

Указ аб узнагароджанні Віцебска ордэнам Працоўнага Чырвонага сцяга. Газета «Віцебскі рабочы»

Ускладанне кветак на плошчы Перамогі. 30 чэрвеня 1974 г. Фота з асабістага архіва I. А. Навумчыка

АПСНЕ 3 2014 169

МІКАЛАЙ ПІВАВАР

Агульны здымак удзельнікаў святочнага пасяджэння 30 жніўня 1974 г.

Фота з асабістага архіва I. А. Навумчыка. Справа налева: Невядомы; Пятрусь Броўка; пісьменніца Лідзія Абухава; старшыня аблвыканкама Пётр Яфімавіч Рубіс;

1 -ы нам. старшыні Савета міністраў БССР Уладзімір Фёдаравіч Міцкевіч;

2-і сакратар ЦК КПБ Аляксандр Нічыпаравіч Аксёнаў; 1 -ы сакратар віцебскага гаркама КПБ Валянцін Васілевіч Міхельсон, 1-ы сакратар ЦК КПБ П. М. Машэраў; старшыня віцебскага гарвыканкама Валянціна Паўлаўна Вараб'ёва; Уладзімір Елісеевіч Лабанок; сакратар віцебскага абкама КПБ па сельскай гарпадарцы Іван Арцёмавіч Шыбека; 1 -ы сакратар Кастрычніцкага райкама Ганна Нічыпараўна Лявонава; кіраўнік прафсаюзаў Мінін; Сабельнікаў.

Другі рад: Ліўшыц, кіраўнік меліярацыі; генерал-палкоўнік, камандзір Беларускай ваеннай акругі Міхаіл Мітрафанавіч Зайцаў; нам. старшыні гарвыканкама Іван Пятровіч Алейнікаў; 1 -ы сакратар Сенненскага райкама КПБ Радзецкі;

1 -ы сакратар Бешанковіцкага райкама КПБ Таран; 1 -ы сакратар віцебскага абкама КПБ Сяргей Міхайлавіч Шабашоў; у 3-м радзе 6—8-я — дэлегацыя ад горада Франкфурт-на-Одэры; у 6-м радзе 6-ы справа — Генадзь Бураўкін

170 АРСНЕ 3 2014

АЯСНЕ 3 2014

               МІНІСТЭРСТВА КУЛЬТУРЫ БССР

БЕЛАРУСКІ ДЗЯРЖАЎНЫ ДРАМАТЫЧНЫ ТЭАТР імя ЯКУБА КОЛАСА

йм»шнмшпгатштгошішпттш»штшшшшшшійііжікшшш* ««кншіштвпшіагацшшнтіні

Уладзімір КАРАТКЕ8ІЧ

Тысячагоддзю горада Віцебска арысвячаецца гэты спехтакль

ЗВАНЫ 8ІЦЕБСКА

Гістарычныя падзеі XVII стагоддзя

_ Спсхгакль у 2-х частках

Рэжысср — дыпламант Беларускага дзяржаўнага тэатральна-мастацкага інстытута Валерый МАЗЫНСКі

Мастак Аляксандр САЛАУЕУ

Кампазітар Сяргей КАРТЭС

Гллоўны рэжысір тэатра — заслужаны дзсяч мастацтааў 6ССР, лаўраат Дзяржаўкай прэміі БССР С. С. КАЗІМІРОУСКІ

СЦЯПАН ПАСІЕРА. заза-датар паўстання ....

МАРЦЫЯН РОПАТ, цэхавы мсчнілаў-збраяроЎ . . .

АНТОНІ-ЛАР ЕОЛЬХА, за-латых спраў майстра

ВАГУСЯ ДАНЕЛЬ, дачка аднаго з віцебскіх радцаў

ПРУЗЫНА ТРАПАШКАВА. яе «мамка» .....

ЕУГА БАБУК, былая паьіту-ха, нзпоўюродка ....

ІЛЯ, <сзаволі>ны» поп .

Дзеюныя асобы

засл. арт. БССР У. А. Куляшоў -А. I. Лабанок {/

В- П. Зубараў і/ А. П. Фралоў

В. А. Бяззубааа Л. (. Пісарава

В. Ц. Петрачкоаа нар зрт. БССР I. А. Матусевіч Б. Я. Крупскі

ВАСКАМАТЫС і сябры !■ Вольхі і

СЫМОН НЕША ) Ропата Я. П. Шыпіла ЯНКА ГУЖНІШЧАУ, зва

нар.........Б. I. Сяўко

ІАСАФАТ (ІЗАХВАТ) КУН ЦЭВІЧ, уніяцкі арцыбіс куп Полацкі і Віцебскі .

СТАНІСЛАУ КАСШСКІ, еэуіт, духоўнік Кунцэаіча .

ПАЛІКАР АБРАПМОВІЧ, тысячнік, галава • біскуп-скай «ггардыі» ....

ДАРАФЕЙ. дгверапая асоба К>‘нцз»віча......

ПАПА РЫМСКІ ....

іч-ДРПЛЬ ПОЛЫ КІ

заст. арт. БССР У. А. Куляшоў ў' А. I. Лабанок '

засл. арт. БССР Т. А. Кокштыс

В. М. Дашкевіч

Л. 1. Трушко

язр. арт. БССР А. М. Трус А Я

і аыканаўцы:

ЛЕУ САПЕГА. вялікі канц-лер Беларусі і Літвы . .

АЛЯКСАНДР КОРВШ-ГАНСОУСКІ, рэфс-рэкда-рый і дзяржаўны сакратар Вялікгга княства. член ка-місарскага суда . . .

ГАРАДЖАНКІ.....

нар. зрт. БССР, лаў-рэат Дзярж. прэміі БССР Ф. I. Шмакаў

Я. Я.

                            Фалевіч нар. арт. БССР 3. I. Канапеяька Г. А. Каралькоаа Т. Р. Мархель

                       A. Ф. Мельдзюкова Л. А. Нісневіч

                       Т. У. Ск&арцова

                       B. К. СтарыкоеІч Т. I. Шапшалава

ГАРАДЖАМЕ П. В. Бялевіч

                       C. А. Казлоў С. Я. Кохан

МЯШЧАНЕ, ГВАРДЗЕРШЫ. ВАРТА — артысгы тэатра і дапаможны склад уммОамл

Загадчык мастацка-пастановачнай часткі Д. 1. Кургакаў Галоўны -машынют сцэны П. I. Сарокін Радыёіяжынср А. М. Корсак Мастак па асвятлснню Ю. А. Зінін Старіаы аакройшчык мадэльср А. С. Шабашоаа Старшы мастак-бутафор П. Д. Бал&акскха Старшы мастак дэкаратар П. В. Чарнушын Старшы мастак-грымёр — заслужаны работііік ьультуры БССР Л. Я. Звсздачотааа Старшы рэквізітар Н. Я. Крупскаа Загадчык стглярнага. цэха А. М. Ч.фнабрысаў Загадчык слясарнага цз>ха Г. У. Бабіта Саекгахль вядзе Б. Я- КРУПСКІ

Афіша спектакля' «Званы Віцебска»

СЗЯТКА8АННЕ ТЫСЯЧАГ0ДДЗЯ 8ІЦЕВСКА Ў 1974 Г.

МІКАЛАЙ ПІВАВАР

СВЯТКАВАННЕ ТЫСЯЧАГОДДЗЯ ВІЦЕБСКА Ў 1974 Г.

Фрагмент святкавання на отадыёне «Дынама». 19741 Фота з асабістага архіва і. А. Навумчыка

Марка, выпушчаная ў гонар святкавання 1000-годцзя Віцебска

АРСНЕ3 2014 173

Юбілейны медальу гонар 1000-годдзя Віцебска

172 АНСНЕ 3 2014

МІКАЛАЙ ПІВАВАР

Фрагмент святкавання. Княгіня Вольга з дружынай. Фота з суполкі «Таямніцы Віцебска»

Выступленне «Песняроў» на святочным

канцэрце ў 1000-годдзя Віцебска

174 АРСНЕ 3 2014

СВЯТКАВАННЕТЫСЯЧАГОДДЗЯ ВІЦЕБСКАЎ 1974 Г.

КОТЕБСК т

юоо

АОСНЕ3 2014 175

МІКАЛЛЙ ПІВАВАР

ЗНАЧКІ ДА ЮБІЛЕЮ

На здымкнх: З.ісод -- значкі запода ннлаг/чнага а«7огалЯвам»ін. смраоа — выгворча-тэхпічнага аб’яднапмя «Млналіг».

1974 г. ф ВІЦКЬСК/ РЛБОЧЫ ф

Значкі да юбілею горада

ІГц<Ут: прідпрпяшл іінт н <\др*х (іішірннтіЛЯ'

ІІІЦі'ХС ЛріДПрноТІМ (ШЫ Х«Т* НЛЗВ»КЮ1<

Канверг у гонар святкавання 1000-годцзя Віцебска

176 АВСНЕ 3 2014

СВЯТКАВАННЕ ТЫСЯЧАГОДДЗЯ ВІЦЕБСКА Ў 1974 Г.

ВІЦЕБСК УІТЕВЗК ВНТЕБСК ШІТЕВЗК

ч.;

* ■

Фотааяьбом «Віцебск», выдадзены ў гонар 1000-годдзя

АРСМЕ 3 2014 177

МіКАЛАЙ ПІВАВАР

Святочны канцэрт быў вытрыманы ў духу пануючай ідэалогіі. Ёв пачаўся з выканання зводным хорам песні «Велічальная Відебску», а скончыўся спевамі кантаты Б. Рунова «Вялікай партьгі — слава!»32. Вось цытата з яго сцэнарыя:

    Заслона адкрываецца. На задніку сцзны выява шкатулкі. У ле-вым кутку герб Віцебска. Танцоры выконваюць харэаграфічную карцінку «Віцязі», «Станаўленне крэпасці Віцебск». Вядучы: «Ра-шэннем князя віцебскага (вылучана мной. — Аўт.) утворана дру-жына для абароны крэпасці віцебскай ад варожых набегаў»33.

КОЛЬКІ КАШТАВАЛА ВІДОВІШЧА?

Захаваўся каштарыс выдаткаў на падрыхтоўку да свята 1000-годдзя горада і 30-годдзя яго вызвалення:

Афармленне горада 90 тыс.

Анлата сцэнараў і іх ажыццяўленвя (святочнае шэсце, адкрыццё помніка, святы песні. і танца,

спартыўнае і воднае свята) 30 тыс.

Арганізацыя і правядзенне конкурсаў, заахвочванне пераможцаў (самадзейнага мастацтва, аматарскіх фільмаў, выяўленчага мастацтва) 4 тыс.

Канцэрт і арэнда памяшкання 3 тыс.

Друкарскія выдаткі

(афішы, шіаны, запрашэнні і інш.) 2,5 тыс.

Набыццё

памятных медалёў 1500 шт х 2 руб 3 тыс.

памятных значкбў 1500 шт х 1 руб 1,5 тыс.

сувенірных тэчак 1500 нгг х 8 руб 12 тыс.

альбомаў, кніг 1500 шт х 3 руб 4,5 тыс.

Прыём дэлегацый з іншых гарадоў і раёнаў 350 чалавек х 36 руб. 12,6 тыс.

Экскурсійна-транспартныя расходы 7,5 тыс.

32 Праграма святочнага канцэрта, прысвечанага 1000-годдзю заснаванвя Віцебска. За-хоўваецца ў асабістым архіве А. I. Навумчыка.

33 ДАВВ. Ф. 2222, воп. 4, спр. 170, арк. 7, 8. Сцэнарьгй святочвага канцэрта, прысве-чанага 1000-годдзго ў выкананні нар. ансаыбля танца «Лявовіха».

178 АЯСНЕ 3 2014

СВЯТКАВАННЕ ТЫСЯЧАГОДДЗЯ ВІЦЕБСКАЎ1974 Г.

Набыццё кветак і вянкоў Афіцыйная вячэра34 350 х 8 руб. Усяго

4 тыс.

2,8 тыс.

177,4 тыс. рублёў35

Для параўнання традыцыйнае тэатралізаванае свята «Снежны фес-тываль-74», якое, дарэчы, таксама было прымеркаванае да 1000-годдзя Віцебска і праведзена 24 лютага 1974 г. у парку Мазурьша, каштавала гарадскому бюджэту 645 рубдёў3®.

Гэтыя лічбы — толькі непасрэдныя выдаткі на святкаванне, якое адбывалася некалькі дзён у канцы жніўня — пачатку верасня 1974 г. Але ж былі і схаваныя. Напрыклад, пражыванне і сілкаванне ганаровых гасцей ускладалася на бюджэты прадпрыемстваў. Напрыклад, Е. Лось і М. Фрадкін былі замацаваныя за фабрыкай «Сцяг індустрыялізацыі», Г. Вураўкін і Р. Барадулін — за «Чырвоным кастрычнікам», П. Броўка і А. Багатыроў — за заводам тэхналагічнага абсталявання, А. Вярцінскі і А. Бембель — за заводам імя Камінтэрна, А. Маўзон і М. Савіцкі — за дывановым камбінатам, В. Быкаў і У. Караткевіч — за шоўкавым камбінатам37.

Былі адкрыты мемарыяльны комплекс «Пераможцам» і ансамбль плошчы Перамогі («Мемарыяльны комплекс у гонар савецкіх воінаў-вы-зваліцеляў, партызан і падполыпчыкаў Відебшчьгаы»), стварэнне якіх бьшо запланавана яшчэ планам 1947 г. Яно каштавала гораду 3 млн 566 тыс рублёў38, Імёны славутых асоб, звязаных з Віцебскам, былі ўга-нараваныя ўстаноўкай мемарыяльных дошак, прысвечаных іх памяці.

Да святкавання 30-годдзя Перамогі віцебскі гарвыканкам прыняў ра-шэнне аб надзяленні кватэрамі ўсіх удзельнікаў ванны, якія стаялі на чарзе па паляпшэнні жыллёвых умоў. Да 1 ліпеня 1974 г. яно было вы-канана. Кватэры атрымаш каля 150 ветэранаў. Але да новага года чарга зноў стала такой самай, бо ў горад актыўна пачалі праязджаць ветэраны з наваколляў.

34 У рэстаране «Аўрора».

36 ДАВВ. Ф, 2222, воп. 4, спр. 171, арк. 29—30. Смета расходов на подготовку н празд-нованне 1000-летня г. Ввтебска н 30-летня его освобождення.

“6 Тамсама. Спр. 170. Арк. 12—13. Каштарыс даходаў і расходаў.

31 Тамсама. Спр. 171. Арк. 35—36. Спіс замацавання заігрошаных госцяў за прэдпры-емстваыі горада.

38 Плошча ГІерамогі: завяршаючы этап // Відебскі рабочы. 1974. 9 крас.

ШТО БЫ/10 ЗРОБЛЕНА

АНСНЕ 3 2014 179

МІКАЛАЙ ПІВАВАР

Была праведзена навуковая канферэнцыя, прысвечаная 1000-годдзю Віцебска39. Выдадзены гісторыка-эканаыічны нарыс «Віцебск», каляро-вы і чорна-белы альбомы пра Віцебск, кніш Ільі Сямёнавіча Клаза «Пу-тешествне по Двнне», 17 буклетаў пра героях-суродзічах, ганаровых гра-мадзянах горада, а таксама турыстычная карта-схема горада. Да юбілею была перавыдадзёна кніга «Внтебское подполье», фактычна, кандыдац-кая дысертацыя Ніны Іванаўны Дарафеенкі, абароненая ў 1967 г. У форме кнігі яна першы раз убачыла свет у 1969 г., а дзякуючы юбілею ў 1974 г. . выйшла большым накладам. Да юбілею прайшла выстава «Віцебск у творчасці беларускіх мастакоў», створаны хранікальна-дакументальныя фільмы «Горад майго лёсу» і «Віцебскія ўзоры», а таксама спецвыпуск кіначасопіса «Савецкая Беларусь».

Віцебску прыевяцілі сваю «Урачыстую ўверцюру» Анатоль Багаты-роў, песню «Сталіца абласная» Марк Фрадкін, а таксама Станіслаў Паж-лакоў, Уладзімір Сарокін, Іван Дзярясынскі, Гаўрыіл Юдзін і іншыя. Ме-навіта да святкавання 1000-годдзя Віцебска У. Караткевіч напісаў п’есу «Званы Віцебска», у якой адлюстраваў падзеі антыўніяцкага паўстання віцяблян 1623 г.

Была выраблена адпаведная сувенірная і памятная прадукцыя: паш-тоўкі (ці не першыя ў гісторыі савецкага Віцебска?), юбілейныя маркі і канверты, значкі, медалі, этыкеткі, сувеніры. Напрыклад, 9 відаў знач-коў былі выраблены на заводзе тэхналагічнага абсталявання, 4 — на вы-творчым аб’яднанні «Маналіт»40. На іх былі змешчаны выявы «брэнда-вых», кажучы сучаснай мовай, аб’ектаў тагачаснага Віцебска: помніка Леніну, трамвая, ратушы, манумента на плошчы Перамогі, помніка 1812 г. на Успенскай горцы, будынка ветэрынарнай ажадэміі, панарамы Кіраўскага моста, ліхтара на тым самым мосце. На адным значку была нават змешчана выява Пагоні як элемента герба горада. Было некаль-кі сюжэтаў, якія адлюстроўвалі храналаіічныя падзеі — «Віцебск: 1000 (974—1974)»; «Віцебск 1941—1944». Практычна ўсе сюжэты аздаблялі-ся арнаментам са сцяга БССР. Некаторыя значкі былі вырабленыя са шкла, некаторыя з метала. Быў падрыхтаваны настольны медаль, аў-тарам якога стаў Станіслаў Кампанічэнка41.

Няпэўнасць з датай заснавання Віцебска выклікала значныя прабле-мы для арганізацыі святкавання. Напрыклад, з дырэкцьгі па выданні і

39 Навумчык I. А. Учора і сёння // Поыяікі гісторыі і культуры Беларусі. 1974. № 2. С. 24.

40 Значкі да юбілею II Віцебскі рабочы. 1974. 21 студз.

41ДАВВ. Ф. 2222, воп. 4, спр. 171, арк. 39. Апісакне эскізу настольнага медаля, прысве-чанага 1000-годдзю з дня заснавання г. Відебска.

180 АОСНЕ 3 2014

СВЯТКАВАННЕ ТЫСЯЧАГОДДЗЯ ВІЦЕБСКА Ў 1974 Г.

экспедыцыі знакаў папгговай аплаты (Масква) прыйшоў адказ, што пра-дугледжана выданне паштовай маркі, прысвечанай 1000-годдзю Віцеб-ска і выраб штэмгіеля спецгашэння. Аднак,

   паведамляем, што ў даведніку, выдадзеным Аддзелам па пы-таннях работы Саветаў Прззідыума Вярхоўнага Савета і Вялі-кай Савецкай энцыклапедыі датай утварэння г. Віцебска лічыц-ца 1021 год. У сувязі з гэтым праводзяцца неабходныя ўдакладнен-ні і кансулыпацыі43.

Тым не менш, марка, прысвечаная 1000-годдзю Віцебска, усё ж такі выйшла.

Менавіта дзякуючы падрыхтоўцы да святкавання горад іатрымаў са-вецкі варыянт герба. У 1969 г. выканкам гарадскога Савета дэпутатаў разам з прэзідыумам гарадскога аддзялення Беларускага добраахвотна-га таварыства аховы помнікаў гісторьгі і культуры (БДТАПГіК) пра-вялі конкурс на герб Віцебска (рашэнне № 61 ад 27.02. 1969 г.), які б ад-люстроўваў «гераічнае мінулае горада, заснаванага ў 1021 г., горада воіна, горада-творцы»43. Вынікі былі падведзены ўвесну 1972 г. Першае месца і прэмія 150 руб. была прысуджана эскізу, які быў распрацаваны мастаком Георгіем Пятровічам Кісялёвым. Другое месца і прэміі 100 руб. былі прысуджаны эскізам гербаў, распрацаваных мастакамі Генадзем Фёдаравічам Шутавым і Б. Н. Кузьмічовым. Трэцяе месца і прэмія ў 80 руб. — эскізам А. Е. Хадкевіча44.

Толькі што зацверджаны герб выглядаў так: на шчыце ў залацістым абрамленні, які дзяліўся на дзве часткі, у ніжняй частцы змяшчалася вы-ява вершніка на зялёным полі. Уверсе, на чырвона-зялёным полі — вы-ява сярпа і молата. У цэнтры — тры блакітныя палосы, якія раздзяля-ліся залацістымі лініямі. Чырвоная і зялёная палосы сімвалізавалі дзяр-жаўныя сцягі СССР і БССР. Тры блакітныя палосы — рэкі Дзвіну, Віць-бу і Лучосу, на якіх знаходзіцца Віцебск. Зялёная паласа ўнізе —

   сімвал вясны, урадлівасці і абноўленага жыцця; залацістае абрамленне герба і раздзяляльныя палосы — дабрыня, гасціннасць і шчырасць беларускага народа. Вершнік, які скача, — традыцьій-ны элемент усіх папярэдніх гербаў горада Віцебска, які сімвалізуе

42 Ннформацвя днрекцнн по нзданшо н экспеднрованшо знаков почтовой оплаты Мн-ннстерства связа СССР. Захоўваецца ў асабістым архіве А. I. Навумчьша.

43 Конкурс на герб горада Віцебска // Віцебскі рабочы. 1969. 12 сак.

44 ДАВВ. Ф. 2222, воп. 4, спр. 127, арк. 25. Аб падвядзенні вынікаў конкурсу эскізаў гер-ба горада Віцебска ад 17 са'кавіка 1972 г.

АРСНЕ3 2014 181

МІКАЛАЙ ПІВАВДР

мужнасць і гераізм гараджан, гатоўнасць да самаахвярнай аба-роны Радзімы. Серп і молат — сімвал непарушнага саюза пра-цоўнага класа сялянства — асновы Савецкай дзяржавы46.

Як бачьш, нягледзячы на савецкую стылістыку, герб меў гістарыч-выя карані і ўтрымліваў «Пагошо». На жаль, Мінск не зацвердзіў герб горада. V

3 падрыхтоўкай да святкавання звязана і з’яўленне слова для акрэс-лення жыхароў Віцебска — «віцьбічы». Калі старшыня аблвыканка-ма Пётр Яфімавіч Рубіс заўважыў лозунг «Віцябляне! Годна сустрэнем 1000-годдзе горада», слова «віцябляне» падалося яму немілагучным.

У прамове П. Машэрава, значная частка якой пісалася спецыяліс-тамі віцебскага гаркама, выкарыстоўвалася слова «віцябчане». Віцебскі паэт Д. Сімановіч прыгадвае ў сваіх дзённіках, як У. Караткевіч пра-паноўваў: «Не віцябчане і не віцябляне — віцьбічы»46, Пазней форма «віцьбічы» і замацавалася. Яна адлюстравана нават у назве гарадской газеты.

СЯРОД НЕРЭАЛІЗАВАНЫХ ЗАДУМАЎ

Не ўсё з запланаванага атрымалася зрабіць. Планавалася, што бу-дзе ўзведзены помнік вядомаму суродзічу — гёнералу Л. Даватару. Не ўбачыла свет панарама вызвалення Віцебска каля кінатэатра «Перамо-га», пра якую ёсць урыўкавыя звесткі, але, на жаль, немагчыма пакуль адшукаць дэталяў.

Пятрусь Броўка прапанаваў да святкавання стварыць літаратурны музей*7. Д. Сімановіч, які на той час працаваў загадчыкам аддзела на Віцебскім абласным тэлебачанні, уключыўся ў збор экспанатаў: кніг, артыкулаў, рэчаў, аўтографаў віцебскіх літаратараў. Першапачаткова вырашана было зрабіць яго ў Віцебскай абласной бібліятэцы імя У. I. Ле-ніна. Але кіраўніцтва бібліятэкі паставілася да такой ідэі без эвпузі-язму. Урэшце, музей паўстаў у Віцебскім дзяржаўным педагагічным ін-стытуце імя С. М. Кірава пазней, у 1980 г.43.

45 ДАВВ. Ф. 2222, воп. 4, сігр. 171, арк. 40. Апісанне эскіза герба г. Віцебска.

46Снмановнч Д. Г. Внтебскпй вокзал... С. 150.

47 Броўка Пятрусь // Літаратурныя мясціны Веларусі. Краязнаўчы даведнік. Кніга пер-шая. Брэсцкая, Віцебская і Гомельская вобласці. Мінск: Беларуская энцыклапедыя, 2000. С. 107.

48 Півавар М. Краязнаўцы Віцебшчыны другой пал. XX — пач. XXI ст. Мінск: Кнігазбор, 2010. С. 259.

182 АЯСНЕ 3 2014

СВЯТКАВАННЕ ТЫСЯЧАГОДДЗЯ ВІЦЕБСКА Ў1074 Г.

М. Рыўкін прапаноўваў падрыхтаваць і выдаць кнігі аб славутых ураджзнцах Віцебшчыны, гербах горада, аб гарадской ратушы. На жаль, гэтыя нраекты не ажыццявіліся і дасюль. Мог і не выйсці гісторыка-эканамічны нарыс «Віцебск». Рэцэнзію на яго аб’ёмам 11 старонак на-пісаў доктар гістарычных навук Зіновій Юр’евіч (Залман Юдавіч) Ка-пыскі. Вывад быў такі:

   Кніга яшчэ не змяшчае гістарычна-эканамічнага нарыса...

У гэткім выглядзе кнігу нельга прьізнаць завершанай, гатовай да выдання49... С. 17. Уяўленне аб Беларусі. як «древнем достояншл Россші», часткі «русской земліі» пакінулі нам манархісты, кле-рыкалы ў шляхецкай гістарыяграфіі. Ці варта ісці за імі ?... С. 18. Дзеянні атамана Дубіны цяжка падвесці пад паняцце паў-стання50.

Сумняваўся Капыскі і ў тым, што віцебская арганізацыя РСДРП рэ-гулярна праводзіла сходы рабочых. «С. 44. Цяжка ў гэта паверыць, калі ўлічваць нелегальнае становішча, паліцэйскія пераследаванні».

Заўвагі, указаныя ў рэцэнзіі, былі ўлічаны толысі часткова. Шмат ідэалагічных штампаў засталіся на яе старонках.

1000-гадовы юбілей не ўдалося «прапіярыць» у папулярньш на тыя часы маскоўскім часопісе «Новый мнр». На прапанову В. Міхельсона аб размяшчэнні ў выданні адпаведнага артыкула старшы рэдактар аддзела публіцыстыкі В. Елісеева адказала:

   рэдакцыя ахвотна друкуе артыкульі кіраўнікоў партыйньіх арганізацый, звязаныя з распрацоўкай праблем эканамічнага і ідэалагічнага характара... артыкулы ці нарысы, прымеркаваныя да юбілеяў гарадоў, «Новыймыр» звычайна не дае61.

Да святкавання Віцебская ратуша магла быць адноўлена ў аўтэн-тычным выглядзе другой паловы XVIII ст. са спічастай, гатычнай вежай з флюгерам. Па шэрагу прычын ён не быў ажыццёўлены. Выгляд яе не змяніўся. Замест гатычнай вежы і цяпер наверсе знаходзіцца ратонда. Праўда, цяпер, замеет пяціканцовай зоркі на макаўцы ўстаноўлены флюгер з легендарнай датай заснавання горада.

Реценаая 3. Ю. Копысского ва техст юшш «Внтебск. Нсторшсо-экономнчесюш очерк». 287 егранвц мапшнопшш. С. 10—11. Захоўзеецца ў асабістьім архіве А. I. Навумчыка ш Маецца на ўвазе казадкі атаман Дубіна, атрад якога разрабаваў горад, калі ішоў у паход у ІІрыбалтыку. У1602 г., калі атрад вяртаўся, жыхары Відебска разбілі атрад, а атаыана пасадзілі на палі на Заручаўскіх Валатоўхах.

51 Адказ на ліст Міхельсона В. В. Захоўваецца ў асабістьш архіве А. I. Навумчыка.

ДПГМР Я 9П14 1ЯЧ

МІКАЛАЙ ПІВАВАР

«ТЫСЯЧАГАДОВЫЯ» НАЗВЫ

/■

ГІадрыхтоўка да святкававгня істотна паўплывала на тапашміку го* рада. Да юбілею былі перайменаваны 18 вуліц і 2 плошчы. Атрьшалі назву 7 мастоў і 2 пуцеправоды. З’явіліся новыя плошчы — Перамогі $ Пралетарская. Атрымалі назву масты горада: Кіраўскі, імя Блахіна, імц Шмырова, Пушкінскі, Кастрычніцкі, Баўманскі, Юбілейны і нуцеіфа-воды: па Гарадоцкай шашы — Полацкі, па вул. Някрасава — Металіс-таў, па вул Горкага — Першамайскі52.

Дарэвалюцыйнаму мінуламу былі прысвечаны тольхі дзве назвы; Замкавая і дзекабрыста Івана Гарбачэўскага, які з 1808 па 1817 г. вучыў-ся ў Віцебскай гімназіі. Іншыя атрымалі назвы ў гонар ініцыятараў уста-лявання савецкай улады ў горадзе: Акіма Берасценя, Міхаіла Еўсцігне-ева, Іосіфа Варэйкіса, камісара Крылова. Вуліцы 39-й, 43-й Армій, Карла Шрадара, Аляксандры Вінаірадавай, Сцяпаяа Вастрацова ўшаноўвалі ролю сааецкіж войскаў у вызваленні Віцебска ў 1944 г. Ленінградская, Пскоўская, Смаленская, Зялёнаіурская, Маскоўскі праспект падкрэслі-валі пабрацімства з савецкімі і польскімі гарадамі. Каб не было блытан ны з Маскоўскім праспектам, Маскоўская вуліца была перайменавана ў вул. Працы. Вуліца Прамысловая атрымала назву першай жанчыны-касманаўта В. Церашковай.

★ ★ ★

Што ж атрымаў горад ад святкавання міфічнай даты? На гэтае пы-танне складана даць адназначны адказ. 3 аднаго боку, гістарычная за-будова цзнтра горада, асабліва па вул. Леніна ад плошчы Свободы да вул. Савецкай, была знішчана. Быў знееены будынак педінстьпута (бы-лая Аля кеандраўская гімназія). Але наўрад ці старасвецкая забудова за-хавалася б без правядзення святкавання. Вуліца Леніна ад моста праз Віцьбу да вуліцы Савецкай была вельмі вузкай. Каля вул. Маякоўскага ў час руху трамвая грузавыя аўтамабілі павінны былі саступаць дароіу. Вось тыповы прыклад тагачаснага стаўлення да помнікаў даўніны:

   У вшпебского ЗАГСа на ул. Ленііна уродлыво вьісятся стены полуразрушенной церквы. До Октябрьской революціш Покровская церковь являлась форпостом велыкодержавной реакцші черносо-тенного союзарусского народа... В ней собыралысь банды черносо-тенцев ы решалы своы грязные дела... Неужелн ы к славному 1000-

“Віцебскі рабочы. 1974. 22 студэ.

184 АНСНЕ 3 2014

СВЯТКАВАННЕ ТЫСЯЧАГОДДЗЯ ВІЦЕБСКА Ў 1974 Г.

летпнему юбнлею нашего города ее не уберутп с глаз долой нашей молодежы. Мы счытпаем, чтпо архіхтектору города надо серьезно подумать к лыквіідыровать самый безобразный уголок нашего го-рода53.

Дзякуючы з’яўленню матэрыялаў (буклетаў, паштовак, значкоў, суве-кіраў), прысвечаных гістсрыі Віцебска, хай зболынага і савецкан, віцяб-ляне зацікавіліся гісторыяй свайго горада. У ліпені 1973 г. завершана будаўніцгва мясакамбіната, пачата будаўніцтва тралейбуснага дэпо на 100 машын. У жніўні 1973 г. уведзены ў эксплуатацыю Юбілейны мост праз Віцьбу. У лістападзе 1973 г. адбылося адкрыццё трамвайнага руху па маршруце пр-т Фрунзэ — вул. Гагарына, адкрыта Віцебская аблас-ная псіхіятрычная клінічная бальніца (пасёлак Віцьба), уведзены новы будьгаак педінстытута (арх. В. Зубаў, 3. Конаш, інж. Б. Міхлін). У 1973 пачалося будаўніцтва новага памяшкання ЦУМа. Гэты ж год — пачатак будаўніцтва моста праз Дзвіну.

Віцебск, як і любы іншы горад, мае свае архітэктурна-культурныя маркеры. У кожнага часу яны свае. Знікненне любога з іх — гэта страта, з’яўленне новых — новая старонка гісторыі горада. Пад імі жывуць, яны падсвядома ўплываюць на гараджан, успрыняцце гасцей горада. У роз-ныя часы для Віцебска гэта былі гара Ламіха, Ратуша, Аляксаедраўская гімназія, Мікалаеўскі сабор, помнік 1812 г., «сіні» дом, вакзал, плошча Перамогі і іншыя. 3 падрьіхтоўкай да 1000-годдзя горада з’явіліся но-выя архітэктурныя маркеры горада: плошча Перамогі і мемарыяльны комплекс у гонар вызваліцеляў, масты праз Дзвіну і Віцьбў, гасцініца «Віцебск», жылыя дамы на пр. Чарняхоўскага (16-павярховы дом, адзін з першых вьппьшных жылых будьшкаў у рэспубліцы) з кінатзатрам «Беларусь» і на вул. Леніна з рэстаранам «Аўрора» (вул. Леніна, 53, ця-пер «Паўночная сталіца»), дом з крамай «Дзіцячы свет» на Маскоўскім праспекце. Былі рэканструяваны вул. Леніна, Замкавая, праспекты Маскоўскі і Люднікава.

На пачатку 1970-х гг. горад змяніўся і стаў такім, якім яго пабачылі наступныя пакаленні гараджан. Першыя тры паласы руху на Маскоў-скім праспекце, першыя падземныя пераходы, першыя ў горадзе святла-форы з бакавой зялёнай стрэлкай. Лозунг на будынку «Дзіцячага све-ту» — «Подвнг советского народа бессмертен», пад якім выраслі два пакаленні віцяблян, быў усталяваны ў 1974 г. Цэнтр горада амаль не змяняўся на працягу амаль 40 гадоў: толькі будаўніцтва ў сярэдзіне 1980-х гг. летняга амфітэатра трошку змяніла яго. Новая змена адбыва-

53 ДАВР. Ф. 2222, воп. 4, спр. 130, арк. 29. Ліст А. I. Радкевіча ў гарсавет.

АРСНЕ 3 2014 185

МІКАЛАЙ ПІВАВАР

едца з пачатку 2000-х г., калі быў адноўлены Успенскі сабор, ВаскрасеШ ская дарква, праведзена рэканструкцыя плошчы Перамогі і створаяі Алея воінскай славы, добраўпарадкаваны ўзбярэжныя Відьбы, Дзвіньг узведзены будынкі «Духаўскага кругліка», «Марка-сіці».

ДАДАТКІ

Новыя назвы на карце горада

            Старая назва                        Новая назва . >

1.           Саратаўская               Дзекабрыста Гарбачэўскага

2.             Акруговая                     А. Берасценя

3.         1 -я Калектыўная                                     1

                                        Шрадара

4.         2-я Прадзільная                Сцяпана Вастрацова

5.              Крылова                     Камісара Крылова

6.          2-я Суражская                     Варзйкіса

7.             Шпітальная                     Еўсцігнеева

8.         1 -я Смаленская                    Смаленская

9.        3-я Сацыялістычная                  39-й Арміі

10.        12-я Гарадоцкая                     Пскоўская

11.        17-я Гарадоцкая                   Вінаградавай

12.       Нова-Астровенская                  Зялёнагурская

13.           Маскоўская                     Працы

14.         Ленінградская                     43-й Арміі

15.          Прамысловая           Валянціны Церашковай-Нікалаевай

16.        Смаленская шаша                Маскоўскі праспект

17.        Гарадоцкая шаша                   Ленінградская

18. Частка вул. Кірава (ад маста               Замкавая

  праз Дзвіну да плошчы Свабоды)

План работ па добраўпарадкаванні I будаўніцтве $ г. Віцебску з нагоды падрыхгоўкі святкавання 10ОО-годдзя (у тыс. рублёў)

N9 Найменаванне работ          Аб’ём   Кошту           Прыблізны Тэрмін вы-

п/п                                    адзінках          кошт    канання

                          I. Капітальныя ўкладанні

1. Рэканструкцый вул.        1000 п.м. 26,0               52,0    1973 г.

  Леніна (ад вул. Савецкай 2000 м2

  да пл. Свабоды)

2. Знос дамоў па вул. Леніна 15 000 м3       8,0         120,0   1971

186 АНСНЕ 3 2014

СВЯТКАВАННЕ ТЫСЯЧАГОДДЗЯ ВІЦЕБСКА Ў 1974 Г.

3. Добраўпарадкаванне         40 000 мг     20,0   800,0         1972-1973

  схілаў р. Віцьба ўздоўж

  вул. Леніна (вул. Савец-

  кая --- пл. Свабоды) з

  будаўніцтвам дарожак,

  тэрас і лесвіц

4. Будаўніцтва ўмацаванняў    3000 п.м.     90,0   270,0        1972---1973

  берагоў р. Віцьба (на

  участку ад вул. Савецкая

  да пл. Свабоды)

5. Паглыбленне і расчыстка    27 000 м3     0,40   1.1,0         1972-1974

  рэчышча р. Віцьба          грунта,

  (на ўчастку ад вул. Савёц- 1500 п.м.

  кая да рэчышча)

6. Праект                                         10,0          1971-1972

  добраўпарадкавання

  схілаў, умацаванне

  берагоў р. Віцьба (на

  участку ад вул. Савецкая

  да пл. Свабоды)

7. Пешаходны мост праз        100 п.м.              Праект. 3,0     1971-

  р. Віцьба ад вул. Леніна                     Будаўн. 60,0    1973

  да парка Фрунзэ

8. Знос аднапавярховых        4000 м3       6,0    24,0             1972

  дамоў уздоўж абодвух

  берагоў р. Віцьба (ад

  вул. Савецкай да пл. Сва-

  боды). Кошт вылучанай

  наўзамен жылой плошчы

9. Рэканструкцыя дзіцячага    8 га          10000 80,0          1972-1974

  парку (узбярэжная

  Дзвіны)

10. Рэканструкцыя сквера       0,5 га        12000 9,0          1972---1973

  каля помніка 1812 г.

11. Добраўпарадкаванне Тэа-    Пакр. 0,75 га 26,0   20,0         1972---1973

  тральнай плошчы             Сквер 4 га    12 000 48,0

12. Рамонт фасадаў будынкаў    20 000 м2     1,5    30,0         1972---1973

  вул. Кірава

13. Выраб праекта панара- .    10 000 м3             25,0          1972-1973

  мы вызвалення Віцебска

  (каля кінатэатра «Пёра-

  мога»)

АРСНЕ 3 2014 187

МІКАЛАЙ ПІВАВАР

14. Добраўпарздкаванне         4,5 га     12 000 54,0 1973---1974

  ўзбярэжнай (левага бера-

  га) ад Кіраўскага да Сма-

  ленскага моста --- парк •

  1000-годдзя горада

15. Умацаванне берагоў ракі    2000 п.м     15,0 30,0 1972---1974

  Дзвіна мастамі, абодва

  берагі

16. Будаўніцтва вул. Кірава    900 мг     26,0    25,0     1974

  (цяпер Замкавая, ад Тэа-   праезжая

  тральнай плошчы да гш.     частка

  Свабоды)

17. Будаўніцтва вул. 1-я Сма- 20 000 мг 20,0   480,0

  ленская на ўчастку ад      праезжая

  Смаленскай шашы да вул.    частка

  Праўды

  У выніку па раздзелу «А»               309,9 2586,0

                   II. Добраўпарадкаванне

1. Добраўпарадкаванне         1,5 га     100,0   15,0   1973-1974

  'пляцоўкіўмежах

  будаўніцтва жылога

  дома на 66 кв. па вул.

  Леніна, вул. ІІІчарбакова-

  Узбярэжная, Тэатральная

  пл.

2, Рэканструкцыя сквера на    1,5 га     1000    15,0     1972

  плошчы Свабоды

3. Добраўпарадкаванне         3,5 га     14000   49,0   1972-1974

  Верхняй Узбярэжнай на

  Успенскай горцы і схілаў

  ад р. Віцьба да парка

4. Праектаванне і                              50,0   1972-1974

  будаўніцтва помніка гене-

  ралуДаватару

5. Афармленне ўездаў у го-                     5,0      1974

  рад «Віцебску 1000 гадоў»

6. Паглыбленне і расчыстка    600 000 м3 0,4   240,0   1972-1974

  рэчышчаДзвіны               2000 п.м.

7. Добраўпарадкаванне         40 000 мг 15,0   600,0   1972-1974

  ўзбярэжнай ад гасцініцы

  «Дзвіна» да піўзавода

8. Добраўпарадкаванне         30 000 м2   8,0   240,0 1972---1974

  санітарнай зоны між Сма-

  ленскай шашой і заводам

  імя Кірава

188 АВСНЕ 3 2014

СВЯТКАВАННЕ ТЫСЯЧАГОДДЗЯ ВІЦЕБСКА Ў 1974 Г.

9. Рамонт і афарбоўка

  фасадаў будынкаў па вул.: 60000 м*    1.0   60,0    1972-1974

  пр. Фрунзэ                 22 000 м2   1.0   22,0

  пр. Смаленская шаша       18000 мг    1,5   27,0

  вул. Леніна                22 000 мг   1.5   33,0

  пр. Чарняхоўскага         20 000 м2   1.0   20,0

  вул. Горкага               10 000 м2 1.5    15,0

  вул. Герцэна

10. Рэсгаўрацыя і рамонт

  фасадаў будынкаў           2500 м2    2,5   6,25      1973

  кінатэатр «Кастрычнік»    ЮОООм2      2.5    2,5      197'2

  кінатэатр «Мір»             1000 м2    2,5    2,5      1972

  кінатэатр «Усход»          8000 м2    3,5   27,0      1972

  вакзал                     800 м2    3.6    1,8      1972

  драмтэатр                                   2,0      1972

  капоны на Кіраўскім мос-   3500 м2    2,6    9,1      1972

  це                     3500 м2     2,6    9,1      1973

  дом па вул. Даватара       2000 м2    2,5    5,0      1973

  4-ы Камунальны па вул.     3000 м2    3,0    9,0      1973

  Савецкай                    3500 м2    3,0   10,5      1973

  гасцініца «Савецкая»       4500 м2    2,0    9.0      1973

  5-ы Камунальны (вул.

  Акадэміка Паўлава)

  6-ы Камунальны (вул.

  Горкага)

  жылы дом па вул. Смален-

  ская шаша

11. Асфальтаванне праез-

  най часткі, тратуараў і

  добраўпарадкаванне зя-    110 000 м2 8,0   880,0   1972-1973

  лёных зон вуліц           160 000 м2 8,0 1280,0   1972-1973

  вул. Фрунзе                300 000 м2 8,0   240,0 1972---1973

  вул. Гагарына              50 000 м2   8,0   400,0     1974

  вул. Герцэна               30 000 м2   8,0   240,0     1972

  вул. Горкага               75 000 м2   8,0   600,0     1973

  вул. Акадэміка Паўлава    30000 м2    8,0   240,0     1973

  вул. Касманаўтаў          10 000 м2   8,0   80,0      1973

  вул. Савецкая

  вул. Гараўца

       У выніку па раздзелу «Б»        240,2 5445,75

                 Усяго:                  550,1 8031,75

***

СВЯТКАВАННЕ 1000-ГОДДЗЯ ВІЦЕБСКА Ў 1974 Г. (МІКАЛАЙ ПІВАВАР)

Святкаванне праходзіла ў канцы лета — пачатку восені. Але фактычна яно пачалося 30 чэрвеня 1974 г. ®, калі адбылося святочнае адкрыццё мемарыяльнага коміхлексу ў гонар савецкіх воінаў- ызваліцеляў, партызанаў і падпольшчыкаў Віцебшчыны (архітэктар Юрый Шпіт, скульптары Б. Маркаў, Я. Печкін). На святкаванне прыехала больш за тысячу ветэранаў, каля 40 генералаў. Быў пісьменнік Уладзімір Карпаў, які ў гады вайны служыў разведчыкам і атрымаў званне Героя Савецкага Саюза за баі пад Віцебскам.

3 25 жніўня па 1 верасня праходзіла юбілейнае свята масгацтваў. У яго межах былі арганізаваны выстава «Віцебск у творчасці беларускіх мастакоў», рэспубліканская выстава кнігі, фотавыстава «Віцебск учора, сёння, заўтра», свята самадзейнага мастацтва.

28 жніўня 1974 г. быў выдадзены Указ Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР аб узнагароджанні г. Віцебска «за поспехі ў выкананні планаў 9-й пяцігодкі, а таксама ў сувязі з 1000-годдзем» ордэнам Працоўнага Чырвонага Сцяга (першапачаткова,, як мы памятаем, планавалася ордэнам Кастрычніцкай рэвалюцы).

29 жніўня ў драматычным тэатры адбылася прэм’ера п’есы Ул. Караткевіча «Званы Віцебска».

30 жніўня — 1 верасня адбыліся святочныя мерапрыемствы: масавыя шэсці да помнікаў і братскіх могілак савецкіх воінаў, партызан і падпольшчыкаў, выступы самадзейных і спартыўна- мастацкіх калектываў, марш-парад духавых аркестраў, тэатралізаваныя прадстаўленні.

Упершыню было арганізавана воднае свята. Яно адбылося каля Кіраўскага моста 31 жніўня і мела назву «Віцебскія агні». (Згодна з летапісам, менавіта каля сутокі Віцьбы княгіня Вольга прыплыла па Дзвіне на ладдзі ў месца, з якога вырас горад. Цяпер гэтае свята стала традыцыйнай часткай святкавання Дня горада.) На адмысловай платформе было

спалена пудзіла «эксплуататара», вайсковы аддзел фарсіраваў раку, затым спалілі пудзіла Гітлера і пудзіла «імперыяліста». Увечары адбыўся феерверк.

31 жніўня прайшоў святочны мітынг з ускладаннем кветак. У шэсці святочнай калоны ад плошчы Леніна да плошчы Перамогі ўзялі ўдзел 20 тысяч чалавек. На адмысловых аўтамабільных платформах былі прадстаўлены інсцэніроўкі з гісторыі горада. У тэатры імя Якуба Коласа адбылося ўрачыстае пасяджэнне Віцебскага гарсавета, прадстаўнікоў

партыйных і грамадскіх арганізацый, вайскоўцаў Савецкай Арміі, гасцей, на якім выступіў першы сакратар ЦК КПБ П. М. Машэраў. На ім ён уручыў гораду ордэн Працоўнага Чырвонага Сцяга. На мерапрыемствах прысутнічала 150 ганаровых гасцей, у ім бралі ўдзел дэлегацыі Мінска, Смаленска, Пскова, Каўнаса, гарадоў Украіны, Прыбалтыкі, з

Франкфурта-на-Одэры (ГДР), Зялёнай Гуры (ПНР), ветэранскія арганізацыі частак і злучэнняў, якія ўдзельнічалі ў вызваленні горада ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў, творчыя і іншыя арганізацыі. Увечары на Летняй эстрадзе адбыўся канцэрт ансамбля «Песняры».

Святочны канцэрт быў вытрыманы ў духу пануючай ідэалогіі. Ён пачаўся з выканання зводным хорам песні «Велічальная Віцебску», а скончыўся спевамі кантаты Б. Рунова «Вялікай партьгі — слава!» . Вось цытата з яго сцэнарыя:

Заслона адкрываецца. На задніку сцзны выява шкатулкі. У левым кутку герб Віцебска. Танцоры выконваюць харэаграфічную карцінку «Віцязі», «Станаўленне крэпасці Віцебск». Вядучы: «Рашэннем князя віцебскага (вылучана мной. — Аўт.) утворана дружына для абароны крэпасці віцебскай ад варожых набегаў» .

=============

часопіс АРСНЕ 3 2014 189