ЛЕХОДОДИЛИКРАСКАЛО

Лазарь Гинзбург был старшим из пятерых детей в небогатой витебской семье. Отец, Иосиф Файвелевич, перегонял плоты на Западной Двине, мама, Хана Лазаревна, воспитывала детей. В семье говорили на идиш.

Дочь писателя, Наталья Лагина, рассказывала, что семья не роскошествовала: праздничным блюдом в ней считались драники. По воскресеньям Гинзбурги ходили к богатому соседу покушать квашеную капусту. Когда маленького Лазаря взяли с собой, хозяин предложил ему мандарин. Мальчик подумал и отказался, а хозяин не стал настаивать, и следующий мандарин случился в жизни Лазаря очень нескоро.

Отец, едва ему удалось скопить немного денег, открыл лавку скобяного товара в Минске, куда семья переехала из Витебска, когда Лазарю было 4 года. Они поселились в Раковском предместье напротив Холодной синагоги. До 13 лет мальчик учился в хедере — начальной религиозной школе.

В творчестве Лагина сохранились легкие следы этого образования. В первом издании "Старика Хоттабыча" джинн, вырывая волоски из бороды, приговаривал не "трах-тибидох-тох-тох" (это придумал актер Николай Литвинов для радиоспектакля), а "лехододиликраскало". Это начало еврейского субботнего гимна: "Лехододиликраскало" — "Иди, мой друг, встречай свою невесту". А в других его книгах слова на идише и иврите встречаются в качестве имен собственных и географических названий. Впрочем, говорящие фамилии он придумывал и на русском, и на английском: чего стоят только Пивораки из "Хоттабыча" или "Юзлесс" из "Атавии Проксимы".

Холодная (Большая) синагога в Минске идиш ‏די קאַלטע שול‏‎

Автор: неизвестен — 1. Шчакаціхін М. Помнiкi старадаўняе архiтэктуры XVII-XVIII сталецьцяў у Менску. Менск, 1927.Уладзімер Садоўскі, TUT.by2. Пазняк 3.С. Рэха даўняга часу: Кн. для вучняў. — Мн.: Нар. асвета, 1985. — 111 с.: іл., Общественное достояние, https://commons.wikimedia.org/w/index.php...

https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D0%B...

В 1916 году на русском языке вышла и попала в руки 13-летнего Лазаря книга английского писателя Ф. Энсти (под этим псевдонимом писал Томас Энсти Гатри) "Дьявольский джинн и медный кувшин". Речь в книге шла о молодом лондонском архитекторе, который покупает на аукционе старинный медный кувшин и выпускает из него джинна. Джинн, желая его отблагодарить, пытается помочь ему во всех его делах, финансовых и сердечных. Кстати, у Энсти джинна заточил в кувшин сам Сулейман ибн Дауд из-за происков некоего Джирджиса — впоследствии они, мир с ними обоими, перекочевали в "Старика Хоттабыча".

Минск, вид с площади Свободы на Немигу, 1948 год. Слева «Холодная» синагога, ниже — хедер на Немиге. Художник А. Наливаев.

Автор: NalivaevAA — собственная работа, CC0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php...

После хедера Лазарь поступил в минское Высшее начальное училище. Так назывались народные училища с двухлетним курсом обучения. Программа была проще гимназической, тем не менее подразумевала изучение математики, физики, географии, истории. Правда, не давала языков — ни древних, ни иностранных...

ТЕПЕРЬ, НАВЕРНО, В НЕБЕСАХ ПОГРОМ

Привычный мир рушился. Сначала Минск был захвачен немецкими войсками, потом отошел Германии по результатам Брест-Литовского мира, а в январе 1919 года стал столицей провозглашенной Советской Социалистической Республики Белоруссии в составе РСФСР.

Лазарь Гинзбург довольно быстро определился с политическими симпатиями. В августе 1919 года в Минск вошли польские войска, в городе начались еврейские погромы. Революционно настроенная молодежь шла добровольцами в Красную армию. Лазарь к лету 1919 года окончил училище; в декабре ему должно было исполниться 16. Не дожидаясь этого, он ушел добровольцем на фронт, а в 1920-м вступил в ВКП(б).

Красноармеец Лазарь Гинзбург

На фронте у молодого бойца обнаружился туберкулез; Лазарю выдали путевку на лечение в подмосковный санаторий "Подсолнечное", бывшую клинику для нервнобольных, где теперь лечили красноармейцев. В санатории он провел зиму 1920/21 года. Именно тогда он ездил в Москву, где посещал студию при Литературно-издательском отделе Наркомпроса, созданную Брюсовым. Там он впервые увидел Маяковского и познакомился со Шкловским. Кстати, Шкловский предложил ему написать для ОПОЯЗа (Общество изучения поэтического языка, созданное в 1916 году группой историков литературы и лингвистов — представителей так называемой "формальной школы". — Прим. ред.) работу о системе повторов в "Тысяче и одной ночи". Лагин рассказывал, что взял в библиотеке эту книгу на арабском, и ее вынес востоковед Мустафа Османович, сам похожий на волшебника — с бородой, в цветной жилетке, в остроносых туфлях...

https://fantlab.ru/blogarticle49648

В начале 20-х, после окончания советско-польской войны, партия занялась созданием и укреплением сети комсомольских организаций на территории Белоруссии. Молодой коммунист Гинзбург вступил в комсомол и взялся за выполнение партийных задач: собирал первичные ячейки, агитировал, занимался хлебозаготовками. И продолжал писать стихи. Первые его публикации состоялись в белорусской прессе начала 20-х, а в 1922 году он стал рабкором комсомольской газеты "Чырвоная змена". О стихах своих позднее он коротко сказал: "Говоря откровенно, у меня имеется немалая заслуга перед отечественной литературой: я вовремя и навеки перестал писать стихи".

В 1923 году он поступил в Минскую консерваторию: у него был красивый баритон, он любил петь и надеялся стать певцом. Но через год консерваторию бросил. Тем не менее в музыке он хорошо разбирался и прекрасно пел романсы.

Гинзбурги: слева сидят отец Иосиф Файвелевич и мать Хана Лазаревна, Лазарь стоит второй слева

В 1924 году семья Гинзбург перебралась в Москву. Отец оставил частную торговлю и, окончив полиграфические курсы, стал наборщиком в газете "Известия". А Лазарь поступил в Институт народного хозяйства имени Карла Маркса (бывший Московский коммерческий институт, будущий Плехановский университет).

Москва. Институт народного хозяйства имени Карла Маркса. 1920-е годы.

Осенью 1925-го граждан 1903 года рождения призвали в армию. Лазарь снова оказался в рядах РККА и был направлен в Ростов-на-Дону. Но самое его большое ростовское впечатление оказалось связано не с армией, а с приездом в город Маяковского. Осенью 1926 года Маяковский не только выступал с чтением своих стихов, но и слушал ростовских поэтов в подвале Дома печати. Среди поэтов оказался и красноармеец Гинзбург; позднее он писал в мемуарах "Жизнь тому назад": "Кстати, именно здесь и в том же году читал нам совсем еще молоденький Александр Фадеев свой еще не опубликованный "Разгром". Маяковский внимательно слушал, что-то записывал на папиросной коробке, а потом говорил о прочитанном. Лагин прочитал отрывок из поэмы "Песня об английском табаке" и небольшое стихотворение "Отделком", то есть "командир отделения"; Наталья Лагина называет его "Старшина". "Владим Владимыч все внимательно выслушал — так Лагин изложил эту историю журналисту Михаилу Лезинскому, — скептически посмотрел на меня и сказал: "Ваша поэма родилась не из сердца. Это, батенька, литературщина. Своими глазами надо смотреть на окружающий мир, а не через пенснэ классиков. А вот маленькое ваше стихотворение мне, как ни странно, понравилось...". Потом он даже заходил к Маяковскому в гости. Тот угощал его мандаринами, а Лазарь снова, как в детстве, стал деликатно отказываться. Впрочем, Маяковский быстро разгадал мучения "интеллигента с ружьем", и от мандаринов скоро ничего не осталось.

Демобилизовался Лазарь Гинзбург только в 1930 году; о своем последнем месте службы он пишет в воспоминаниях: "В качестве политработника запаса я отбывал повторный сбор в должности дублера комиссара отдельного батальона связи". Вместе с подопечными солдатами он задумал концерт к окончанию сборов, позвонил Маяковскому, чтобы позвать его. "Маяковский чуть помедлил с ответом. Потом сказал:

— Голубчик, я себя последние дни омерзительно чувствую. Позвоните мне денька через три-четыре...

Этот разговор происходил десятого апреля тысяча девятьсот тридцатого года, в одиннадцатом часу утра".

Маяковский застрелился в 10.15.

ЭКОНОМИСТ-САТИРИК

После армии Лазарь поступил в Институт красной профессуры. Пока учился — печатался в газете "За индустриализацию". В 1933 году защитил диссертацию, стал кандидатом экономических наук и доцентом, солидным ученым, как и его братья: рано погибший младший, Давид, был литературоведом, а Шевель и Файвель — инженерами. Однако его журналистский опыт оказался более востребованным, и молодого ученого направили в газету "Правда" — укреплять экономический отдел.

Гинзбурги: отец Иосиф Файвелевич, мать Хая Лазаревна, сыновья Лазарь (первый слева), Файвель с женой Розой Малой (слева во втором ряду), Шевель (с женой?), Давид и дочь Соня. Из архива Ольги Ким (публикуется впервые)

А в издательстве "Правды" выходил журнал "Крокодил", в котором работала веселая компания журналистов под руководством Михаила Кольцова — от старого сатириконовца Аркадия Бухова до бывших сотрудников "Гудка" Катаева, Ильфа и Петрова.

Публикация Л. Лагина на страницах "Крокодила". 1936 год

Со временем "крокодильцы" выработали свой узнаваемый стиль, может быть, поэтому сатирические памфлеты Лагина напоминают то зощенковские рассказы, то "Двенадцать стульев", то какого-нибудь катаевского "Повелителя железа", то "Мастера и Маргариту" Булгакова.

Обложка книги Л. Лагина "Обидные сказки" в серии "Библиотека "Крокодила". Тексты — типично в зощенковском стиле.

Там-то, в "Крокодиле", Лагин нашел свое место и понял, что призван быть не экономистом, а сатириком. Он даже о "Старике Хоттабыче" говорил, что книга задумана как памфлет, как сатира — и только вмешательство редакции сделало из нее волшебную сказку.

В 1934 году он стал заместителем главного редактора и выпустил свой первый сборник — "153 самоубийцы", подписав его псевдонимом Лагин, сложенным из первых слогов имени и фамилии. Через два года его приняли в Союз писателей.

Обложка книги Л. Лагина "153 самоубийцы" в серии "Библиотека "Крокодила"

В книгу вошло несколько сатирических рассказов, один из которых, "Эликсир сатаны", рассказывал о лекарстве, которое позволяло лечить лилипутов, заставляя их расти. Доктор-изобретатель решил подзаработать, выращивая козочек и коров сограждан, чтобы повысить надои, но недоброжелатели из числа христианских фундаменталистов отравили подопытную козу, объявили доктора дьяволом и призвали всех к покаянию. Со временем из этого рассказа выросла целая повесть: в 1947 году увидел свет "Патент АВ", где богатый негодяй намеревался вырастить из шестилетних детей личную армию; типичная для советской фантастики история о том, как мерзавцы пытаются присвоить достижения науки.

А в 1952 году писатель Порфирий Гаврутто в "Комсомольской правде" обвинил Лагина в плагиате: в самом деле, несколько первых страниц "Патента" напоминают начало опубликованного в 1940 году романа Беляева "Человек, нашедший свое лицо". Беляев к этому времени уже умер; дело о плагиате разбирал Союз писателей, и "Эликсир сатаны" помог решить дело в пользу Лагина. На самом деле все сложнее: роман Беляева тоже вырос из другого текста — опубликованного в 1929 году романа "Человек, потерявший лицо".

Трудно сказать, откуда вдруг вырос волшебный, озорной "Хоттабыч". Тут свою роль сыграл и прочитанный когда-то "Медный кувшин", и Шкловский, и "Тысяча и одна ночь". И летняя, знойная, переполненная безмятежным счастьем, коммунальными склоками и подспудным страхом Москва, в которой не может не завестись какая-то нечистая сила. На это обращает внимание чуть не каждый литературовед, пишущий о Лагине: здесь джинн — у Булгакова дьявол.

А еще, может быть, сказалось и знакомство с мальчишкой Воликом — Всеволодом, сыном доктора Алексея Замкова и скульптора Веры Мухиной. У Волика был костный туберкулез, и после тяжелой операции на ноге он учился ходить на костылях. Лагин, заходя к родителям мальчика, развлекал его арабскими сказками и выдумал смешное обращение — Волька ибн Алеша. Да и "Костыльков" придумалось, наверное, само собой. Об этом выросший Волька, ученый Всеволод Замков, рассказал композитору Виктору Копытько, а тот — минскому краеведу Михаилу Володину, который и опубликовал эту историю. Володин относит знакомство с Воликом к концу 20-х, но начало 30-х кажется более вероятным.

https://blog.t-s.by/minskie-istorijki/201...

Может, и волшебная сказка вместо политического памфлета вышла потому, что в ней появился ребенок, смешной Волька ибн Алеша, и автор получил полное право не только язвить и ехидничать, но еще дурачиться и шалить. Он и вправду вел себя как ребенок. Наталья Лагина вспоминала: "Мама рассказывала: когда он начал писать "Хоттабыча", она, уходя на работу, запирала его на ключ, оставляя на столе тарелку с огромным количеством конфет. Он был сладкоежкой и патологическим лентяем, когда дело касалось его собственного творчества". К вечеру конфеты были доедены, несколько страниц написано. Впрочем, не очень ясно, о каком времени идет речь: женился он в 1940 году, когда "Хоттабыч" был уже написан, а переделкой сказки занимался после развода. Избранницей Лагина стала Татьяна Васильева, сотрудница "Крокодила", а потом фотограф и фоторедактор Агентства печати "Новости". Она была очень красива — вылитая Любовь Орлова, говорила Наталья Лагина.

ВМЕСТО СЛАВЫ

В 1938 году "Старика Хоттабыча" начал печатать журнал "Пионер". Начало сказки появилось в октябре—декабре, а окончание — в январе—феврале следующего года, но уже в газете "Пионерская правда". Лагин сразу стал очень знаменит. Однако вместо того, чтобы наслаждаться славой, ему пришлось бежать.

В декабре 1938 года арестовали Михаила Кольцова, и стало ясно, что следующим будет Лагин, его заместитель. Считается, что Лагина и карикатуриста Бориса Ефимова, брата Кольцова, спас Александр Фадеев, который своевременно услал обоих в командировку на Шпицберген. Пока Лагин был на Севере, за ним приходили с ордером на арест, но не застали. Когда он вернулся, его уже не искали.

А вернулся он в Москву в 1940-м — "Старик Хоттабыч" как раз вышел отдельной книгой. Женился. Потом родилась дочь.

И началась война.

Войну он прошел военным журналистом в составе Черноморского флота. Должность его в наградном листе (в конце 1944 года Лагин был награжден орденом Отечественной войны 1-й степени) обозначена как "писатель при 2 отделе Политуправления ЧФ", военное звание — майор береговой службы. Там же указано, что Гинзбург—Лагин имеет медаль "За оборону Севастополя". Он участвовал в боях за Одессу, Николаев, Херсон, в обороне Севастополя. В газете "Красный черноморец" он вел юмористический раздел "Рында", где публиковал стихи, басни, подписывал карикатуры. Михаил Лезинский рассказывал, что в Балаклаве в последние дни перед сдачей города художник Леонид Сойфертис и Лазарь Лагин написали на стене крепости аршинными буквами: "С миру по нитке — Гитлеру петля".

Он писал военные сказки. Написал в стихах "Балладу об энском десанте". Но стихов своих по-прежнему стеснялся, говорил о них иронически — до тех пор, рассказывает дочь, пока однажды в нагрудном кармане у погибшего моряка не нашли газетный листок с его стихами. Написал повесть "Броненосец "Анюта".

Его младший брат Файвель погиб на Курской дуге в 1943 году. Другой брат, Шевель, воевал до 1944 года, когда был отозван с фронта восстанавливать донбасские шахты. Семью разбросало по стране, Лагин устраивал родным вызовы в Москву.

В книгу вошло несколько сатирических рассказов, один из которых, "Эликсир сатаны", рассказывал о лекарстве, которое позволяло лечить лилипутов, заставляя их расти. Доктор-изобретатель решил подзаработать, выращивая козочек и коров сограждан, чтобы повысить надои, но недоброжелатели из числа христианских фундаменталистов отравили подопытную козу, объявили доктора дьяволом и призвали всех к покаянию. Со временем из этого рассказа выросла целая повесть: в 1947 году увидел свет "Патент АВ", где богатый негодяй намеревался вырастить из шестилетних детей личную армию; типичная для советской фантастики история о том, как мерзавцы пытаются присвоить достижения науки.

А в 1952 году писатель Порфирий Гаврутто в "Комсомольской правде" обвинил Лагина в плагиате: в самом деле, несколько первых страниц "Патента" напоминают начало опубликованного в 1940 году романа Беляева "Человек, нашедший свое лицо". Беляев к этому времени уже умер; дело о плагиате разбирал Союз писателей, и "Эликсир сатаны" помог решить дело в пользу Лагина. На самом деле все сложнее: роман Беляева тоже вырос из другого текста — опубликованного в 1929 году романа "Человек, потерявший лицо".

Трудно сказать, откуда вдруг вырос волшебный, озорной "Хоттабыч". Тут свою роль сыграл и прочитанный когда-то "Медный кувшин", и Шкловский, и "Тысяча и одна ночь". И летняя, знойная, переполненная безмятежным счастьем, коммунальными склоками и подспудным страхом Москва, в которой не может не завестись какая-то нечистая сила. На это обращает внимание чуть не каждый литературовед, пишущий о Лагине: здесь джинн — у Булгакова дьявол.

А еще, может быть, сказалось и знакомство с мальчишкой Воликом — Всеволодом, сыном доктора Алексея Замкова и скульптора Веры Мухиной. У Волика был костный туберкулез, и после тяжелой операции на ноге он учился ходить на костылях. Лагин, заходя к родителям мальчика, развлекал его арабскими сказками и выдумал смешное обращение — Волька ибн Алеша. Да и "Костыльков" придумалось, наверное, само собой. Об этом выросший Волька, ученый Всеволод Замков, рассказал композитору Виктору Копытько, а тот — минскому краеведу Михаилу Володину, который и опубликовал эту историю. Володин относит знакомство с Воликом к концу 20-х, но начало 30-х кажется более вероятным.

Может, и волшебная сказка вместо политического памфлета вышла потому, что в ней появился ребенок, смешной Волька ибн Алеша, и автор получил полное право не только язвить и ехидничать, но еще дурачиться и шалить. Он и вправду вел себя как ребенок. Наталья Лагина вспоминала: "Мама рассказывала: когда он начал писать "Хоттабыча", она, уходя на работу, запирала его на ключ, оставляя на столе тарелку с огромным количеством конфет. Он был сладкоежкой и патологическим лентяем, когда дело касалось его собственного творчества". К вечеру конфеты были доедены, несколько страниц написано. Впрочем, не очень ясно, о каком времени идет речь: женился он в 1940 году, когда "Хоттабыч" был уже написан, а переделкой сказки занимался после развода. Избранницей Лагина стала Татьяна Васильева, сотрудница "Крокодила", а потом фотограф и фоторедактор Агентства печати "Новости". Она была очень красива — вылитая Любовь Орлова, говорила Наталья Лагина.

ВМЕСТО СЛАВЫ

В 1938 году "Старика Хоттабыча" начал печатать журнал "Пионер". Начало сказки появилось в октябре—декабре, а окончание — в январе—феврале следующего года, но уже в газете "Пионерская правда". Лагин сразу стал очень знаменит. Однако вместо того, чтобы наслаждаться славой, ему пришлось бежать.

В декабре 1938 года арестовали Михаила Кольцова, и стало ясно, что следующим будет Лагин, его заместитель. Считается, что Лагина и карикатуриста Бориса Ефимова, брата Кольцова, спас Александр Фадеев, который своевременно услал обоих в командировку на Шпицберген. Пока Лагин был на Севере, за ним приходили с ордером на арест, но не застали. Когда он вернулся, его уже не искали.

А вернулся он в Москву в 1940-м — "Старик Хоттабыч" как раз вышел отдельной книгой. Женился. Потом родилась дочь.

И началась война.

Войну он прошел военным журналистом в составе Черноморского флота. Должность его в наградном листе (в конце 1944 года Лагин был награжден орденом Отечественной войны 1-й степени) обозначена как "писатель при 2 отделе Политуправления ЧФ", военное звание — майор береговой службы. Там же указано, что Гинзбург—Лагин имеет медаль "За оборону Севастополя". Он участвовал в боях за Одессу, Николаев, Херсон, в обороне Севастополя. В газете "Красный черноморец" он вел юмористический раздел "Рында", где публиковал стихи, басни, подписывал карикатуры. Михаил Лезинский рассказывал, что в Балаклаве в последние дни перед сдачей города художник Леонид Сойфертис и Лазарь Лагин написали на стене крепости аршинными буквами: "С миру по нитке — Гитлеру петля".

Он писал военные сказки. Написал в стихах "Балладу об энском десанте". Но стихов своих по-прежнему стеснялся, говорил о них иронически — до тех пор, рассказывает дочь, пока однажды в нагрудном кармане у погибшего моряка не нашли газетный листок с его стихами. Написал повесть "Броненосец "Анюта".

Его младший брат Файвель погиб на Курской дуге в 1943 году. Другой брат, Шевель, воевал до 1944 года, когда был отозван с фронта восстанавливать донбасские шахты. Семью разбросало по стране, Лагин устраивал родным вызовы в Москву.

А свою семью он потерял сразу после войны: в 1946 году Татьяна забрала дочь и ушла к пресс-атташе югославского посольства, хотела уехать за границу с Наташей, но Лагин не выпускал дочь. Затем начались югославско-советские осложнения, муж ее был расстрелян, а сама она спаслась только следующим замужеством: вышла за советского писателя Николая Вирту. Лагин больше не женился: продолжал ее любить, заботиться о ней и дочери. Наташа в 16 лет ушла жить к отцу и взяла с собой бабушку, мамину маму.

Эта жизнь не всегда была безоблачной. По воспоминаниям дочери, отец мог и тяжелым предметом в нее запустить, когда сердился, и выпорол ремнем, когда она подала документы в ГИТИС на факультет музыкального театра: "Кокотки у меня дома не будет". "Лазарь с трубкой", как назвал его Олеша в крокодильские времена, превратился в "Лазаря с дочкой". В последние годы его жизни они даже сочиняли вдвоем роман "Филумена-Филимон" (так звали их домашнюю кошку).

НЕУБЕДИТЕЛЬНО

В годы холодной войны особенно расцвел его талант сатирика-памфлетиста. Теперь он страстно обличал империалистов и поджигателей войны — и в "Крокодиле", и в памфлетах.

Он решил переиздать "Хоттабыча", но и в волшебную сказку пришлось вносить изменения, соответствующие политической ситуации. В "Хоттабыче" вместо заведующего хозяйством кустарной артели "Красный пух" Феоктиста Хапугина появился американский капиталист Вандендаллес, помесь Вандербильта с Даллесом; в одной редакции Хоттабыч превратил его в собаку, и тот стал выступать по радио с еженедельным лаем, в другой — велел ему катиться, откуда приехал, и тот укатился колбаской в Америку через океан. А Волька превратился в неутомимого пропагандиста достижений Страны Советов.

Во время борьбы с космополитизмом Лагин, конечно, не чувствовал себя в безопасности. Мужа его сестры сослали в Киргизию, сестру с дочерью "уплотнили", оставив им в квартире одну комнату из трех. В газетах усердно разоблачали псевдонимы "безродных космополитов", их персональные дела разбирали на партийных собраниях. Когда из партии исключали театроведа Альтмана, обвиняемого в семейственности (когда работал во фронтовой газете, привел туда на работу жену и несовершеннолетнего сына), тот пытался защищаться: жена просилась на фронт, я взял ее в редакцию, сын несколько раз убегал на фронт, я взял его в редакцию, он все равно погиб... Писатель Бенедикт Сарнов вспоминал, что случилось дальше: "Мой сослуживец, который сейчас говорил о семейственности, вместе со мной стоял на могиле моего мальчика... вместе со мной..." — сказал Альтман и замолчал. "Зал, битком набитый озверевшими, жаждущими свежей крови линчевателями, тоже молчал. И в этой наступившей вдруг на мгновение растерянной тишине как-то особенно жутко прозвучало одно короткое слово — не выкрикнутое даже, а просто произнесенное вслух. Не слишком даже громко, но отчетливо, словно бы даже по слогам: — Не-у-бе-ди-тельно... Слово это скрипучим своим голосом выговорил Лазарь Лагин, автор любимой мною в детстве книги "Старик Хоттабыч". И оно, как говорится, разбило лед молчания. Суд Линча продолжился".

В 1949 году с Лагиным случился инсульт. Некоторые биографы связывают его с переделками "Хоттабыча", некоторые — с семейными неурядицами.

В 1953 году Лазарю Лагину должны были присудить Сталинскую премию второй степени — его даже успели отснять для парадного портрета. Но Сталин умер, и премии присуждать не стали: раньше они финансировались из сталинских книжных гонораров, но вождь не оставил завещания, и всю программу премий пришлось свернуть.

Лазарь Лагин с двоюродным братом И.М. Гинзбургом и дядей М.Ф. Гинзбургом. Минск. 1967 год

Оттепельные и постоттепельные произведения Лагина — по-прежнему идеологические памфлеты. Некоторые из них сейчас можно читать только из литературоведческого интереса. Такова, например, "Атавия Проксима" -— история о государстве-континенте Атавия, которое решило спровоцировать международный ядерный конфликт и свалить это на коммунистов. Один из исполнителей приказа забыл открыть шахты, и ракеты ушли вглубь земли, так что континент оказался оторван от земли и заброшен на околоземную орбиту. Дальше — чума, война, потерявшие человеческий облик хапуги и благородные рабочие — словом, типичный набор политагитки.

Лазарь Лагин в Минске. Начало 1970-х годов

В "Белокурой бестии" находят юного маугли — сына знатной фамилии, потерянного и воспитанного волками; педагоги очеловечивают его и возвращают семье. Там из трогательно-глупого и честного ребенка окружающие воспитывают подлеца, сверхчеловека, политического лидера, белокурую бестию. Расчеловечивание человека — вообще любимая тема Лагина; ей посвящен его лучший, вероятно, роман — "Майор Велл Эндъю". Лагин отталкивается от побочного сюжетного ответвления "Войны миров" Уэллса — марсиане уносят с собой троих землян — и пытается додумать, что с этими землянами стало. Повествование ведет майор Велл Эндъю ("Ну а ты?" в переводе с английского), на первый взгляд добропорядочный христианин и верный служака. От испуга и сопротивления он постепенно переходит к самоидентификации с разумными марсианами — и обнаруживает, что они пьют человеческую кровь. Попытки спасти себя приводят его к тому, что в какой-то момент он и сам принимает предложение выпить крови — и окончательно рвет связь с человеческим в себе и человечеством.

Не будем задаваться вопросами о том, как это соотносится с процитированным выше "неубедительно". Лазарь Лагин был очень советский человек. Наверняка он придумал для себя ответ на этот вопрос — трудно только сказать, убедительный ли.

Последнее его крупное произведение — "Голубой человек", история о советском студенте, попавшем в 1894 год, где он встречается с Лениным. Интрига любопытная, историческая часть написана с явным увлечением... А вот современная... Особенно там, где нужно изобразить положительных современников... "Промакадемию она окончила в тысяча девятьсот тридцать пятом. В партию вступила восемнадцати лет. Она тогда пятый год работала швеей в "Модном заведении мадам Бычковой", что в Казенном переулке, и кроме хорошего вкуса вынесла из этого страшноватого храма дамского платья здоровый заряд классовой ненависти и великолепное презрение к дамочкам, у которых мозги забиты тряпками". Это главная героиня. А вот главный герой: "Он и теперь, работая контролером по печатным схемам транзисторного цеха большого московского завода, с удовольствием участвует в заводской самодеятельности. Если бы он не учился на заочном факультете Энергетического института, ему была бы прямая дорога в музыкальную школу для взрослых". Это тот самый негнущийся, халтурный соцреализм, который дождался к концу века своего гробовщика Сорокина.

Лучше уж помнить Лагина по "Старику Хоттабычу" и по "Обидным сказкам" — не то сказкам, не то басням, саркастическим и вполне безнадежным.

Он успел благословить братьев Стругацких на издание "Страны багровых туч", которую, говорят, собственноручно извлек из редакционной корзины.

Он написал сценарии к мультфильмам:

Жил-был Козявин (1966) (Житие Козявина, который был чрезвычайно исполнительным сотрудником, но ничего не делал без приказа. Весь фильм ищет Сидорова — кассира. Режиссер: Андрей Хржановский В ролях: Александр Граве).

Про злую мачеху (1966) (Сказка для родителей младшего, среднего и старшего возраста о трудностях воспитания родных и неродных детей. Режиссеры: Валентина и Зинаида Брумберг).

Происхождение вида (1966) (Юмористическое повествование о происхождении человека. Режиссер: Ефим Гамбург. В ролях: Анатолий Папанов.)

Шпионские страсти (1967) (черно-белый мультфильм, снятый как кинопародия на детективные штампы. Режиссер Ефим Гамбург).

Внимание, волки! (1970) (история о современном Маугли, перевоспитанном, но не забывшим своей жизни среди волков. Режиссер Ефим Гамбург).

1971 – Диогенбочкоремонт (СССР) – сценарий к мультфильму (съемки были запрещены Госкино СССР), сочтя сценарий порочным и клевещущим на советский строй.

1971 – Наше вам прочтение! (СССР) – сценарий к мультфильму (съемки были запрещены Госкино СССР). Остроумная пародия на низкопробные экранизации классических произведений русской литературы. Переделанный ствринный канцеляризм "Наше Вам почтение!"

https://fantlab.ru/edition49137

Он еще успел написать несколько сценариев к мультфильмам. Один из них, "Шпионские страсти", издевается над штампами шпионской литературы. Интересно, кстати, что Лагин, умея распознавать штампы и глумиться над ними, мог хладнокровно гнать почти автопародийные штамповки — грань между штампом и пародией в некоторых его памфлетах совершенно стерта.

Часть сценариев мультфильмов написана по «Обидным сказкам».

Он умер в 1979 году после пятого инсульта. Злой сатирик, ехидный афорист, ядовитый памфлетист, оставшийся во всенародной памяти добрым и чудаковатым волшебником, который заваливает футболистов разноцветными мячиками, выпускает на цирковую арену пирамиду веселых слонов и несет сказочную чушь на экзамене по географии...

Странно все-таки работает мироздание.

https://zen.yandex.ru/media/id/5a2ee24748...

фрагмент выступления Лазаря Иосифовича на своем творческом вечере 12.12.1973 г. о детстве, о сути писательского труда.

Арх. № ф. 13, оп. 4, ед. уч. 76-2

Время звучания: 11 мин. 20 сек. РГАФД

http://xn--80afe9bwa.xn--p1ai/callendar/0...

***

***

автограф

Сяляне вёскі Занямоньне любілі ў нядзелю ці ў сьвята сходзіцца на рынак, каб пра тое, пра сёе пагаварыць, каб дазнацца дзе-якіх навін. Ось і ў гэты вечар яны сабраліся аб чым-небудзь пагаманіць. Грамада вялікая. Гоману многа. А вечар быў ціхі, цёплы і ясны. Зьлёгенька падыхаў ветрык, як-бы прыслухоўваўся да гутаркі людзкай, каб потым панесьці яе ўгору і расказаць месяцу, зорам і хмаркам. Прьпноў сёньня і Адам Краўцовых. Яго рэдка бачылі на сходах. Ен быў самы бяднейшы ў вёс- цы. Зямлі зусім ня меў, апроч кавалачку агарода, ды й то на яго было трох братоў. Адам сядзеў усё дома, раздумваючы, як-бы палепшыць сваё жыцьцё. А жылося надта дрэнна. Але ў гэты вечар і ён выпаўз з свае старэнькае хаты. Яго непакоілі ўсялякія думкі, якія яму бажалася выказаць каму-небудзь.

Сяляне сядзелі на бярвеньнях ля хаты Ткачука. Гоман ужо пачаў сьціхаць. Зда- валася, усе перагутарылі. Адам сядзеў і думаў, як-бы пачаць гаворку пра свае думкі. Але вось неяк зайшла гутарка пра сны.

—Чорт яго ведае, што гэта — не’к ня сьпіцца, сны дрэнныя лезуць, — пачынае адзін, а там другі. Тлумачаць па-свойму. Адам насачыў момант і пачаў апавядаць. Што ён расказваў, гэта ня быў сон. Яго беднасьць, яго доля давяла да гэтакіх думак, але ён не хацеў, каб ведалі, што гэта ён сам дамысьліўся, і сказаў, нгго сьніў.

— Ось паслухайце, як я надум... як я сьніў, — паправіўся Адам, пачынаючы гаворку.

— Ну, кажы — паслухаем, — загукалі сяляне, — мо што й цікавае?

— Ось я, здаецца, ужо зусім зьбяднеў: хоць я й так бедны, ато дык нават нямачаго есьці. Д ык, здаецца, і надумаў я паехаць у другі край у заработкі. Жонцы сказаў пра- даць каня, купіць хлеба І жыць пакуль што, а я зараблю грошай, буду прысылаць, потым сам, моў, прыеду І тагды зажывом па-людзку. „Ну, добра“, — згадзілася жон- ка. Ось раз увечар, здаецца, як вёска ўжо спала, разьвітаўся я з жонкаю, з дзецьмі і паплёўся на станцыю. Грошай не’к сабраў на дарогу — прадалі, здаецца, апошняга япрука. Заплакаў, вельмі-ж бо горка І шкода было пакідаць свой родны куток. А да- лей некім цудам я ўжо еду на чыгунцы далёка-далёка ад сваёй вёскі. Сяджу гэта я ў вагоне, думаю, у які-б край ехаць, дзе болып заработкаў, і аб жонцы з дзецьмі думаю, ажна кандуктар ідзе і кажа ўсім з чуіункі злазіць, бо далей цягнік ня йдзе. Зьлез я, іду, а цягнікоў многа-многа, ды ўсе непадобныя на той, што я ехаў. Падыходжу я, к аднаму, а некі пан: „Сядай, ка’а, браце, калі хочаш, — паедзем у наш край, у нас до- бра жыць“. — „Але-ж у мяне білета няма?“ — „То нічога! Ось сядай!“ — і адчыніў дзьверы. Я зьдзівіўся, што ён так ласкава да мяне зьвярнуўся, бо я-ж просты му- жык у лапцях, а ён пан. Зьняў я шапку, пакланіўся, падзякаваў за раду і ўвайшоў у цягнік. Тут я зноў зьдзівіўся. Я ня ведаў, дзе я, — ці ў пакоі ў пана, ці ў цягніку. Ня верыў сваім вачом. Усё так пекна, так прыгожа: зэдлікі ўсе мяккія, картыны раз- ьвешаны. Я доўга стаяў, разглядаючы, і баяўся садзіцца, аж калі падышоў зноў той пан, што ля вагону стаяў, і сказаў садзіцца, тагды толькі я сеў. Ня памятаю, ці доўга я ехаў, ці не. Я ня ведаў на’т — куды. Толькі ведаю, што бяз білету, і грошай ніхто ня пытаў. Але ось, няведама як, апынуўся я ў вёсцы (там гэтак яе звалі, але, як я думаў, то — настаяшчае места).

— Ну, брат, І сон! — ня стрымаўся, каб не перапыніць, стары Язэп.

— Не перапыняй, Язэп! Кажы далей, Адам! — адазваўся Максім.

— Іду гэта я, разглядаю далей, — апавядае Адам, — усё роўна, як у лесе. Але ось падходзіць некі пан, даў „дабрыдзень“. Бачучы, што я ня тутэйшы, адазваўся: „Хад- зем, папалуднаем, браце, —ужо пара!“ Я ўсё роўна, як акамянеў ад гэтых слоў. Хацеў нешта сказаць, але язык не’к не паварочваўся. I я, падуласны некай невядомай сіле, паплёўся за ім. Схамянуўся толькі, як мы падышлі да вялікай мураванай хаты, і той пан зноў зьвярнуўся да мяне: „Ось сюды! Ты, браце, мусіць, ня тутэйшы, — ці зда- лёк?“ Неяк язык разварушыўся; я пачаў расказваць. Мы ўселіся ля стала і чакалі, калі нам пададуць полудзень. Саля вялікая, сталоў многа. Чыста, хораша, — адна любата! Людзі сядзяць, палуднуюць, а ўсе адзеты па-панску. Той пан, што быў са мною, як я дазнаўся, зваўся Юрка. Вось я І вылажыў яму, адкуль я, чаго прыехаў, бо ўзнаў, што ён вельмі добрычалавек, хоць, як мне здавалася, пан. „Ага“, —працягнуў Юрка, як я скончыў гутарку. Полудзень кончыўся. Усё давалі вельмі смачныя стравы. Я зроду ня спытваў такіх. Пачаў я поркацца ў кішэні і вымаю кецку (яшчэ меў тры злоты грошай), каб заплаціць за полудзень. А Юрка: „Што гэта?“ — пьггае. Кажу, трэба заплаціць. „Як заплаціць?“ — зноў пьггае. Я зьдзівіўся. Думаю, што гэта хіба пан сьмяецца. Ажно як пачалі мы жупіць, то я дазнаўся, што зусім тут грошы не ўжываюцца, на’т ня ведаюць, што то за грошы. Ну, думаю, ось прыехаў у заработкі! А тут грошай ва ўсёй краіне няма. Хіба-та я, мысьлю, папаў у нябескае царства, ці яко ліха? Юрка ўбачыў, што я зьдзіўлены, і пачаў мне тлумачыць.

—А-а, ось дык сон! — зноў ня стрымаўся Язэп, аўсе аж рот паразьзяўлялі і вельмі ўважна слухалі.

—Ось я, кажа Юрка, — апавядае далей Адам, здаволены, што яго думкі з цікавасьцю слухаюць, — пайду, скажу маршал ку, што да нас новы чалавек прыехаў, і адпрашуся ад работы. Тагды я павяду цябе ўсюды і пакажу, як у нас жывуць. Пашоў, а я чакаю, раздумваючы: куды-та я папаў? А людзі ўсе, папалуднаваўшы, пачалі расходзіцца на работу. Але вось і Юрка вярнуўся. „Ну, хадзем!“ — ка’а. Пашлі. Ось Юрка і пачаў расказваць. „Наш край, кажа, увесь завецца „Краіна Працы“, — так і завецца, бо ў нас усе ад малога да старога — усе агульна працуюць, і працуюць у нас ня толькі для сябе, але для ўсіх людзей свайго краю“. Я слухаю ўважна і ня разумею, як-та — для ўсіх? А Юрка кажа далей: „Поле ў нас абрабляюць не паасобку, а цэлай грама- дою, цэлай вёскай“. Мы тым часам вышлі ўжо на поле. „Яно разьдзелена ў нас па палеткі, і вось адны (у нас, бач, праца разьдзелена паміж усіх роўна) працуюць ля жьгга, другія — ля аўса, трэйція — ля ячменю і т. д. Гэта знача, ужо часьцей ля яго ходзяць, як у нас кажуць — культывіруюць, каб мець ад зямлі як найболыны пры- бытак. Але, калі сеяць, ці жаць, ці касіць, або бульбу выбіраць, — тая частка, якой прыпаручана той ці іншы палетак, ня зможа адна ўправіцца, дык ёй пасабляюць другія. Аўсім у нас кіруе Радаз маршалкам начале. Мы выбіраем яго з паміж сябе“.

Я жадаў непгга спытаць, але Юрка, чалавек жуплівы, ня даў мне прагаварыць, а расказваў і тлумачыў далей.

„У нас, ка’а, працаваць ня надта цяжка, дзеля таго, нгго мы маем усялякія машы- ны. Усё сабраўшы з поля і памалаціўшы, мы звозім у аіульны сьвіран, а адтуль ужо па запісках маршалка бяром сабе для ўжьггку. Адным словам, пажывеш у нас, як за- хочаш, дык лепей азнаёмішся з нашым жыцьцём“.

Прашоўшы крыху полем, мы вярнуліся назад. На полі кіпела работа. Якраз у тым часе жалі. Юрка-ж далей мне тлумачыць: „Вось бачыш: вёска наша. Прыго- жая, праўда? Хаты ўсе мураваныя, але гэта ўласнасьць усяго люду, што жыве тут. Жывом мы па кватэрах. У хатах — чыста, хораша. Ну, цяпер (мы увайшлі ўжо ў вёску) павяду цябе, ка’а Юрка, па майстэрням. Вось тут працуюць гарбары, выра- бляюць скуры — і то для ўсіх“. Зайшлі мы, паглядзелі. Працуюць людзі з некай дзіўнай ахвотай.

Я яшчэ нідзе ня бачыў, каб так працавалі. Былі і старьга, і малыя. „А гэта (падьпплі мы к другой, шаўцоўскай) шыюць боты таксама для ўсіх. У нас, скажу адзін раз, ка’а Юрка, кожны працуе для ўсіх іўсе для аднаго. Усе гэтыя боты зносяццаў скарб, аад- туль выдаюцца, каму патрэбна. Падраліся — ідзі к маршалку, дасьць запіску ў скарб, там забяруць у цябе старыя, а дадуць новыя. Старыя-ж боты зноў ідуць у майстэрню ў работу“. Тут я ня вытрымаў — запытаў: „А па колькі плацяць?“ Юрка зьдзівіўся з гэстакага запытаньня, адалей кажа: „У нас-жа, я гаварыў, на’т і ня знаюць, пгго гэта за грошы. Каб ось я ня ўгледзіў у цябе, як ты вымаў з кішэні ў стравярні, то і я-б ня ведаў“. Я задумаўся і ўжо болей не адважваўся распытваць. Юрка-ж далей тлумачыў.

„Вось кравецкая. Тут працуюць, як і ў шаўцоўскай. Усё аддаеццаў скарб, аз скар- бу людзям шыюць з свайго. Ткуць самі — машынаю. А вось гэта кузьня, сьлясарня, стальмарня, калёсная ды шмат усялякіх другіх. Мы так жывом, бачьпн, каб мецьусё патрэбнае ў сябе, дома“. Перайшлі гэта мы ўсе майстэрні і павыходзілі к вялікаму пекнаму дому. „А гэта, кажа Юрка, народная хата. Тут мы зьбіраемся амаль ня кож- ны дзень, радзімся: што і ў якім парадку далей рабіць: так сабе жупім, а то чытаем, бо тут-жа ёсьць і чытальня. Па нядзелям-жа ці ў сьвята наша моладзь тут ладзіць тэатр“. Гэтага дык я не разумеў, але не адважыўся распытвацца. Я ўжо, здаецца, надумаўся тут крыху пажыць, бо Юрка шчэ сказаў, нгго работы ў іх для ўсіх ёсьць. I хлеба для ўсіх хапае. Падыходзім тым часам да другой вялізарнай хаты, аж у пяць паверхаў. „А вось наша школа! Гэта вучацца нашыя дзеці, покуль ня скончаць усіх навук. Тут-жа і ўсялякія дзіцячыя майстэрні: вучацца па кніжкам і рукамі на прак- тыцы. У нас першыя годы адукацыя дзецям даецца агульная (у тым-жа часе яны працуюць і рукамі паводлуг сваіх сіл, хоць, праўда, яны і ўвесь свой век працуюць рукамі, а не адно галавою), а потым ужо па спэцыяльнасьці. Усе дзеці нашы вучац- ца, нявучоных у нас няма. Усе людзі ў нашай грамадзе-вёсцы — роўныя“.

„ А бедных, або нявучоных, — няграматных, ось такіх, як я, — няма?“ — запытаўся я.

„А што гэта — бедныя, браце?“ Я не разумеў, але болей ужо ня пьггаўся.

„Там, за гэтаю школаю, вялізны сад; там усялякіх дрэваў шмат, кветкі ёсьць, а далей — агароды вялікія. Тут усюды працуюць і наглядаюць за ўсім вучні нашы з сваімі настаўнікамі“. „Аў агародах хібажанке не працуюць?“ — не’ка-бы зьнячэўку выляцела ў мяне. „Чаму, — ка’а, — ходзяць, бо тут ня толькі вучыцелі, але й вучыцелькі ёсьць; а так, то — не, бо вучні, вучачыся і практыкуючыся, якраз на ўсіх на цэлу зіму і весну нагатовяць варыва. А якая ў нас вось там, у садзе ды ага- родзе, гожасьць, пекната, колькі там хараства! Калі-нібудзь другім разам прыдзем сюды, дык паглядзіш“.

„Ог дык дзіўная старонка! Некае нябескае царства, ды мо’ й нанебе няма гэтакага прыгожагажыцьця, яктут. Гэтарай“, —думаў я прасябе. Юрка-жусё расказваў. „А там, на водшыбе, гавяжы двор; там уся наша жывёла і птаства. Іх даглядаюць такса- ма нашы людзі, гэтакія-ж, як я; ды й вучні, звучаючы, пасабляюць ім. А вот бачьпп — чарнее лес? То наш. Там нашы працуюць. Ага — вось нашы скарбовыя магазыны. Табе, браце, ня гожа хадзіць у гэтых атопках і гэтых портках. Зойдзем сюды, там адтрымаеш усё новае і пекнае, бо мо’ж у нас пажывеш з які месяц?“ „Пажыву“, — адказаў я, забыўшы ўжо і пра жонку, і пра дзеці. Увайшлі ў магазын, а там дабра, дабра, дык аж вочы расходзяцца. Далі мне ўсю новую адзежу, ды такую харошую, я й зроду не насіў гэткай. Такую падабралі, як-бы па мерцы шыта. Убраўся я, як які пан. Падзякаваў, і мы вьпнлі з магазыну. „Во, цяпер ты, браце, наш!“ — загаманіў Юрка. Паглядзеў на загарак ды й кажа: „Ужо ўсе работы скончыліся. Хадзем папад- вячоркаем, а тагды ў хату народную сходзім. Да вечара яшчэ, бач, гадзіны са дзьве“.

„Як? I з поля ўжо ісьцімуць? То-ж яшчэ рана — сонца высакавата“, — загаманіў я. „Не, браце, — у нас лішне не працуюць. Болын васьмі гадзін рэдка калі на рабо-

це застаюцца, хіба толькі ў надзвычайных выпадках: вось як на сенажаці ці на полі, а дождж зьбіраецца ісьці, то толькі тагды“.

Змоўк я. Прышлі мы зноў у тую самую хату, дзе палуднавалі. Юрка сказаў, каб нам далі чаго есьці. Падалі. Ямо. Юрка-ж усё гутарыць:

„Дык ось у нас жывуць гэтак ва ўсёй краіне. Калі-ж у нас чаго недахват, напры- клад, цукру, солі ці іншых рэчаў, — то нам прывозяць з іншых вёсак, дзе іх здабыва- юць, а мы ад сябе зьлішкі гэтаксама адсылаем другім. Такімі ўжо аіульнымі справамі Краіны кіруе Краёвая Рада. Пад яе-ж загадам і чыгунка, і почта, і тэлеграф. Яна выбіраецца ў нас усім краем. Д ык вось, калі чаго брак, напісаў туды і — ёсьць. Але нашы радныя паны ня толькі працуюць галавою, ці, як-та сказаць, пішуць, распа- радкуюцца, але працуюць і рукамі — вядома, як таму час дазваляе“.

Дзівіўся я ўсяму гэтаму, а сам не’к рад, нгго папаў, здаецца, у гэткі рай.

Сяляне ўсе нібы зачарованы гэткім апавяданьнем. Толькі зрэдку чулася працяж- нае „а-а!“. Нярухома сядзелі ўсе, баючыся зрабіць які еіук, каб не перашкодзіць каз- цы. Уважна слухаюць. Адам-жа, бачучы гэта, сам ня ведае, дзе ён: ці на небе, ці на зямлі, — і апавядае далей і ўжо блізіцца к канцу.

—Але ось я ўспомніў пра жонку і дзеці і сказаў аб тым Юрку. А ён: „Прывозь, ка’а, сюды, або напішы: хай самі прыязджаюць. У нас работы ім хваце і хлеба ста- не“, — зноў паўтарыў, што і раней казаў. „Дзеці, ка’а, будуць вучыцца ў той, нгго я паказваў, школе, а самі — гэтак, як і мы: працавацьмеце".

Кончылі мы падвячоркаваць і ідом у народную хату. Я быў вельмі радушчы, нгго знашоў сваю долю, сваё шчасьце. Я не’к пасьмялеў, бо чуўся тут ужо сваім, і пачаў распытвацца: „А ці войска ў вас, або якая там міліцыя ці паліцыя ёсьць?“ — „Не, ка’а, няма. Мы нікому ніякай крыўды ня робім і ні з кім не ваюем. Але калі вораг які пасягне на наш край, то тагды мы ўсе іуртуемся ды ідом у сталічнае места, бяром аружжа і баронім бацькаўшчыну. А міліцыя ці паліцыя — пытаеш? Навонгга-ж яна? У нас зладзеяў, разбойнікаў, як у другіх краёх, няма, бо няма, бач, тых прычын, нгго робяць з чалавека злодзея ці разбойніка“. „Ага!“ — працягнуў я: „Осьтак дык добра. А як жэняцца ў вас?“ — запьггаў я. „А так, браце, — калі хлопец палюбіў дзяўчыну, то ім ніхто не пярэчыць. Ідуць яны запісваюцца і жывуць, пабраўшы шлюб“.

„Ну а ці даўно ўжо ў вашым краю пануе такое жыцьцё?“ I з гэтым пьгганьнем мы ўвайшлі ў хату. Народу было ўжо шмат: мужчыны, кабеты, хлопцы, дзяўчаты і навет дзеці былі. Там гавораць, там чытаюць, а ў другім пакою іуляюць. А якая пекната, якая гожасьць! Усюды на сьценах картыны, малюнкі розныя. Сталоўусякіх, і малых і вялікіх, ды ўсе хварбованыя да пазасьціланыя ўзорыстымі абрусамі. Зэдлі мяккія.

Прыселі мы ля аднаго століка. Юрка пашоў, узяў некую кнііу. Разгарнуў і пачаў адказваць на маё пытаньне. „Даўно, ка’а, нашы й дзяды ня памятаюць. Осьу гэтай кнізе апісана, як мы дайшлі да гэткага жыцьця. У нас калісь жылі ось так, як ты, браце, расказваў, у вас (я адным мамэнтам, праўда, апавядаў пра гэта). Навет цары былі. Але вось — я буду казаць коратка — вышлі з народу людзі і пачалі народ ву- чыць, як можна здабыць долю і шчасьце. Праўда, гэтых людзей лавілі, саджалі ў вастрогі, каралі, але зьяўляліся другія і казалі тое самае. Ня ўсе слухалі гэтых лю- дзей, але былі і такія, што паслухалі, зразумелі і пачалі рабіць, як казалі тыя людзі. А яны казалі: „Зразумейце сказ: адзін заўсіх, аўсе за аднаго, і жыцьцё ваша палеп- шыцца“. I вось людзі, пгго зразумелі, пачалі злучаццаў грамадкі і пачалі жыць, як мы цяпер. Д обра стала жыць так. Д ругія, гледзючы на першых, таксама зіуртаваліся і далучыліся да першых, і сталі жыць згодна. Дзяцей ужо пачалі адукаваць па-свой- му, у матчынай мове, а то бывала, у „казёнках“ некай чужой атручвалі ды рабілі з дзетак здраднікаў сваіх бацькоў, нгго саромеліся свайго роднага. Цяпер адукуюць паводлуг патрэб кожнага народу. Праўда, усё гэта многа крыві канггавала проста- му народу, а ўсё-ж такі ўзялі свой верх. Нішто не магло супыніць народнага посту- пу. Народ пачуў у сабе сілы ля справаваньня самым сабою, і лепшыя людзі з народу пачалі кіраваць народнымі справамі. Вось гэтакім парадкам і дайшлі мы да гэтка- га жыцьця. Цяпер мы жывом, бы ў раю. Няма ні бедных, ні багатых — усе роўныя. Няма зладзеяў, ні разбойнікаў, як я й раней казаў. Жывом сабе, згодненька, працу- ем і ўсім здаволены. Будзеш І ты ў нас жыць шчасьліва!“ — скончыў Юрка. Я не- шта жадаў запытаць, ажна — на табе! — жонка, крыкнула: „Уставай, Адам, — ужо пара!“ — і я зноў апынуўся на гэтым сьвеце, сярод людзкай бядоты...

Кончыў і Адам.

Сяляне ад гэтага сказу нібы акамянелі. I яшчэ-б мо’ доўга сядзелі, ня ведаючы, што зрабілася, каб ня гукнуў Адам другім голасам і ўсіх тым зрухнуў: „Я скончыў. Хадзем спаць, бо дасядзеліся-такі да золку!“

Схамянуліся, і па цэлай грамадзе пашоў гоман, а вецер зважней шугнуў, каб злавіць, здаецца, усё, што скажуць сяляне, ды панесьці ўверх к зорам на суд.

— Ну і сон! Гэта, напэўна, ты, брат, сам выдумаў, — адкуль табе гэтак сьніць?! — сказаў першы малады селянін.

—Мо’ дзе вычьггаў, або хто расказаў, — дадаў другі.

Усяляк гаварылі і думалі і трэйція. Стары Максім апусьціў голаў, задумаўся і шаптаў: „То толькі сон! Эх, каб гэты сон хоць пры дзетках ціўнуках збыўсяў нашым краю!“ Потым прыціснуў шапку і моўчкі ў задуменьні пасунуў да хаты.

Адам нічога не адказаў. Ен пачуваў, нібы вялікі камень адлёг у яго на сэрцы, і з радушчым тварам борзда пашоў дамоў.

Разышліся паволі і ўсе.

Вецер мацней шугнуў, зашумеў і заціх. На ўсходзе паказалася зарніца.

10.9.1918 (псэўд.. Кужаль Янка)

*****

Адам Бабарэка

То толькі сон...

Шчьіра паважанаму А. Моцнаму

Сяляне вёскі Занямоньне любілі ў нядзелю ці ў сьвята сходзіцца на рынак, каб пра тое, пра сёе пагаварыць, каб дазнацца дзе-якіх навін. Ось і ў гэты вечар яны сабраліся аб чым-небудзь пагаманіць. Грамада вялікая. Гоману многа. А вечар быў ціхі, цёплы і ясны. Зьлёгенька падыхаў ветрьнс, як-бы прыслухоўваўся да гутаркі людзкай, каб потым панесьці яе ўгору і расказаць месяцу, зорам і хмаркам. Прышоў сёньня і Адам Краўцовых. Яго рэдка бачылі на сходах. Ён быў самы бяднейшы ў вёс-цы. Зямлі зусім ня меў, апроч кавалачку агарода, ды й то на яго было трох братоў. Адам сядзеў усё дома, раздумваючы, як-бы палепшыць сваё ясыцьцё. А жылося надта дрэнна. Але ў гэты вечар і ён выпаўз з свае старэнькае хаты. Яго непакоілі ўсялякія думкі, якія яму бажалася выказаць каму-небудзь.

Сяляне сядзелі на бярвеньнях ля хаты Ткачука. Гоман ужо пачаў сьціхаць. Зда-валася, усе перагутарылі. Адам сядзеў і думаў, як-бы пачаць гаворку пра свае думкі. Але вось неяк зайшла гутарка пра сны.

—Чорт яго ведае, што гэта — не’к ня сьпіцца, сны дрэнныя лезуць, — пачынае адзін, а там другі. Тлумачаць па-свойму. Адам насачыў момант і пачаў апавядаць.

I Што ён расказваў, гэта ня быў сон. Яго беднасьць, яго доля давяла да гэтакіх думак, але ён не хацеў, каб ведалі, што гэта ён сам дамысьліўся, і сказаў, што сьніў. і —Ось паслухайце, як я надум... як я сьніў, — паправіўся Адам, пачынаючы гаворку.

1 —Ну, кажы — паслухаем, — загукалі сяляне, — мо што й цікавае?

; [ — Ось я, здаецца, ужо зусім зьбяднеў: хоць я й так бедны, а то дык нават няма чаго есьці. Дык, здаецца, і надумаў я паехаць у другі край у заработкі. Жонцы сказаў пра-даць каня, купіць хлеба і жыць пакуль што, а я зараблю грошай, буду ггрысылаць, потым сам, моў, прыеду і тагды зажывом па-людзку. „Ну, добра“, — згадзілася жон-ка. Ось раз увечар, здаецца, як вёска ўжо спала, разьвітаўся я з жонкаю, з дзецьмі і паплёўся на станцьпо. Грошай не’к сабраў на дароіу — прадалі, здаецца, апошняга япрука. Заплакаў, вельмі-ж бо горка і шкода было пакідаць свой родны куток. А да-лей некім цудам я ўжо еду на чьпунцы далёка-далёка ад сваёй вёскі. Сяджу гэта я ў вагоне, думаю, у які-б край ехаць, дзе болын заработкаў, і аб жонцы з дзецьмі думаю, ажна кандуктар ідзе і кажа ўсім з чугункі злазіць, бо далей цягнік ня йдзе. Зьлез я, іду, а цягнікоў многа-многа, ды ўсе непадобныя на той, што я ехаў. Падыходжу я, к аднаму, а некі пан: „Сядай, ка’а, браце, калі хочаш, — паедзем у наш край, у нас до-бра жыць“. — „Але-ж у мяне білета няма?“ — „То нічога! Ось сядай!“ — і адчыніў дзьверы. Я зьдзівіўся, што ён так ласкава да мяне зьвярнуўся, бо я-ж просты му-жьпс у лапцях, а ён пан. Зьняў я шапку, пакланіўся, падзякаваў за раду і ўвайшоў у цягнік. Тут я зноў зьдзівіўся. Я ня ведаў, дзе я, — ці ў пакоі ў пана, ці ў цягніку. Ня верыў сваім вачом. Усё так пекна, так прыгожа: зэдлікі ўсе мяккія, картыны разь-вешаны. Я доўта стаяў, разглядаючы, і баяўся садзіцца, аж калі падьппоў зноў той пан, што ля вагону стаяў, і сказаў садзіцца, тагды толькі я сеў. Ня памятаю, ці доўга я ехаў, ці не. Я ня ведаў на’т — куды. Толысі ведаю, што бяз білету, і грошай ніхто ня пытаў. Але ось, няведама як, апынуўся я ў вёсцы (там гэтак яе звалі, але, як я думаў, то — настаяшчае места).

—Ну, брат, і сон! — ня стрымаўся, каб не перапыніць, стары Язэп.

—Не перапыняй, Язэп! Кажы далей, Адам! — адазваўся Максім.

—Іду гэта я, разглядаю далей, — апавядае Адам, — усё роўна, як у лесе. Але ось падходзіць некі пан, даў „дабрыдзень“. Бачучы, што я ня тутэйшы, адазваўся: „Ха| дзем, папалуднаем, браце, — ужо пара!“ Я ўсё роўна, як акамянеў ад гэтых слоў Хацеў нешта сказадь, але язык не’к не паварочваўся. I я, падуласны некай невяі домай сіле, паплёўся за ім. Схамянуўся толькі, як мы падышлі да вялікай муравя. най хаты, і той пан зноў зьвярнуўся да мяне: „Ось сюды! Ты, браце, мусіць, няп. тэйшы, — ці здалёк?“ Неяк язык разварушыўся; я пачаў расказваць. Мы ўселіся ля стала і чакалі, калі нам пададуць полудзень. Саля вялікая, сталоў многа. Чыста хораша, — адна любата! Людзі сядзяць, палуднуюць, а ўсе адзеты па-панску. Той пан, што быў са мною, як я дазнаўся, зваўся Юрка. Вось я і вылажыў яму, адкулья чаго прыехаў, бо ўзнаў, што ён вельмі добры чалавек, хоць, як мне здавалася, пан, „Ага“, — працягнуў Юрка, як я скончыў гутарку. ІІолудзень кончыўся. Усё давалі вельмі смачныя стравы. Я зроду ня спытваў такіх. ІІачаў я поркацца ў кішэні і вы-маю кецку (яшчэ меў тры злоты грошай), каб заплаціць за полудзень. А Юрка: „Што гэта?“ — пытае. Кажу, трэба заплаціць. „Як заплаціць?“ — зноў пытае. Я зьдзівіўся. Думаю, што гэта хіба пан сьмяецца. Ажно як пачалі мы жупіць, то я дазнаўся, што зусім тут грошы не ўжываюцца, на’т ня ведаюць, што то за грошы. Ну, думаю, ось прыехаў у заработкі! А тут грошай ва ўсёй краіне няма. Хіба-^га я, мысьлю, папаўу нябескае царства, ці яко ліха? Юрка ўбачыў, што я зьдзіўлены, і пачаў мне тлумачыць.

—А-а, ось дык сон! — зноў ня стрымаўся Язэп, а ўсе аж рот паразьзяўлялі і вельмі ўважна слухалі. я

—Ось я, кажа Юрка, — апавядае далей Адам, здаволены, што яго думкі з цікавасьцю слухаюць, — пайду, скажу маршалку, што да нас новы чалавек прыехаў, і адпрашуся ад работы. Тагды я павяду цябе ўсюды і пакажу, як у нас жывуць. Пашоў, а я чакаю, раздумваючы: куды-та я папаў? А людзі ўсе, папалуднаваўшы, пачалі расходзіцца на работу. Але вось і Юрка вярнуўся. „Ну, хадзем!“ — ка’а. Пашлі. Ось Юрка і пачаў расказваць. „Наш край, кажа, увесь завецца „Краіна Працы“, — так і завецца, бо ў нас усе ад малога да старога — усе агульна працуюць, і працуюць у нас ня толысі для сябе, але для ўсіх людзей свайго краю“. Я слухаю ўважна і ня разумею, як-та — для ўсіх? А Юрка кажа далей: „Поле ў нас абрабляюць не паасобку, а цэлай грама-дою, цэлай вёскай“. Мы тым часам вышлі ўжо на поле. „Яно разьдзелена ў нас па палеткі, і вось адны (у нас, бач, праца разьдзелена паміж усіх роўна) працуюць ля жыта, другія — ля аўса, трэйція — ля ячменю і т. д. Гэта знача, ужо часьцей ля яго ходзяць, як у нас кажуць — культывіруюць, каб мець ад зямлі як найболыпы пры-бытак. Але, калі сеяць, ці жаць, ці касіць, або бульбу выбіраць, — тая частка, якой прыпаручана той ці іншы палетак, ня зможа адна ўправіцца, дык ёй пасабляюць другія. А ўсім у нас кіруе Рада з маршалкам на чале. Мы выбіраем яго з паміж сябе“.

Я жадаў нешта спытаць, але Юрка, чалавек жуплівы, ня даў мне прагаварыць, а расказваў і тлумачыў далей.

„У нас, ка’а, працаваць ня надта цяжка, дзеля таго, што мы маем усялякія машы-ны. Усё сабраўшы з поля і памалаціўшы, мы звозім у агульны сьвіран, а адтуль ужо па запісках маршалка бяром сабе для ўжытку. Адным словам, пажывеш у нас, як за-хочаш, дык лепей азнаёмішся з нашым жыцьцём“. Ш

Прашоўшы крыху полем, мы вярнуліся назад. На полі кіпела работа. Якраз у тым часе жалі. Юрка-ж далей мне тлумачыць: „Вось бачыш: вёска наша. Прыго-жая, праўда? Хаты ўсе мураваныя, але гэта ўласнасьць усяго люду, што жыве тут' Жывом мы па кватэрах. У хатах — чыста, хораша. Ну, цяпер (мы увайшлі ўжо У вёску) павяду цябе, ка’а Юрка, па майстэрням. Вось тут працуюць гарбары, вырЗ' бляюць скуры — і то для ўсіх“. Зайшлі мы, паглядзелі. Працуюць людзі з некай дзіўнай ахвотай. іш Ш

То толькісон.

31

Я яшчэ нідзе ня бачыў, каб так працавалі. Былі і старыя, і малыя. „А гэта (пацышлі мы к другой, шаўцоўскай) шыюць боты таксама для ўсіх. У нас, скажу ацзін раз, ка’а Юрка, кожны прапуе для ўсіх і ўсе для аднаго. Усе гэтыя боты зносяцца ў скарб, а ад-туль выдаюцца, каму патрэбна. Падраліся — ідзі к маршалку, дасьць запіску ў скарб, там забяруць у цябе старыя, а дадуць новыя. Старыя-ж боты зноў ідуць у майстэрню ў работу“. Тут я ня вытрымаў — запытаў: „А па колькі плацяць?“ Юрка зьдзівіўся з гэстакага запытаньня, а далей кажа: „У нас-жа, я гаварыў, на’т і ня знаюць, што гэта за грошы. Каб ось я ня ўгледзіў у цябе, як ты вымаў з кішэні ў стравярні, то і я-б ня ведаў“. Я задумаўся і ўжо болей не адважваўся распытваць. Юрка-ж далей тлумачыў.

„Вось кравецкая. Тут працуюць, як і ў шаўцоўскай. Усё аддаецца ў скарб, а з скар-бу людзям шыюць з свайго. Ткуць самі — машынаю. А вось гэта кузьня, сьлясарня, стальмарня, калёсная ды шмат усялякіх другіх. Мы так жывом, бачыш, каб мець усё патрэбнае ў сябе, дома“. Перайшлі гэта мы ўсе майстэрні і павыходзілі к вялікаму пекнаму дому. „А гэта, кажа Юрка, народная хата. Тут мы зьбіраемся амаль ня кож-ны дзень, радзімся: што і ў якім парадку далей рабіць: так сабе жупім, а то чытаем, бо тут-жа ёсьць і чытальня. Па нядзелям-жа ці ў сьвята наша моладзь тут ладзіць тэатр“. Гэтага дык я не разумеў, але не адважыўся распытвацца. Я ўжо, здаецца, надумаўся тут крыху пажыць, бо Юрка шчэ сказаў, што работы ў іх для ўсіх ёсьць. I хлеба для ўсіх хапае. Падыходзім тым часам да другой вялізарнай хаты, аж у пяць паверхаў. „А вось наша школа! Гэта вучацца нашыя дзеці, покуль ня скончаць усіх навук. Тут-жа і ўсялякія дзіцячыя майстэрні: вучацца па кніжкам і рукамі на прак-тыцы. У нас першыя годы адукацыя дзецям даецца агульная (у тым-жа часе яны працуюць і рукамі паводлуг сваіх сіл, хоць, праўда, яны і ўвесь свой век працуюць рукамі, а не адно галавою), а потым ужо па спэцыяльнасьці. Усе дзеці нашы вучац-ца, нявучоных у нас няма. Усе людзі ў нашай грамадзе-вёсцы — роўныя“.

„А бедных, або нявучоных, — няграматных, ось такіх, як я, — няма?“ — запытаўся я.

„А што гэта — бедныя, браце?“ Я не разумеў, але болей ужо ня пытаўся.

„Там, за гэтаю школаю, вялізны сад; там усялякіх дрэваў шмат, кветкі ёсьць, а далей — агароды вялікія. Тут усюды працуюць і наглядаюць за ўсім вучні нашы з сваімі настаўнікамі“. „Аў агародах хіба жанке не працуюць?“ — не’ка—бы зьнячэўку выляцела ў мяне. „Чаму, — ка’а, — ходзяць, бо тут ня толькі вучыцелі, але й вучыцелькі ёсьць; а так, то — не, бо вучні, вучачыся і практыкуючыся, якраз на ўсіх на цэлу зіму і весну нагатовяць варыва. А якая ў нас вось там, у садзе ды ага-родзе, гожасьць, пекната, колькі там хараства! Калі-нібудзь другім разам прыдзем сюды, дык паглядзіш“.

„От дык дзіўная старонка! Некае нябескае царства, ды мо’ й на небе няма гэтакага прыгожага жыцьця, як тут. Гэта рай“, — думаў я пра сябе. Юрка-ж усё расказваў. „А там, на водшыбе, гавяжы двор; там уся наша жывёла і птаства. Іх даглядаюць такса-ма нашы людзі, гэтакія—ж, як я; ды й вучні, звучаючы, пасабляюць ім. А вот бачыш — чарнее лес? То наш. Там нашы працуюць. Ага — вось нашы скарбовыя магазьгаы. Табе, браце, ня гожа хадзіць у гэтых атопках і гэтых портках. Зойдзем сюды, там адтрымаеш усё новае і пекнае, бо мо’ж у нас пажывеш з які месяц?“ „Пажыву“, — адказаў я, забыўшы ўжо і пра жонку, і пра дзеці. Увайшлі ў магазын, а там дабра, дабра, дык аж вочы расходзяцца. Далі мне ўсю новую адзежу, ды такую харошую, я й зроду не насіў гэткай. Такую падабралі, як-бы па мерцы шыта. Убраўся я, як які пан. Падзякаваў, і мы вышлі з магазыну. „Во, цяпер ты, браце, наш!“ — загаманіў Юрка. Паглядзеў на загарак ды й кажа: „Ужо ўсе работы скончыліся. Хадзем папад-вячоркаем, а тагды ў хату народную сходзім. Да вечара яшчэ, бач, гадзіны са дзьве“.

„Як? I з поля ўжо ісьцімуць? То-ж яшчэ рана — сонца высакавата“, — загаманіў я. „Не, браце, — у нас лішне не працуюць. Болып васьмі гадзін рэдка калі на рабо-

це застаюцца, хіба толысі ў надзвычайных выпадках: вось як на сеналсаці ці наполі а донсдж зьбіраецца ісьці, то толысі тагды“. | ]

Змоўк я. Прышлі мы зноў у тую самую хату, дзе палуднавалі. Юрка сказаў, каб нам далі чаго есьці. ІІадалі. Ямо. Юрка-ж усё іутарыць:

„Дык ось у нас жывуць гэтаіс ва ўсёй ісраіне. Калі-ж у нас чаго недахват, напры-клад, цукру, солі ці іншых рэчаў, — то нам прывозяць з іпшых вёсак, дзе іх здабыва-юць, а мы ад сябе зьліішсі гэтаксама адсылаем другім. Такімі ўлсо аіульнымі справамі Краіны кіруе Краёвая Рада. I Іад яе-ж загадам і чыгунка, і почта, і тэлеграф. Яна выбіраецца ў нас усім краем. Дык вось, калі чаго брак, нанісаў туды і — ёсьць. Але нашы радныя паны ня голысі працуюць галавою, ці, яіс-та сказаць, пішуць, распа-радкуюцца, але працуюць і рукамі — вядома, як таму час дазваляе“.

Дзівіўся я ўсяму гэтаму, а сам не’к рад, што напаў, здаецца, у гэткі рай.

Сяляне ўсе нібы зачарованы гэткім апавяданьнем. Толькі зрэдісу чулася працяж-нае „а-а!“. Нярухома сядзелі ўсе, баючыся зрабіць які стук, каб не перашкодзіць каз-цы. Уважна слухаюць. Адам-жа, бачучы гэта, сам ня ведае, дзе ён: ці на небе, ці на зямлі, — і шіавядае далей і ўжо блізіцца к ісанцу.

—Але ось я ўспомніў пра жонку і дзеці і сісазаў аб тым Юрку. А ён: „Прывозь, ка’а, сюды, або напішы: хай самі прыяжджаюць. У нас работы ім хваце і хлеба ста-не“, — зноў паўтарыў, што і раней казаў. „Дзеці, іса’а, будуць вучыцца ў той, што я паказваў, школе, а самі — гэтак, як і мы: працавацьмеце“.

Кончылі мы падвячоркаваць і ідом у народную хату. Я быў вельмі радушчы, што знашоў сваю долю, сваё шчасьце. Я не’к пасьмялеў, бо чуўся тут ужо сваім, і пачаў распытвацца: „А ці войска ў вас, або якая там міліцыя ці паліцыя ёсьць?“ — „Не, ка’а, няма. Мы нікому ніякай крыўды ня робім і ні з кім не ваюем. Але калі вораг які пасягне на наш край, то тагды мы ўсе гуртуемся ды ідом у сталічнае места, бяром аружжа і баронім бацысаўшчыну. А міліцыя ці наліцыя — пытаеш? Навошта-ж яна? У нас зладзеяў, разбойніісаў, яіс у другіх ісраёх, няма, бо няма, бач, тых прычын, што робяць з чалавека злодзея ці разбойніка“. „Ага! “ — працягнуў я: „Ось так дык добра. А як жэняцца ў вас?“ — запытаў я. „А так, браце, — калі хлопец палюбіў дзяучыну, то ім ніхто не пярэчыць. Ідуць яны запісваюцца і мсывуць, пабраўшы шлюб“.

„Ну а ці даўно ўжо ў вашым кршо пануе таісое жыцьцё?“ I з гэтым пытаньнем мы ўвайшлі ў хату. Народу было ўжо шмат: мужчыны, кабеты, хлопцы, дзяўчаты і навет дзеці былі. Там гавораць, там чытаюць, а ў другім пакою гуляюць. А якая пекната, якая гожасьць! Усюды на сьценах ісартыны, малюнкі розныя. Сталоў усякіх, і малых і вялікіх, ды ўсе хварбованыя да пазасьціланыя ўзорыстымі абрусамі. Зэдлі мяккія.

Прыселі мы ля аднаго століка. Юрка пашоў, узяў некую кнііу. Разгарнуў і пачаў адказваць на маё пытаньне. „Даўно, іса’а, нашы й дзяды ня памятаюць. Ось у гэтай кнізе апісана, як мы дайшлі да гэткага жыцьця. У нас калісь жылі ось так, як ты, браце, расказваў, у вас (я адным мамэнтам, праўда, апавядаў пра гэта). Наветцары былі. Але вось — я буду казаць коратка — вышлі з народу людзі і пачалі народ ву-чыць, як можна здабыць долю і шчасьце. ІІраўда, гэтых людзей лавілі, саджалі ў вастрогі, каралі, але зьяўляліся другія і казалі тое самае. Ня ўсе слухалі гэтых лю-дзей, але былі і такія, што паслухалі, зразумелі і пачалі рабіць, як казалі тыя людзь А яны казалі: „Зразумейце сказ: адзін за ўсіх, а ўсе за аднаго, і жыцьцё вашапалеп-шыцца“. I вось людзі, што зразумелі, началі злучацца ў грамадкі і пачалі жыць, як мы цяпер. Добра стала жыць так. Д ругія, гледзючы на першых, таксама зіуртаваліся і далучыліся да першых, і сталі лсыць згодна. Д зяцей ужо пачалі адукаваць па-свой-му, у матчынай мове, а то бывала, у „казёнках“ некай чужой атручвалі ды рабілі з дзетак здраднікаў сваіх бацькоў, што саромеліся свайго роднага. Цяпер адукуюнь паводлуг патрэб кожнага народу. ІІраўда, усё гэта многа крыві каштавала нроста

То ТПОЛЬКІ сон...

33

му народу, а ўсё-ж такі ўзялі свой верх. Нішто не магло супыніць народнага посту-пу. Народ пачуў у сабе сілы ля справаваньня самым сабою, і лепшыя людзі з народу пачалі кіраваць народнымі справамі. Вось гэтакім парадкам і дайшлі мы да гэтка-га жыцьця. Цяпер мы жывом, бы ў раю. Няма ні бедных, ні багатых — усе роўныя. Няма зладзеяў, ні разбойнікаў, як я й раней казаў. Жывом сабе, згодненька, працу-ем і ўсім здаволены. Будзеш і ты ў нас жыць шчасьліва!“ — скончыў Юрка. Я не-шта жадаў запытаць, ажна — на табе! — жонка, крыкнула: „Уставай, Адам, — ужо пара!“ — і я зноў апынуўся на гэтым сьвеце, сярод людзкай бядоты...

Кончыў і Адам.

Сяляне ад гэтага сказу нібы акамянелі. I яшчэ-б мо’ доўга сядзелі, ня ведаючы, што зрабілася, каб ня гукнуў Адам другім голасам і ўсіх тым зрухнуў: „Я скончыў. Хадзем спаць, бо дасядзеліся-такі да золку! “

Схамянуліся, і па цэлай грамадзе пашоў гоман, а вецер зважней шугнуў, каб злавіць, здаецца, усё, што скажуць сяляне, ды панесьці ўверх к зорам на суд.

—Ну і сон! Гэта, напэўна, ты, брат, сам выдумаў, — адкуль табе гэтак сьніць?! — сказаў першы малады селянін.

—Мо’ дзе вычытаў, або хто расказаў, — дадаў другі.

Усяляк гаварылі і думалі і трэйція. Стары Максім апусьціў голаў, задумаўся і шаптаў: „То толькі сон! Эх, каб гэты сон хоць пры дзетках ці ўнуках збыўся ў нашым краю!“ Потым прыціснуў шапку і моўчкі ў задуменьні пасунуў да хаты.

Адам нічога не адказаў. Ен пачуваў, нібы вялікі камень адлёг у яго на сэрцы, і з радушчым тварам борзда пашоў дамоў.

Разышліся паволі і ўсе.

Вецер мацней шугнуў, зашумеў і заціх. На ўсходзе паказалася зарніца.

10.9.1918

***

Збор твораў : у 2 т. / Адам Бабарэка. Т. 2 : Проза, паэзія, філасофія, публіцыстыка, запісныя кніжкі, дзённікі, лісты. 726 с. Вільня [Вільнюс] : Ін-т беларусістыкі ; Беласток : Беларус. гіст. т-ва, 2011.

Прозу Бабарэка пісаў на працягу сямі гадоў, апублікаваў больш за дваццаць твораў, якія мелі розныя жанрава–стылявыя характарыстыкі: гумарыстычныя і сатырычныя апавяданні, «бытавыя малюнкі», успаміны, алегарычныя навэлы ў стылі коласаўскіх «Казак жыцця», імпрэсіі–прыпавесці. Яго першае апавяданне «То толькі сон…» выдзяляецца з агульнага шэрагу, яго можна аднесці да ўтапічнага жанру (гетэратопіі). У ім аўтар паказаў сваё бачанне ідэальнай дзяржавы, у якой «кожны працуе для ўсіх і ўсе для аднаго». Зразумела, чаму яно было напісана: 1918–ы — час утварэння новай дзяржавы. У беларускай літаратуры пачынаў фарміравацца жанр фантастычнай прозы: у 1920–я пракладвалі яму шлях Вацлаў Ластоўскі (філасофска–фантастычнай аповесцю «Лабірынты», 1923), Андрэй Александровіч (навукова–фантастычным апавяданнем «Палёт у мінулае», 1924), Змітрок Астапенка (навукова–фантастычным раманам «Вызваленне сіл», 1932) і Янка Маўр (навукова–фантастычным творам «Аповесць будучых дзён», 1932).

https://budzma.by/news/maladnyakoski-byal...

***

То толькі сон...

Шчыра паважанаму А. Моцнаму

Сяляне вёскі Занямоньне любілі ў нядзелю ці ў сьвята сходзіцца на рынак, каб пра тое, пра сёе пагаварыць, каб дазнацца дзе-якіх навін. Ось і ў гэты вечар яны сабраліся аб чым-небудзь пагаманіць. Грамада вялікая. Гоману многа. А вечар быў ціхі, цёплы і ясны. Зьлёгенька падыхаў ветрык, як-бы прыслухоўваўся да гутаркі людзкай, каб потым панесьці яе ўгору і расказаць месяцу, зорам і хмаркам. Прьпноў сёньня і Адам Краўцовых. Яго рэдка бачылі на сходах. Ен быў самы бяднейшы ў вёс- цы. Зямлі зусім ня меў, апроч кавалачку агарода, ды й то на яго было трох братоў. Адам сядзеў усё дома, раздумваючы, як-бы палепшыць сваё жыцьцё. А жылося надта дрэнна. Але ў гэты вечар і ён выпаўз з свае старэнькае хаты. Яго непакоілі ўсялякія думкі, якія яму бажалася выказаць каму-небудзь.

Сяляне сядзелі на бярвеньнях ля хаты Ткачука. Гоман ужо пачаў сьціхаць. Зда- валася, усе перагутарылі. Адам сядзеў і думаў, як-бы пачаць гаворку пра свае думкі. Але вось неяк зайшла гутарка пра сны.

—Чорт яго ведае, што гэта — не’к ня сьпіцца, сны дрэнныя лезуць, — пачынае адзін, а там другі. Тлумачаць па-свойму. Адам насачыў момант і пачаў апавядаць. Што ён расказваў, гэта ня быў сон. Яго беднасьць, яго доля давяла да гэтакіх думак, але ён не хацеў, каб ведалі, што гэта ён сам дамысьліўся, і сказаў, нгго сьніў.

— Ось паслухайце, як я надум... як я сьніў, — паправіўся Адам, пачынаючы гаворку.

— Ну, кажы — паслухаем, — загукалі сяляне, — мо што й цікавае?

— Ось я, здаецца, ужо зусім зьбяднеў: хоць я й так бедны, ато дык нават нямачаго есьці. Д ык, здаецца, і надумаў я паехаць у другі край у заработкі. Жонцы сказаў пра- даць каня, купіць хлеба І жыць пакуль што, а я зараблю грошай, буду прысылаць, потым сам, моў, прыеду І тагды зажывом па-людзку. „Ну, добра“, — згадзілася жон- ка. Ось раз увечар, здаецца, як вёска ўжо спала, разьвітаўся я з жонкаю, з дзецьмі і паплёўся на станцыю. Грошай не’к сабраў на дарогу — прадалі, здаецца, апошняга япрука. Заплакаў, вельмі-ж бо горка І шкода было пакідаць свой родны куток. А да- лей некім цудам я ўжо еду на чыгунцы далёка-далёка ад сваёй вёскі. Сяджу гэта я ў вагоне, думаю, у які-б край ехаць, дзе болып заработкаў, і аб жонцы з дзецьмі думаю, ажна кандуктар ідзе і кажа ўсім з чуіункі злазіць, бо далей цягнік ня йдзе. Зьлез я, іду, а цягнікоў многа-многа, ды ўсе непадобныя на той, што я ехаў. Падыходжу я, к аднаму, а некі пан: „Сядай, ка’а, браце, калі хочаш, — паедзем у наш край, у нас до- бра жыць“. — „Але-ж у мяне білета няма?“ — „То нічога! Ось сядай!“ — і адчыніў дзьверы. Я зьдзівіўся, што ён так ласкава да мяне зьвярнуўся, бо я-ж просты му- жык у лапцях, а ён пан. Зьняў я шапку, пакланіўся, падзякаваў за раду і ўвайшоў у цягнік. Тут я зноў зьдзівіўся. Я ня ведаў, дзе я, — ці ў пакоі ў пана, ці ў цягніку. Ня верыў сваім вачом. Усё так пекна, так прыгожа: зэдлікі ўсе мяккія, картыны раз- ьвешаны. Я доўга стаяў, разглядаючы, і баяўся садзіцца, аж калі падышоў зноў той пан, што ля вагону стаяў, і сказаў садзіцца, тагды толькі я сеў. Ня памятаю, ці доўга я ехаў, ці не. Я ня ведаў на’т — куды. Толькі ведаю, што бяз білету, і грошай ніхто ня пытаў. Але ось, няведама як, апынуўся я ў вёсцы (там гэтак яе звалі, але, як я думаў, то — настаяшчае места).

— Ну, брат, І сон! — ня стрымаўся, каб не перапыніць, стары Язэп.

— Не перапыняй, Язэп! Кажы далей, Адам! — адазваўся Максім.

— Іду гэта я, разглядаю далей, — апавядае Адам, — усё роўна, як у лесе. Але ось падходзіць некі пан, даў „дабрыдзень“. Бачучы, што я ня тутэйшы, адазваўся: „Хад- зем, папалуднаем, браце, —ужо пара!“ Я ўсё роўна, як акамянеў ад гэтых слоў. Хацеў нешта сказаць, але язык не’к не паварочваўся. I я, падуласны некай невядомай сіле, паплёўся за ім. Схамянуўся толькі, як мы падышлі да вялікай мураванай хаты, і той пан зноў зьвярнуўся да мяне: „Ось сюды! Ты, браце, мусіць, ня тутэйшы, — ці зда- лёк?“ Неяк язык разварушыўся; я пачаў расказваць. Мы ўселіся ля стала і чакалі, калі нам пададуць полудзень. Саля вялікая, сталоў многа. Чыста, хораша, — адна любата! Людзі сядзяць, палуднуюць, а ўсе адзеты па-панску. Той пан, што быў са мною, як я дазнаўся, зваўся Юрка. Вось я І вылажыў яму, адкуль я, чаго прыехаў, бо ўзнаў, што ён вельмі добрычалавек, хоць, як мне здавалася, пан. „Ага“, —працягнуў Юрка, як я скончыў гутарку. Полудзень кончыўся. Усё давалі вельмі смачныя стравы. Я зроду ня спытваў такіх. Пачаў я поркацца ў кішэні і вымаю кецку (яшчэ меў тры злоты грошай), каб заплаціць за полудзень. А Юрка: „Што гэта?“ — пьггае. Кажу, трэба заплаціць. „Як заплаціць?“ — зноў пьггае. Я зьдзівіўся. Думаю, што гэта хіба пан сьмяецца. Ажно як пачалі мы жупіць, то я дазнаўся, што зусім тут грошы не ўжываюцца, на’т ня ведаюць, што то за грошы. Ну, думаю, ось прыехаў у заработкі! А тут грошай ва ўсёй краіне няма. Хіба-та я, мысьлю, папаў у нябескае царства, ці яко ліха? Юрка ўбачыў, што я зьдзіўлены, і пачаў мне тлумачыць.

—А-а, ось дык сон! — зноў ня стрымаўся Язэп, аўсе аж рот паразьзяўлялі і вельмі ўважна слухалі.

—Ось я, кажа Юрка, — апавядае далей Адам, здаволены, што яго думкі з цікавасьцю слухаюць, — пайду, скажу маршал ку, што да нас новы чалавек прыехаў, і адпрашуся ад работы. Тагды я павяду цябе ўсюды і пакажу, як у нас жывуць. Пашоў, а я чакаю, раздумваючы: куды-та я папаў? А людзі ўсе, папалуднаваўшы, пачалі расходзіцца на работу. Але вось і Юрка вярнуўся. „Ну, хадзем!“ — ка’а. Пашлі. Ось Юрка і пачаў расказваць. „Наш край, кажа, увесь завецца „Краіна Працы“, — так і завецца, бо ў нас усе ад малога да старога — усе агульна працуюць, і працуюць у нас ня толькі для сябе, але для ўсіх людзей свайго краю“. Я слухаю ўважна і ня разумею, як-та — для ўсіх? А Юрка кажа далей: „Поле ў нас абрабляюць не паасобку, а цэлай грама- дою, цэлай вёскай“. Мы тым часам вышлі ўжо на поле. „Яно разьдзелена ў нас па палеткі, і вось адны (у нас, бач, праца разьдзелена паміж усіх роўна) працуюць ля жьгга, другія — ля аўса, трэйція — ля ячменю і т. д. Гэта знача, ужо часьцей ля яго ходзяць, як у нас кажуць — культывіруюць, каб мець ад зямлі як найболыны пры- бытак. Але, калі сеяць, ці жаць, ці касіць, або бульбу выбіраць, — тая частка, якой прыпаручана той ці іншы палетак, ня зможа адна ўправіцца, дык ёй пасабляюць другія. Аўсім у нас кіруе Радаз маршалкам начале. Мы выбіраем яго з паміж сябе“.

Я жадаў непгга спытаць, але Юрка, чалавек жуплівы, ня даў мне прагаварыць, а расказваў і тлумачыў далей.

„У нас, ка’а, працаваць ня надта цяжка, дзеля таго, нгго мы маем усялякія машы- ны. Усё сабраўшы з поля і памалаціўшы, мы звозім у аіульны сьвіран, а адтуль ужо па запісках маршалка бяром сабе для ўжьггку. Адным словам, пажывеш у нас, як за- хочаш, дык лепей азнаёмішся з нашым жыцьцём“.

Прашоўшы крыху полем, мы вярнуліся назад. На полі кіпела работа. Якраз у тым часе жалі. Юрка-ж далей мне тлумачыць: „Вось бачыш: вёска наша. Прыго- жая, праўда? Хаты ўсе мураваныя, але гэта ўласнасьць усяго люду, што жыве тут. Жывом мы па кватэрах. У хатах — чыста, хораша. Ну, цяпер (мы увайшлі ўжо ў вёску) павяду цябе, ка’а Юрка, па майстэрням. Вось тут працуюць гарбары, выра- бляюць скуры — і то для ўсіх“. Зайшлі мы, паглядзелі. Працуюць людзі з некай дзіўнай ахвотай.

Я яшчэ нідзе ня бачыў, каб так працавалі. Былі і старьга, і малыя. „А гэта (падьпплі мы к другой, шаўцоўскай) шыюць боты таксама для ўсіх. У нас, скажу адзін раз, ка’а Юрка, кожны працуе для ўсіх іўсе для аднаго. Усе гэтыя боты зносяццаў скарб, аад- туль выдаюцца, каму патрэбна. Падраліся — ідзі к маршалку, дасьць запіску ў скарб, там забяруць у цябе старыя, а дадуць новыя. Старыя-ж боты зноў ідуць у майстэрню ў работу“. Тут я ня вытрымаў — запытаў: „А па колькі плацяць?“ Юрка зьдзівіўся з гэстакага запытаньня, адалей кажа: „У нас-жа, я гаварыў, на’т і ня знаюць, пгго гэта за грошы. Каб ось я ня ўгледзіў у цябе, як ты вымаў з кішэні ў стравярні, то і я-б ня ведаў“. Я задумаўся і ўжо болей не адважваўся распытваць. Юрка-ж далей тлумачыў.

„Вось кравецкая. Тут працуюць, як і ў шаўцоўскай. Усё аддаеццаў скарб, аз скар- бу людзям шыюць з свайго. Ткуць самі — машынаю. А вось гэта кузьня, сьлясарня, стальмарня, калёсная ды шмат усялякіх другіх. Мы так жывом, бачьпн, каб мецьусё патрэбнае ў сябе, дома“. Перайшлі гэта мы ўсе майстэрні і павыходзілі к вялікаму пекнаму дому. „А гэта, кажа Юрка, народная хата. Тут мы зьбіраемся амаль ня кож- ны дзень, радзімся: што і ў якім парадку далей рабіць: так сабе жупім, а то чытаем, бо тут-жа ёсьць і чытальня. Па нядзелям-жа ці ў сьвята наша моладзь тут ладзіць тэатр“. Гэтага дык я не разумеў, але не адважыўся распытвацца. Я ўжо, здаецца, надумаўся тут крыху пажыць, бо Юрка шчэ сказаў, нгго работы ў іх для ўсіх ёсьць. I хлеба для ўсіх хапае. Падыходзім тым часам да другой вялізарнай хаты, аж у пяць паверхаў. „А вось наша школа! Гэта вучацца нашыя дзеці, покуль ня скончаць усіх навук. Тут-жа і ўсялякія дзіцячыя майстэрні: вучацца па кніжкам і рукамі на прак- тыцы. У нас першыя годы адукацыя дзецям даецца агульная (у тым-жа часе яны працуюць і рукамі паводлуг сваіх сіл, хоць, праўда, яны і ўвесь свой век працуюць рукамі, а не адно галавою), а потым ужо па спэцыяльнасьці. Усе дзеці нашы вучац- ца, нявучоных у нас няма. Усе людзі ў нашай грамадзе-вёсцы — роўныя“.

„ А бедных, або нявучоных, — няграматных, ось такіх, як я, — няма?“ — запытаўся я.

„А што гэта — бедныя, браце?“ Я не разумеў, але болей ужо ня пьггаўся.

„Там, за гэтаю школаю, вялізны сад; там усялякіх дрэваў шмат, кветкі ёсьць, а далей — агароды вялікія. Тут усюды працуюць і наглядаюць за ўсім вучні нашы з сваімі настаўнікамі“. „Аў агародах хібажанке не працуюць?“ — не’ка-бы зьнячэўку выляцела ў мяне. „Чаму, — ка’а, — ходзяць, бо тут ня толькі вучыцелі, але й вучыцелькі ёсьць; а так, то — не, бо вучні, вучачыся і практыкуючыся, якраз на ўсіх на цэлу зіму і весну нагатовяць варыва. А якая ў нас вось там, у садзе ды ага- родзе, гожасьць, пекната, колькі там хараства! Калі-нібудзь другім разам прыдзем сюды, дык паглядзіш“.

„Ог дык дзіўная старонка! Некае нябескае царства, ды мо’ й нанебе няма гэтакага прыгожагажыцьця, яктут. Гэтарай“, —думаў я прасябе. Юрка-жусё расказваў. „А там, на водшыбе, гавяжы двор; там уся наша жывёла і птаства. Іх даглядаюць такса- ма нашы людзі, гэтакія-ж, як я; ды й вучні, звучаючы, пасабляюць ім. А вот бачьпп — чарнее лес? То наш. Там нашы працуюць. Ага — вось нашы скарбовыя магазыны. Табе, браце, ня гожа хадзіць у гэтых атопках і гэтых портках. Зойдзем сюды, там адтрымаеш усё новае і пекнае, бо мо’ж у нас пажывеш з які месяц?“ „Пажыву“, — адказаў я, забыўшы ўжо і пра жонку, і пра дзеці. Увайшлі ў магазын, а там дабра, дабра, дык аж вочы расходзяцца. Далі мне ўсю новую адзежу, ды такую харошую, я й зроду не насіў гэткай. Такую падабралі, як-бы па мерцы шыта. Убраўся я, як які пан. Падзякаваў, і мы вьпнлі з магазыну. „Во, цяпер ты, браце, наш!“ — загаманіў Юрка. Паглядзеў на загарак ды й кажа: „Ужо ўсе работы скончыліся. Хадзем папад- вячоркаем, а тагды ў хату народную сходзім. Да вечара яшчэ, бач, гадзіны са дзьве“.

„Як? I з поля ўжо ісьцімуць? То-ж яшчэ рана — сонца высакавата“, — загаманіў я. „Не, браце, — у нас лішне не працуюць. Болын васьмі гадзін рэдка калі на рабо-

це застаюцца, хіба толькі ў надзвычайных выпадках: вось як на сенажаці ці на полі, а дождж зьбіраецца ісьці, то толькі тагды“.

Змоўк я. Прышлі мы зноў у тую самую хату, дзе палуднавалі. Юрка сказаў, каб нам далі чаго есьці. Падалі. Ямо. Юрка-ж усё гутарыць:

„Дык ось у нас жывуць гэтак ва ўсёй краіне. Калі-ж у нас чаго недахват, напры- клад, цукру, солі ці іншых рэчаў, — то нам прывозяць з іншых вёсак, дзе іх здабыва- юць, а мы ад сябе зьлішкі гэтаксама адсылаем другім. Такімі ўжо аіульнымі справамі Краіны кіруе Краёвая Рада. Пад яе-ж загадам і чыгунка, і почта, і тэлеграф. Яна выбіраецца ў нас усім краем. Д ык вось, калі чаго брак, напісаў туды і — ёсьць. Але нашы радныя паны ня толькі працуюць галавою, ці, як-та сказаць, пішуць, распа- радкуюцца, але працуюць і рукамі — вядома, як таму час дазваляе“.

Дзівіўся я ўсяму гэтаму, а сам не’к рад, нгго папаў, здаецца, у гэткі рай.

Сяляне ўсе нібы зачарованы гэткім апавяданьнем. Толькі зрэдку чулася працяж- нае „а-а!“. Нярухома сядзелі ўсе, баючыся зрабіць які еіук, каб не перашкодзіць каз- цы. Уважна слухаюць. Адам-жа, бачучы гэта, сам ня ведае, дзе ён: ці на небе, ці на зямлі, — і апавядае далей і ўжо блізіцца к канцу.

—Але ось я ўспомніў пра жонку і дзеці і сказаў аб тым Юрку. А ён: „Прывозь, ка’а, сюды, або напішы: хай самі прыязджаюць. У нас работы ім хваце і хлеба ста- не“, — зноў паўтарыў, што і раней казаў. „Дзеці, ка’а, будуць вучыцца ў той, нгго я паказваў, школе, а самі — гэтак, як і мы: працавацьмеце".

Кончылі мы падвячоркаваць і ідом у народную хату. Я быў вельмі радушчы, нгго знашоў сваю долю, сваё шчасьце. Я не’к пасьмялеў, бо чуўся тут ужо сваім, і пачаў распытвацца: „А ці войска ў вас, або якая там міліцыя ці паліцыя ёсьць?“ — „Не, ка’а, няма. Мы нікому ніякай крыўды ня робім і ні з кім не ваюем. Але калі вораг які пасягне на наш край, то тагды мы ўсе іуртуемся ды ідом у сталічнае места, бяром аружжа і баронім бацькаўшчыну. А міліцыя ці паліцыя — пытаеш? Навонгга-ж яна? У нас зладзеяў, разбойнікаў, як у другіх краёх, няма, бо няма, бач, тых прычын, нгго робяць з чалавека злодзея ці разбойніка“. „Ага!“ — працягнуў я: „Осьтак дык добра. А як жэняцца ў вас?“ — запьггаў я. „А так, браце, — калі хлопец палюбіў дзяўчыну, то ім ніхто не пярэчыць. Ідуць яны запісваюцца і жывуць, пабраўшы шлюб“.

„Ну а ці даўно ўжо ў вашым краю пануе такое жыцьцё?“ I з гэтым пьгганьнем мы ўвайшлі ў хату. Народу было ўжо шмат: мужчыны, кабеты, хлопцы, дзяўчаты і навет дзеці былі. Там гавораць, там чытаюць, а ў другім пакою іуляюць. А якая пекната, якая гожасьць! Усюды на сьценах картыны, малюнкі розныя. Сталоўусякіх, і малых і вялікіх, ды ўсе хварбованыя да пазасьціланыя ўзорыстымі абрусамі. Зэдлі мяккія.

Прыселі мы ля аднаго століка. Юрка пашоў, узяў некую кнііу. Разгарнуў і пачаў адказваць на маё пытаньне. „Даўно, ка’а, нашы й дзяды ня памятаюць. Осьу гэтай кнізе апісана, як мы дайшлі да гэткага жыцьця. У нас калісь жылі ось так, як ты, браце, расказваў, у вас (я адным мамэнтам, праўда, апавядаў пра гэта). Навет цары былі. Але вось — я буду казаць коратка — вышлі з народу людзі і пачалі народ ву- чыць, як можна здабыць долю і шчасьце. Праўда, гэтых людзей лавілі, саджалі ў вастрогі, каралі, але зьяўляліся другія і казалі тое самае. Ня ўсе слухалі гэтых лю- дзей, але былі і такія, што паслухалі, зразумелі і пачалі рабіць, як казалі тыя людзі. А яны казалі: „Зразумейце сказ: адзін заўсіх, аўсе за аднаго, і жыцьцё ваша палеп- шыцца“. I вось людзі, пгго зразумелі, пачалі злучаццаў грамадкі і пачалі жыць, як мы цяпер. Д обра стала жыць так. Д ругія, гледзючы на першых, таксама зіуртаваліся і далучыліся да першых, і сталі жыць згодна. Дзяцей ужо пачалі адукаваць па-свой- му, у матчынай мове, а то бывала, у „казёнках“ некай чужой атручвалі ды рабілі з дзетак здраднікаў сваіх бацькоў, нгго саромеліся свайго роднага. Цяпер адукуюць паводлуг патрэб кожнага народу. Праўда, усё гэта многа крыві канггавала проста- му народу, а ўсё-ж такі ўзялі свой верх. Нішто не магло супыніць народнага посту- пу. Народ пачуў у сабе сілы ля справаваньня самым сабою, і лепшыя людзі з народу пачалі кіраваць народнымі справамі. Вось гэтакім парадкам і дайшлі мы да гэтка- га жыцьця. Цяпер мы жывом, бы ў раю. Няма ні бедных, ні багатых — усе роўныя. Няма зладзеяў, ні разбойнікаў, як я й раней казаў. Жывом сабе, згодненька, працу- ем і ўсім здаволены. Будзеш І ты ў нас жыць шчасьліва!“ — скончыў Юрка. Я не- шта жадаў запытаць, ажна — на табе! — жонка, крыкнула: „Уставай, Адам, — ужо пара!“ — і я зноў апынуўся на гэтым сьвеце, сярод людзкай бядоты...

Кончыў і Адам.

Сяляне ад гэтага сказу нібы акамянелі. I яшчэ-б мо’ доўга сядзелі, ня ведаючы, што зрабілася, каб ня гукнуў Адам другім голасам і ўсіх тым зрухнуў: „Я скончыў. Хадзем спаць, бо дасядзеліся-такі да золку!“

Схамянуліся, і па цэлай грамадзе пашоў гоман, а вецер зважней шугнуў, каб злавіць, здаецца, усё, што скажуць сяляне, ды панесьці ўверх к зорам на суд.

— Ну і сон! Гэта, напэўна, ты, брат, сам выдумаў, — адкуль табе гэтак сьніць?! — сказаў першы малады селянін.

—Мо’ дзе вычьггаў, або хто расказаў, — дадаў другі.

Усяляк гаварылі і думалі і трэйція. Стары Максім апусьціў голаў, задумаўся і шаптаў: „То толькі сон! Эх, каб гэты сон хоць пры дзетках ціўнуках збыўсяў нашым краю!“ Потым прыціснуў шапку і моўчкі ў задуменьні пасунуў да хаты.

Адам нічога не адказаў. Ен пачуваў, нібы вялікі камень адлёг у яго на сэрцы, і з радушчым тварам борзда пашоў дамоў.

Разышліся паволі і ўсе.

Вецер мацней шугнуў, зашумеў і заціх. На ўсходзе паказалася зарніца.

10.9.1918 (псэўд.. Кужаль Янка)

Адам Бабарэка

***

Требуют детального изучения следующие произведения этого периода:

Драздовіч Я. — У МУРОХ ТРЫВЕЖУ

ВІЛЬНЯ, 8 ЛЮТАГА 1933 Г.

ІМБРЫЯ1

БУДУЧЫНЯ БЕЛАРУСІ

АЎРЫЯ

ВІЛЬНЯ, ВОСЕНЬ 1932 Г.

ЖЫЦЦЁ НА МЕСЯЦЫ

АБРАЗКІ ЖЫЦЬЦЯ НА МЕСЯЦЫ Ў ХРАНАЛЯГІЧНЫМ ПАРАДКУ

УРЫВАК З РУКАПІСУ “ЖЫЦЬЦЁ НА МЕСЯЦЫ”

ВІЛЬНЯ, ВОСЕНЬ 1932 Г.

ЦЫРК ПЛАТОНА

УРЫВАК З РУКАПІСУ “Ў ЧОРНЫМ ЛЯБІРЫНЦЕ (У ЦЯСЬНІНАХ ЦЫРКУ ПЛЯТОНА[1])”

ЖЫЦЦЁ НА МАРСЕ

УРЫЎКІ З РУКАПІСНАЙ КНІГІ “ЖЫЦЬЦЁ НА МАРСЕ”

ВІЛЬНЯ, ЛЕТА 1932 Г.

АСЯРОДКАВЫ КРУЖНІК САТУРНА

УРЫВАК З РУКАПІСНАЙ КНІГІ “ЖЫЦЬЦЁ НА ПЛЯНЭЦЕ САТУРНЕ”

ВІЛЬНЯ, ЛЕТА 1932 Г.

https://drazdovich.by/article/all

...узносіў у касмічныя прасторы Месяца беларускія гарады і вежы, ствараў чарцяжы “касмічнай тарпеды”, на якой “зямныя турысты” павінны адправіцца ў падарожжа на планеты Сонечнай сістэмы...

https://fantlab.ru/blogarticle35740

Космос Язепа Дроздовича

1930 год открывает наиболее интересный период творчества Язепа Дроздовича – «космический». Известно более 100 живописных и графических произведений на космическую тематику, составивших три больших цикла: «Жизнь на Луне», «Жизнь на Марсе» и «Жизнь на Сатурне». Эта тема стала беспрецедентной для белорусского искусства, поскольку еще никто из мастеров не обращался к ней, особенно в те годы. Художник на основе своих сомнамбулических снов возводит на других планетах целые города с необычной архитектурой, аркадами, обсерваториями, создает таинственные природные ландшафты, рисует странных жителей Сатурна, внимательно осматривающих свое жилье выразительными круглыми глазами... Кстати, оригинальный, мрачный, непохожий на другие небесные тела Сатурн был любимой планетой Дроздовича. По мнению искусствоведа Н. Усовой, сам жанр «космической» серии определить трудно: «визионерство», «космический реализм», «метафизическая живопись», «сюрреализм» или «живописное фэнтези»?

Некоторые работы тревожные и мрачные, где жители Луны – луняне («луниды») – готовятся к войнам, а марсиане одеты в униформу. Интуитивно художник предчувствовал приближение большой катастрофы – Второй мировой войны.

https://www.nlb.by/content/informatsionny...

***

Дубоўка Ў. — Штурмуйце будучыні аванпосты. 1929

І пурпуровых ветразяў узвівы. 1929

Кругі. 1927

Залатое дно (казка)

https://fantlab.ru/blogarticle55480

материал для прочтения и сравнения: https://fantlab.ru/blogarticle25947

Фота прадстаўлена Беларускім дзяржаўным архівам-музеем літаратуры і мастацтва.

А пакуль што публікуем імёны тых, каго распазнаць атрымалася.

Злева направа. 1-ы рад: Язэп Сукала (ляжыць), Ліда Кукла, Пятро Сяргейчык, Янка Бобрык (ляжыць), ?;

2-і рад: Адам Бабарэка, Кузьма Чорны, Анатоль Вольны, Андрэй Александровіч, Станіслаў Шушкевіч (?), Алесь Якімовіч, Максім Лужанін, Кастусь Губарэвіч, Уладзімір Хадыка, ?, ?, Мікола Міцкевіч, Паўлюк Трус, Юрка Лявонны, ?, Сымон Хурсік, Мікола Ільінскі;

3-і рад: ?, ?, Рыгор Мурашка, Язэп Пушча, Акуліна Мялешкіна, Паўлюк Шукайла, Сігізмунд Валайціс, Міхась Чарот, Сяргей Гесэн, Уладзімір Сасюра, ?, Уладзімір Гадзінскі, Наля Маркава, Уладзімір Дубоўка, Іда Чырвань, Зінаіда Бандарына;

4-ы рад: Мікола Аляхновіч, ?, Тодар Паўлоўскі, ?, ?, ?, Пятро Глебка, Ізраіль Плаўнік, Раман Семашкевіч, Наталля Вішнеўская, Язэп Мазуркевіч, Яўгенія Пфляўмбаўм, Алесь Дземідовіч, ?, Мікола Каспяровіч, Юрка Гаўрук, ?;

5-ы рад: Язэп Падабед, Сяргей Фамін, ?, Міхась Лынькоў, Янка Відук (Скрыган), Ілары Барашка, ?, Віктар Казлоўскі, Алесь Дудар (?), Уладзімір Паскрэбка, ?, ?, Алесь Гурло, ?, ?.

Мяркуючы па захаваных анкетах, у з’ездзе ўдзельнічалі, але на фота не апазнаныя наступныя асобы:

Якуб Акуліч, Апанас Атава (Канановіч), Язэп Варпаховіч, Аўгені Гадзеўскі, Мікола Гаеўскі, Міхась Ганчарык, Макар Грашчанка, Мікола Дубовік, Майк Іагансен (украінскі паэт), Ахрэм Катановіч, Пётра Крывіцкі, Мікола Мурашка, Уладзімір Мурашка, Алесь Самахвалаў, Янка Чалядзінскі, Хведар Чарнавусаў, Нестар Чубакоў, Алесь Шчарбакоў, Пракоп Шчарбінскі, Сцяпан Ярмак.

Удзельнічалі, але на фота не трапілі: Алесь Сянкевіч, Лазар Каплан, Тодар Кляшторны, Кандрат Крапіва.

Віктар ЖЫБУЛЬ, вядучы навуковы супрацоўнік Беларускага дзяржаўнага архіва-музея літаратуры і мастацтва.

Вялікі дзякуй Віктару Жыбулю, Ўладзіміру Садоўскаму, Андрэю Леўчыку, Васілю Дранько-Майсюку!