Благодаря находке писателя Владимира Садовского yozas_gubka определено первое (по информации на сегодняшний день) белорусское научно-фантастическое произведение: фантастычнае апавядання Андрэя Александровіча https://be.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B...
«Палёт у мінулае», часопіс «Маладняк», 1924, № 5, с. 33-52
Один из первых рассказов 18-летнего студента техникума Андрея Александровича
Весь рассказ https://yadi.sk/i/Ffd9JM4cO67U6w
Ранее предполагалось, что это: https://fantlab.ru/blogarticle37222
***
Видимо, это первое произведение и о "попаданцах"
Пытаньне аб неабходнасьці ведаць свой край у нашы дні чырвоным пы-лаючым макам расьцьвітала ў груд-зёх моладзі. Сёньня спакойна можна стаяць ля машыны, слухаць яе бязь-менна-рытмічную песьню, можна спа-койна кіраваць рухавіком дынамо.
А трэба, яшчэ і як трэба, каб нашу маладую Беларусь спавівала гэта бязьменна-рытмічная песьня, песьня халоднай сталі, машыны.
Шырокім размахам павінна плыць гэтаяпесьня, цаглін-за цаглінкаю ў фундамант моцнай будыніны—новага Жыцьця Беларусі
Беларусь судуецца/
Кожны будаўнік, кіруючы машынай або плячыстымі, заў-сёды вясёлымі палямі, павінён ведапь свой край.
І гэты наказ жыцьця кожны знаў, кожны стараўся ныр-1!УЦь у глыб, пазнаёміцца з мінулым, уласнымі вачыма глы-нУЦь мінулыя дні Беларусі.
Паўлюк, Язэп і Даніла—бойкія, рухавыя хлопцы, —бы-Вае задумаюць ня дрэпную справу.
Ім трэба было толысі паламаць галаву, папрацаваць, як атрымлівалі вынікі, якіх і самі не чакалі.
Зьявіцца, бывала, думка, пачнуць разьвіваць, як на яе Усплывае другая, больш карысная і цікавая. Гэта хлапцоў радбадзёрвала, мацней сьціскала рукамі працы. А працаваць ім—Ня новая рэч.
34
АЛЕКСАНДРОВІЧ.
Да гэтага хлопцы рабочыя, хлопцы, якія не прамінулі ніводзін крок жыцьця.
Працуючы разам на заводзе, іх цікавіла і яны давед-валіся, як пабудована машына, што раней замяняла яе, якую яна дае выгаду.
Ня новая штука хлапцом стала і наладзіць машыну, калі яна сапсуецца...
Паўлюк, Язэп і Даніла жылі дружна, і гэта рабочыя заўважылі. А так, як на заводзе кожны рабочы атрымліваў ад сваіх таварышоў новае імя, дык Паўлюк, Язэп і Даніла атрымалі адно на ўсіх—„тройка“.
І за гэта хлопцы не абражаліся... Надыходзіла сьвята рабочых— дзень Першага Мая.
На заводзе гэтае сьвята павінна было прайсьці з вялі-кай урачыстасьцю, бо дзень ПершагаМая—асаблівае сьвята гэтага заводу.
Рабочыя парашылі на-ладзіць выстаўку і ў сьвя-та запрасіць да сябе ў госьці рабочых суседняй фабрыкі.
Праца па падрыхтоў-цы пачалася.
Адны рабочыя ўзялі на сябе зрабіць модэль агульнага выгляду заводу,
ДРУГІЯ—МОДЭЛЬ ТОЙ ЦІ ІН'
шай машыны, а „тройка“, Паўлюк Язэп і Даніла, прарашылі зрабіць сама-лёт.
—Хаця-ж для ўтрыманьня стылю выстаўкі патрэбна бы-ло-б толькі даваць модэлі ці плякаты з жыцьця заводу,—ду-
ПАЛЁТ у МІНУЛАЕ.
35
малі хлопцы,—але ўсё-роўна. Няхай ведаюць, што і рабочыя Цікавяцца тэхнікай.
І хлопцы за працаю...
Кожны дзень, прышоўшы з заводу, у іх закіпала ра-
бота.
—Зрабіць самалёт нам трэба так, каб яго можна бы-і прадэмонстрыраваць, а дзеля гэтага больш увагі за працай,—заўважыў Паўлюк.
—Бязумоўна, мы павінны нашу працу самі дасягнуць.
—Самадасягненьне—найлепшая рэч!
Праца сунулася.
І так штодзень...
Першага Мая.
Увесь горад абліты вясновай рэволюцыйнай радасьцю.
Рабочыя сустракаюцца ля заводу, вітаюць адзін аднаго 3 сваім рабочым першамайскім сьвятам...
Цешыцца іх вока, гледзячы, як на грудзёх камяніцы Рдзеюць чырвоныя сьцягі, як з заводаў, з фабрык, з бал-^онаў, убраных маладымі ёлкамі, пераплёўшы з чырвонымі 1стужкамі, красуецца портрэт іх дарагога правадыра Леніна.
Беларускай марсэльезай задрыжэў завод...
Шчыльнымі калёнамі выйшлі рабочыя на парад...
пТройка“, Паўлюк ЯзэпіДаніла, нага ў нагу з рабочымі ’Дуць па вуліцы, а ў думках... самалёт.
Ён цяпер стаіць на спэцыяльна зробленай нібы паліцы...
На пляцы рабочыя разам з усёй працоўнай Беларусьсю, Узьняўшы чырвоны сьцяг, пасылаюць сваё першамайскае ^Рьівітаньне ўсім працоўным народам.
—Мы павінны ў дзень нашага сьвята пачаць новую п.Рацу: правесьці агляд сваёй стараны як з сучаснага, так і з Гістарычнага боку...
І толькі пачалі раздавацца лёзунгі, як узьнялося шмат-д,ільённае ура і ў кожнага яно вырывалася так шчыра, як У «тройкі^ якаятак даўно гэту ідэю трымае ў сваіх грудзёх...
*
* *
Завод быў абліты электрычным бляскам.
Іграў оркестр.
Сабраліся рабочыя, іх дзеці, госьці з суседняй фабрыкі.
Адны хадзілі па карыдоры, гутарылі, другія сядзелі ?а Доўгімі сталамі, чыталі газэты, гулялі ў шахматы, шашкі. 9Шьія аглядалі выстаўку. Тут былі Паўлюк, Язэп і Дані-'/1а- Яны надта уважліва разглядалі кожную з машын, Уважна разьбіраліся ў дыяграмах тэхнікі, прыслухоўваліся і аяліся праслухаць хоць адно слова тлумача-інжынэра.
36
АЛЕКСАНДРОВІЧ.
Грамада рабочых, гасьцей. разам з інжынэрам, падыйшлі да... самалёта.
Інжынэр, які і прыняў ад „тройкі" самалёт, крануў про-пэльлер: зашыпеў, забурчэў самалёт і глядзі... панёсься!..
Насупраць, пры другой сьценцы, была зроблена так-сама паліца, на якой ляжала сена, пакрытае палатном. Сама-лёт, як ведаў, тут і стаў...
Уся ўвага на самалёце...
Гутарка аб самалёце, а як даведаліся аб яго будаўнікох, дык хоць ты схавайся—адзін хоча пахваліць, другі запы-тацца, а трэці проста пазнаёміцца.
А ў галовах Данілы, Паўлюка і Язэпа рыюцца думкі, хочацца нешта стварыць сваё, новае, уласнае...
„Паўлюяздан".
Назаўтра, ідучы ўжо на завод, „тройка“ парашыла паехаць павандраваць па мінуўшчыне. І нікому нічога ня кажучы, хлопцы надумалі і пачалі будаваць зусім просты
ПАЛЁТ у МІНУЛАЕ.
37
зпарат, на якім можна паляцець у мінуўшчыну—ва ўчарашні Дзень, у мінулы год, у 11-ае ліпеня, у дзень Кастрычніка.
Патрэбны былі і сродкі.
Некаторыя рэчы яны дасталі з заводу, а некаторыя кУплялі за свае ўласныя грошы.
Так праходзіў тыдзень, пасьля месяц, другі...
— Ур-ра! Апарат скончылі!..
Назвалі яго „Паўлюяздан“. Злучылі скарочанае імя кожнага з будаўнікоў:
Паўлю-{-яз-1-дан — вось і імя! к эп іла
Якразусераду раніцою, адкрыўшы сваю тайну дырэктару Заводу, хлопцы адпрасіліся на адзін дзень...
Толькі пасьпелі завадзкія гудкі склікаць рабочых, уолькі яшчэпачалі запяваць сваю заўсёдную песьню машыны ’ шыпець на колах рамні, як бяз шуму, ціха падняўся "Паўлюяздан“ увысь, увысь, пасьля ўбок і раптам узад...
Не прайшло і паўгадзіны, як „Паўлюяздана" ужо на небазводзе і сьлед прастыў...
Хлопцы ўжо ўляталі ў сёньнешнюю ноч, але аб гэтым ніхто ня ведаў...
А б е д.
Стукнула ў грудзі сіняга паветра пара з завадзкое тРубы.
Раздаўся глухі расьцягнуты гудок.
Гэта гудок на абед...
Толькі ў сталоўцы рабочыя заўважылі,што няма „ гройкі".
— Так і знай, што нешта задумалі,—казаў стары кача-гар Лаўрэм...
— Бо не дарма хадзілі тут, кляпалі, згаварываліся, ^ешта рабілі...
А хлопцы ня так-жа даўно былі тут на дварэ, ля за-воду, а цяпер у сецях сёньнешняй ночы...
Яны ўбачылі свой завод ціхім, над якім разьліваўся сьвет вольтавага ліхтара; убачылі, як насупраць заводу ад-бьіваецца вечарынка; убачылі, як ля завадзкое брамы стаіць 3 вінтоўкаю ў руках вартаўнік.
І гэта ня дзіва!.. Яны выляцелі сёньня раніцою і ў Чоўдзень убачылі тое, што адбывалася ноччу...
Кожны твой крок нібы фотографіруе, нібы адбівае на Л;іястынцы наша вечна-шумная, чароўная прырода.
Цемнавата. Месяц лазіць па стрэхах заводу, прысядае на дымнай шапцы завадзкой трубы... Ветрык ціха пра-бяжыць...
Завод сьпіць...
38
АЛЕКСАНДРОВІЧ.
Паўлюк—малады беларускі Эдыссон—стварыўспэцыяль-ны апарат для сувязі ў выглядзе простага нагана. Ён напісаў запіску дырэктару заводу, уклаў яе ў абойму і, націснуўшы курок, паперка бяз усякіх перашкод, у такім-жа выглядзе, як яна была ў руках Паўлюка, панеслася ўніз і нікому ня-відана апынулася ў пакоі дырэктара на стале.
У гэтай запісцы яны паведамілі дырэктара аб іх пада-рожжы:
„Не клапацецеся, усё спраўна. Мы цьвёрда рашылі даведацца ўвачавідкі аб мінуўшчыне Беларусі. Колькі нам ня прыходзілася гаварыць, дык шмат і шмат таварышоў выказваюць свае погляды, што Беларусь—краіна ціхая, што ў Беларусі няма ў мінуўшчыне гэрояў — рэволюцыянэраў, няма прыгожых гістарычых малюнкаў. Мы паставілі сабе заданьнем нырнуць у мінуўшчыну і там спыняцца толысі на важных, Шштоўна-іісіпарычпых круіабеіах. Вы ніжэй нас. Вы цяпер працуеце на заводзе, у вас ясны сонечны дзень, а мы вышэй, мы знаходзімсяў сецях сёньнешняй ночы, той ночы, якая прайшла...
Ну, бывайце...
з прывітаньнем „Тройка".
У часе абеду дырэктар забег дамоў.
— Што за ліха!..—Ускрыкнуў зьдзіўлена дырэктар, пра-чытаўшы запіску.
— Сёньня раніцою яны адпрасіліся на дзень... „Мы вам толькі аднаму,—казалі яны,—адкрываем сваю тайну“... Малай-цы, чарцякі, адкрылі тайну ды бяз тайны, ма-лай-цы!..
І дырэктар пабег расказаць рабочым.
Рабочыя ну ніяк не маглі ўявіць сабе, як гэта можна.
— Ну, цяпер 1924 год, праўда? Дык як яны могуць апынуцца ў '1923 годзе?
— Эт, галаваломіца...
— Выдумалі самалёт мінуўшчыны.
Але ніхто ні на адно пытаньне ня мог адказаць.
А тут справа не ў вярсьце. «Паўлюяздан»—самалёт часу-
І тут нічога дзіўнага...
Мы ведаем—ёсьць зоркі. Мы іх заўсёды бачым і нам здаецца, што яны ніколі ня гінуць.
Ды праўда, каб сказаў хто-небудзь, што зоркі гінуць, тухнуць, дык яго засьмяялі-б. Гэта-ж выйдзі, асабліва ў зі-мовы вечар, ды глянь на неба, дык гэтых зорак такая проць-ма, што ажно дзівішся.
Але быў праў той, хто казаў, што зоркі тухнуць. Тут такая справа. Зорка патухне, але той прамень. які яна кідала, ідзе да зямлі 55—60 год.
І зорка ўжо на небе ня пылае, а нам здаецца наадва-
ПАЛЁТ у МІНУЛАЕ.
3?
Рот, бо не прайшло яшчэ 50—60 год і нам відаць яе прамень, відаць як-бы агонь.
Такім чынам, той прамень, які ідзе ад неба да зямлі, ньірае у /о—6о юд.
Узяць, напрыклад, шост і паставіць яго ад зямлі ўвысь 1 калі-б гэта было-б магчымым пачаць уздымацца па ім і Мы маглі дабрацца да таго месца, дзе прамень стаіць, прай-Шоўшы 40 год жыцьця, а каб узьбірацца яшчэ вышэй, можна ўнікнуць яшчэ глыбей у мінуўшчыну, узьняцца на тое самае месца, дзе прамень стаіць, прайшоўшы 20 год жыцьця, і мы Ўбачым там тое, што адбывалася 30 — 40 гадоў назад.
Такім чынам і „Паўлюяздан" чым вышэй падымаецца, тым ён далей ад сёньнешняга дня. А пабудованы „Паўлюяз-Дан“ вельмі проста: тры вострых куты з бакоу і ззаду. Сьпераду стяіць коса дошкя. налкон.пылде пяцёхкутная зорка.
Зорка пагасьне—знача апарат няспраўны. ііасярэдзіне невялічкі апарат, амаль-што звычайнага самалёту, якім, калі трэба ўсьцішыць ход або ўскорыць, кіруе Даніла.
Калі звычайны самалёт праляціць 20 вёрст, дык „Паўлю-яздан" праміне дваццать дзён; калі, напрыклад, сёньня 15 лі-пеня і звычайны самалёт праляціць 15 вёрст, дык «Паўлюяз-Дан»апынецца ў руках першта ліпеня.
Доўга гаварылі-б рабочыя, каб зноў не камлянуў гУдком завод і ня склікаў на працу.
А так, як ніхто рабочым ня мог гэта пытаньне растлу-Мачыць дык пакуль-што яно для іх засталося туманным.
Першая папасна ў гісторыі.
„Паўлюяздан“ плыве сабе 'павольна і толькі калі-ні-калі павольна зашыпіць...
Паўлюк занатоўвае ў блёк-нот уражаньні аб першых кроках вандраваньня. Язэп, трымаючы ў руках нібы фото-апарат, хватае абразкі перажытых дзён. Яго апарат так Удала зроблены, што ім магчыма адбіваць на плястынцы праз стрэхі ўсё тое, што дзеецца ў пакоі...
Настрой у хлапцоў разгонны.
Вось ужо блізка да зорак... Засьпявалі «Адвеку мы спалі»...—плывуць гукі, хвалюючы, ажно зоркі ясьней за-Мігалі.
— Чакайце, хлопцы! Што за бязладзьдзе, што за шу-міха? Давай прыгледзімся!..
І зорка „Паўлюяздана“ пагасла. Яны астанавіліся...
— Паслухаем, у чым справа!
І ня дзівецеся! У іх усе мажлівасьці скарыстаны... На вушах і ў Паўлюка і ў Данілы і Язэпа невялічкія кольцы, як-бы радыё, але зусім іншае, іх уласнае будовы.
40
АЛЕКСАНДРОВІЧ.
Усю гутарку яны могуць успрымаць так лоўка, чаго і мы ня можам дасягнуць тут...
Бачаць хлопцы, заходзяць у хату...
Язэп сваім апаратам зараз-жа хапіў малюнак: ня ду-майце, што гэта апісаньне ня мае пэўнага месца і часу.
Беларусь.
1863 год.
За сталом сядзіць сівы мужык, абапёршыся аб руку... Задумаўся...
— Добры дзень у хату!—кінулі хлопцы...
— А, даражэнькія... сядайце...
Разгаварыліся.
— „Цяжкае жыцьцё наша, казаў селянін... Працуй на пана і на паўпанка, а сабе, эт... у нядзелю што зрабіў, тое і маеш...
Дрэнна, ой дрэнна...
Бунтуюць маладзічкі, а за гэта плацяць вёскі...
Ёсьць тут у нас адзін паніч, настаўнік, ён усю нашу бяду апісвае, лісткі дае чытаць.
І добра піша... проста, вось як мы гаворым. А як ве-дае наша жыцьцё!.. Нібы сам тут рос... і за нас ідзе...
Завуць яго—Бурачок...
Ён піша, чаму мужыка называюць варонай...
А чаму?.. Таму, што ён «закасіўся і загараўся».
Эх, дзеткі, а як кажа ён нашай „дудцы“:
...Ну, дык грай-жа, грай-жа,
Усё ўспамінай-жа,
Штодзень і штоночы,
Плач, як мае вочы Над народу доляй...
Праўда, ой, праўда, бывала ідзеш, сустрэнеш пана, па-клонішся ў пояс, а ён і не адкажа або яшчэ вылае... Паніч наш дарагі гэта ведае... ён не такі, ён у лістку пісаў...
Ня чурайся мяне, панічок,
Што мазоль пакрывае далоні.
Мазоль—працавіты значок,
Не заразіць цябе ён ніколі...
Эх!.. жыцьцё!-.. Ні кароўкі, ні коніка, ні зямлі... Толькі як памрэш, дык там, за балотам, на ўзгорку тры аршыны і то панскае“...—Цяжка ўздыхнуўшы, селянін горка-горка за-плакаў.
Раптам «тройка» зьвярнула ўвагу на батракоў...
Нядзеля... дзень адпачынку, а яны працуюць.
Хлопцы прыслухаліся да батрацкаг песьні:
ПАЛЁТ у МІНУЛАЕ. 41
„Пан дык хлеба і ня знае,
„Толькі мяса ды пірог.
„І сабакам выкідае „Усё тое, што ня змог.
„А ты хлеб жуеш з мякінай,
„Хлёбчыш квас ды лебяду.
„Жывеш і ясі, ну, разам з сьвінкай,
„3 канём разам п‘еш ваду...“
Язэп, Даніла і Паўлюк незадоўга даведаліся пра гэтага «паніча»,—гэта слаўны беларускі пісьменьнік
Францішак Багушэвіч.
Яны зьвярнулі ўвагу на яго хату...
3 выгляду стары, але здаровы мужчына, з доўгімі ву-°амі, сядзеў за зьбітым з сасны сталом і пісаўшы прадмову Да „Дудкі беларускай“ перачытваў услух
— І тое, што ён выказваў, што наша мова „ня мужычая, а такая людзкая й панская, як француская, як нямецкая або іншая якая“, толькі цяпер ажыцьцёвілася,—падумаў Язэп.
Багушэвіч уздымаў сваімі ўдалымі вершамі-песьнямі Паўсганцкі дух сярод сялянства...
Хлопцы штораз, то глыбей унікалі ў жыцьцё.
Яны ўбачылі, як сялянства ў сваіх грудзёх насіла пом-СтУ і расійскаму цару і польскаму пану.
Яны бачылі, як баранілі прыгнечаную беднату верныя я^о сыны.
Шмат было такіх, як Багушэвіч, што ўздымаў сярод сялян беларусаў нездавальненьне існуючым укладамжыцьця... ^ праляцеўшы крышку ўбок, яны ўбачылі і такіх, што ^адзялялі малайцоў-дзяцюкоў зброяй.
Багушэвіч
42
АЛЕКСАНДРОВІЧ.
У цёмным гу-шчары беларУ' скага лесу зьбі-раліся партыза-ны.
Хлопцы, Паў' люк, Язэп і Да-ніла, спыніліся, сталіўвысі.про-ста насупраць лесу.
У самым ся-родку лесу, У самым гушчарЫ пылае сабе вог-нішча... ПартЫ' «ар*І! заны.абкружыў' шы яго, хто нз пні, а хто про-ста ляжыць на траве,спрачаец-ца аб заданьні-Азаданьне та-кое: прышла ве-стка, што рані-цаю па дарозе павінна прае; хаць некалькі падводаў цар' скайарміізадзе-жаю і зброяй,
дык як-бы і штО“бы там ні было трэба затрымаць. Бо яК адно, так і другое—вельмі карысная штука для партызаншчЫ; ны, для падпольля... 1
Як на Беларусі, так і на Літве і Польшчы праводзі', лася расійскім самаўладзтвам суровая русіфікацыя. Жыцьцё-1
ПАЛЁТ у МІНУЛАЕ.
43
беднаты не ў магату. Пачзснае месца ў сялянскай хаце займае бруд. Вось гэтая беднасьць і кідае маладых у лес змагацца...
— Будзе, будзе завіруха!—сказаў Язэп.
І праўда. На іхных вачох з гораду ў вёску, з вёскі ў ?ёску кацілася хваля паўстаньня. ! раляцела яшчэ пара дзён 1 Даведаліся яны, што цар Аляксандр II паслаў на „заходнюю Рускую" зямлю, каб спыніць „мужычы мяцеж“, рускага гэнэ-Рала Мураўёва.
Эх!.. загуляла шыбельніца...
Мураўёў, прыехаўшы ў Вільню, учыняў самыя крыва-вЫя расправы.
Радавалася сэрца «тройкі»—Паўлюка, Язэпа і Данілы, бачачы, як з Мураўёвым змагаецца Каліноўскі.
Зацікавіліся яны Калімоўскім, прамчаліся далей і даве-Даліся аб яго жыцьцёпісу.
Каліноўскі радзіўся 21 студзеня 1838 году. Родам з Дробнай шляхты, на Горадзеншчыне.
Апускаючыся назад, бачылі хлопцы, як заўсёды Калі-Чоўскі за кніжкаю, дзівіліся хлопцы яго стараннасьці і цяр-Плівасьці.
Сачылі далей... Убачылі, як Каліноўскі едзе ў Маскву, трымае экзамен ва ўнівэрсытэт. Вытрымліваеэкзамен, пачы-чае сваю рэволюцыйнаю дзейнасьць. І за гэту працу яго вы-ключаюць з унівэрсытэту.
Ён па загаду рэволюцыйнай організацыі выяжджае ў ^енінград (раней Петраград, а яшчэ раней—Пеаярбург). Ад-тУль, бачаць хлопцы, як Каліноўскі варочаецца на Беларусь.
Хлопцы ўпэўніліся, што Каліноўскі ведаў, што змагацца ’ толькі з вінтоўкаю ў руках мала. Трэба адшукаць іншы спосаб. І Вось у Беластоку Каліноўскі організаваў падполь-«ую друкарню, дзе друкаваў сваю газэту: „Мўжыцкую Праў-ЛУ“, друкаваў брашуру „Гутарка" і розныя лістоўкі-адоз-»ы да сялян.
Праляцеўшы пару дзён блімой да нас, хлопцы ўбачылі, як Каліноўскі хадзіў па Горадзеншчыне пад прозьвішчам «Васіль Сьвітка". Агітуе сялян, а разам прыслухоўваецца Да іх голасу.
Каліноўскі думаў, што каб падняць сялянства, трэба вьірашыць зямельнае пытаньне, адняўшы ад папоў усю зямлю.
Разам ён падняў пытаньне і нацыянальнае, кажучы, Што сялянства павінна вызваляцца з-пад ярма і польскага пана і расійскага цара.
Пасьля доўгай вандроўкі па беларускіх вёсках, Калі-{?оўскі ідзе ў Вільню, а па яго сьлядох лятуць і хлопцы. ^райшло прыблізназтыдзень, і дляхлапцоў яшчэ адна навіна.
44
АЛЕКСАНДРОВІЧ.
Нырвона-белы жонд.
Польскія паны, п'ючы кроў беларускага сялянства, так-сама прымалі ўдзел у паўстаныіі.
Яны ставілі сабе мэтай прагнаць маскаля, зажыць і загаспадарыць самім, адбуда-ваўшы сваю старую „каралеў-скую“ Польшчу. А сялянства, на чале з Каліноўскім, ставіла сабе мэтай скінуць зьдзек, пан-шчыну і разьвітацца з па-кутай.
Паны, магнаты, князі, буй-ная шляхта організавалі „белы жонд“. Іх аддзяленьні былі і ў Варшаве і Парыжы.
Беднае сялянства, ніжэй-шая кляса, яднаючыся наўкола Каліноўскага, організавалі „чырвопы жонда.
„Белыя“ колькі разоў па-мыкаліся аб'яднацца з „чырвонымі", але ў „чырвоных" Каліноўскі, і ён не давёў сялянства да таго, каб скінуць царскіх пас-лугачоў і папасьці пад пяту польскага пана. Гэтае пытань-не трывожыла нашых пілё-таў, і вырашэньне яго іх супа-коіла.
Яны штораз, то больш пачалі захапляцца дзейнасьціо Каліноўскага.
Хлопцы ўбачылі, што ў белых больш магчымасьцяў для агітацыі.
Ксяндзы пасьля кожнага маленьня казаньнямі ўбівалі ў галовы беларускай шляхце і рамесьнікам, што „намі кіруе расійскі цар. Ён зьдзекуецца над намі—палякамі. Мы па-вінны весьці барацьбу з ім> пад апекаю маткі-боскай і пана Езуса“...
Пасьля такой агітацыі агенты „белых“ запісваюць
ПАЛЁТ у МІНУЛАЕ.
45
Жадаючых у свае атрады. Але тут проста дзеля карысьці яны „уваходзілі ў народ", нібы збліжаліся з ім, а гэта народ падбадзёрвала і ён ішоў з ахвотаю.
Каліноўскі—чырвоныя—ужо разьбіўшыся на атрады, Пачалі выступаць.
Але як з аднымі, так і з другімі змагаўся Мураўёў.
„Мураўёўскі гальштук" *) ніколі ня быў бяз працы.
Мураўёў быў пераконаны, што паўстаньне ўсьціхамі-
Рана.
Шмат перавешана, частка запужана, бо заўсёды нівод-Чая сялянская справа ня бачыла іншае рэзолюцыі, як толькі павесіць.
Але ўсё-ткі іначай думалі хлопцы.
Каліноўскага цяпер яны бачылі ў лесе, сярод маладых, 3Даровых, загартованых барацьбой з самаўлалзтвам і пан-^чынай хлапцоў.
Яны бачылі, лепш сказаць, даведаліся па сялянскіх настроях, што рэформа Аляксандра II сялянства ня ўцешыла, Дьі гэтым карыстаўся Каліноўскі для агітацыі.
Хлопцы былі пераконаны, што сялянства і ў гарачую хвіліну пойдзе на дапамогу К ’ліноўскаму для сваёй-жа свабоды.
Апускаюцца зацікаўленыя хлопцы ніжэй даведацца, шТ0-ж будзе далей...
Праляцеўшы дні тры-чатыры бліжэй да нас, раптам Да-піла спыніў ход матору. Пагасла зорка, „Паўлюяздан" стаў...
Вільня.
— Што за ігрышча? Язэп, а, ну, дай адбітак!...
Мураўёўскі баль.
Не прайшло і пяць хвілін, як Язэп паказаў картку.
— Бачыш, во Мураўёў!—кінуў таварышом Язэп.
— Глянь, якая бліскучая, крывавая натура.
— Што гэта ён кульгавіць, што з палкай ходзіць... вось каб яму ды выкруціць іх...
І праўда, Мураўёў увесь дрыжэў ад залатога бляску пагонаў, „заслужаных" крыжоў і гэнэральскай істужкі.
Бачачы бліскучыя вынікі сваёй працы, упэўніўшы сябе^
і думка аб паўстаныіі павінна замерці, паставіў ён Сабе баявой задачай злавіць Каліноўскага і... працёршы рукі, пРацэдзіў—па-ве-е-сіць...
— Вешай яго, але раней злаві!—сьмяяліся хлопцы... "'Пойдзеш у беларускі лес, ногі аб карчы паламаеш... сам павесішся...
Але раптам, даведаўшыся, хлапцоў зноў затрывожыла. ^Ураўёў па вёсках організаваў атрады „сельскай стражы“,.
*) Шыбельніца,—так на'ываў яе сам Мураўёў.
46
АЛЕКСАНДРОВІЧ.
якая складалася выключна з сялян, пр-ымусіўшы іх пад страхам кары са-чыць і лавіць паўстанцаў.
Абелыя! Якоебруднае стварэньне— здаліся і пачынаюць нават дапа-магаць расійскаму ўраду ў ба-рацьбе з чырвонымі, з Калі-ноўскім.
І Мураўёў у знак нібы пабеды ладзіць у ад-ным з віленскіх будын-каў баль.
Рассылае запрашаючыя білеты, а знача „шкодных“ ня будзе.
Блізкая Мураўёву паненка была закахана ў рускага капітана (Каліноўскага).
Каліноўскі, часта пераадзяваючыся ў форму рускага капітана, быў на балях арыстократыі.
ПАЛЁТ у МІНУЛАЕ.
47
Дзякуючы ёй у Каліноўскага быў білет і«а баль. Ён пРЫшоў, як заўсёды, у форме рускага капітана.
Заля дрыжэла электрычным бляскам. Тры оркестры Разьвесялялі старых і маладых— адну сам'ю арыстократыі.
Адны ў куткох сядзяць, абліваючы сябе павевамі ка-•^аньня... Іншыя, больш старыя офіцэры, у тым ліку і „рускі Капітан“, за бокаламі віна разьбіраюць пытаньні політыкі.
— Паўлюк, гэта-ж Каліноўскі,—толькі цяпер разгле-Дзіўшы картку Язэпавага апарату, сказаў Даніла.
— Ясная справа, ён! Бачыш, мы памчаліся і ня ўгледзілі, Як і Каліноўскі ў Вільні.
— Але будзем глядзець, што з гэтага выйдзе.
— Паглядзім баль паноў!
Мураўёў з паненкаю гуляе ў залі. Конфеці, бой сэрпанцін Уздымаюць у прысутных проста дзіцячую забаву і радасьць.
Вячэра.
Доўгі стол завалены рознымі закускамі і розных выг-•^ядаў віна...
Мураўёў падымае бокал віна і трымае першы тост. І, Як заўсёды, дзе бы там ні было,ён сваю прамову канчаў:
— Нам цяпер неабходнай задачай засталася толькі адна "~злавіць, ізьвініцеза выражэніе, гэту сволач Каліноўскага...
Оркестр грае туш, заглушаючы чоканьне бокалаў.
Шмат, шмат хто гаварыў, але дайшла чарга і да «рус-кага капітана».
— Гаспада’ Мы, рускае офіцэрства, должны не пошча-Дзіць своей жызьнею во імя цара і ацечэства, а паймаць Этаго разбойніка, этаго бунтаўшчыка, развратніка народных н°слушаній, этаго Ка-лі-ноў-скага!
Мураўёў здаволена крыкнуў:
— Во славу рускага афіцэрства п‘ём!
— П‘ё-м-м!..
Туш..
Пасьля вячэры танцы.
Каліноўскі танцуе з паненкай Мураўёва, што і заўважыў Сам гэнэрал.
Як толькі скончылі танцаваць, Мураўёў па;;ыйшоў да »Парачкі“ і тут знаёміцца з „капітанам".
Каліноўскі выстраіўся і прадставіўся.
— Православный капітан царской арміі...
— А мая фамілія вам ізьвестна—Мураўёў!
— І як сябры, паціснулі рукі.
Разгаварыліся.
—■ Я хачу вас узяць к сабе і даручыць вам злавіць Ка-^нюўскага. Вы ня зьменіце рускаму цару, як офіцэры іншых НаНый...
48
АЛЕКСАНДРОВІЧ.
І „рускі капітан“, па жаданьню гэнэрала, павінен зьявіццз заўтра ў яго габінэт.
Пачуцьці Мураўёва так расплыліся, седзячы за куф-лямі мёду ў асобным пакоі, што „рускі капітан“ даведаўся пра ўсе пляны барацьбы з Каліноўскім.
Гэта зусім падбадзёрыла хлапцоў. Кожны крок працЫ Каліноўскага для хлапцоў такі дарагі, нібы і яны ў яго радох ідуць на абарону працоўных.
Прамінулі яшчэ адну ноч.
Раніца.
У габінэце Мураўёва.
За пісьмовым сталом, укінуўшыся ў паперы, сядзіць гэнэрал.
— Гэта справа аб здрадзе польскага афіцэра?—грубг запытаў Мураўёў у паручыка.
— Так точна!
— Павесіць!
Стук у дзьверы.
Паручык вышаў.
Вярнуўшыся даклаў.
— Капітан... ваша проісходэіцельство!..
— Прасі!
Тут сваю ўвагу хлопцы моцна закілзалі...
Седзячы за сталом, Мураўёў паказваў „капітану“ спра-ву аб здрадзе польскага офіцэра.
„Капітан" куды больш, як Мураўёў, ведае ў чым справа-Офіцэр гэты „здраднік", папершае, не паляк, а беларус-каталік і ўцёк з аружжам да чырвоных, з якімі ён даўно меў сувязь, бо ён і быў чырвоны...
— Но вам, сыну праваслаўнага народу, толькі вам, бо вЫ ніколі ня зьменіце цару і ацечаству, даю гэгу пасаду.
І „капітан“ атрымлівае даручэньне.
Даецца яму войска, сродкі, абы толькі злавіць Калі' ноўскага.
— Вы тут пасядзіце, а я пайду ў канцэлярыю і сам уласнаю рукою напішу вам загад...
Каліноўскі—„праваслаўны рускі капітан"—выняў з стала Мураўёва ключы ад незгараемай шафы, адчыніў, грошы ў кішэню і на разьвітаньне аставіў запіску:
„Ня кожнаму рускаму офіцэру можна верыць.
а за грошы—беларуская пядзяка!
К. Каліноўскі“.
І спрытна пераадзеўшыся-, ў форму радавога салдата разношчыка пакетаў... зьнік!
Выслана была пагоня, але лаві ў полі вецер...
ПАЛЁТ у МІНУЛАЕ.
49
Хлопцы, як толькі ўбачылі вынік іх сустрэчы, радасна, як і сам Каліноўскі, запаліўшы зорку панесьліся...
Яны, нібы як і Каліноўскі, рвануліся ўцякаць...
Выйшлі з лясоў.
Падмацаваўшыся сродкамі, Каліноўскі павесялеў. Цяпер Усё-ткі лягчэй змагацца...
Агледзіўшы свае сілы, Каліноўскі ноччу выйшаў з лесу Ў вёску. 3 сялянамі ён ужо перагаварыў.
У аднэй новай вясковай. хаце жылі офіцэры, а гаспа-Дары выйшлі ноччу з хаты, атрымаўшы ад Каліноўскага на
новую.
А ён, доўга не чакаўшы... падпаліў...
Офіцэрсгва кінулася ўцякаць, але агонь аружжа пры-мУсіў астацца ў хаце.
Язэпа закідала праца. Ён проста не пасьпяваў хватаць абразкі паўстаньня. Ён ужо і ня думаў ахапіць паўстаньне— Яно ўзьнялося і ў Літве і ў Польшчы.
•Ён схватваў абразкі ў Беларусі.
3 сякерамі, з лапатамі павыходзілі з хат сяляне, дзеці.
А паўстанцы паляць панскія маёнткі.
Паўстала беларуская вёска!
— Хадзем усе шчыльнымі радамі! Мы прымусім сонца !<ічуць ' косы свабоды ў нашу глухую хату! — крычалі сяляне.
А дым і той здаваўся хлапцом, што адціскае навалу Царскага войска.
Бяз літасьці забівалі сялян...
Запылалі вёскі...
Загуляў мураўёўскі гальштук...
Язэп стаў лаяць сябе.
— Гэта-ж такі багаты, больш як багаты момант я пра-мінуў! А як—і сам ня ведаю.
Царскае войска гнаў з беларускіх вёсак і Францішак ^агушэвіч. У якім ён быў атрадзе, асталося невядомым, але схапіў той малюнак, калі раненага Багушэвіча селянін-беларус УЦягнуў у сваю хату і гэтым яго адратаваў...
Адразу прыметна было, як хлопцы зморшчьіліся, нібы Чешта згубілі... але навіна, што Каліноўскі ўцёк у Менск, аЖывіла хлапцоў. Зноў запылала зорка, і „Паўлюяздан“ па сьлядох Каліноўскага...
Распад організацыі.
Прайшоў тыдзень...
Язэп сваім лоўкім апаратам знайшоў Каліноўскага.
Консьпірацыйная кватэра...
Тут і друкарня, тут і яго комітэт...
50
АЛЕК.С А НДРОВІЧ.
Каліноўскі зноў організуе атрады. Зноў друкуе адо-звы...Каліноўскі падпісываецца: „Яська, гаспадар з-пад Вільні“-Але... разьнюхалі... Якраз у часе працы ўварвалася поліцыя.-
Сэрца нашых пілётаў перастала біцца; Паўлюк, які рашыў даць сабе прозьвішча, ажно ўздыхнуў...
Спрытнасьць, падпольная практыка Каліноўскага тут, з рук золатапагоньнікаў, дапамагла ўцячы!
Але яго таварышоў захапілі.
ГІыткі, зьвярыныя зьдзекі, якія ўчынялі царскія паслу-гачы над стойкімі паўстанцамі не атрымалі вынікаў.
Другія—шляхта, трусы, прызналіся ў тым, што яны належаць да організацыі Каліноўскага.
А хітрая натура гэнзрала Лосева выпытвала ад забі-тага шляхціца, куды ўцёк Каліноўскі...
Ад злосьці Паўлюк ажно плюнуў у бок і папаў якраз у асяродак зоркі, якая зашыпела, нібы і ёй перадалася Паўлюкова злосьць...
Каліноўсні ў ланцугох.
Сэкрэтна выслана Мураўёву тэлеграма:
„Каліноўскі ў Вільні кропка жыве пад прозьві-
шчам Вітольд Вітожэнц у Сьвята-янскіх мурох кропка.
(Подпіс)“.
Зараз-жа быў дадзены Мураўёвым загад поліцмэйстару Вільні прагледзіць кнігу жыхароў Сьвята-янскіх муроў. Той, сьпяшаючыся, прозьвішча Вітольд Вітожэнц ня ўгледзеў, хаця-ж у кнізе яно значылася.
Прышлося зрабіць вобыск.
Атачылі ўвесь Сьвята-янскі квартал. Былі прысланы дзьве роты салдат, разьбітыя на дзесяць партый і кож-лая пры офіцэры, поліцыі і асобных чыноўніках.
Паўлюк раней занатаваў у свой блёк-пот. што Калі-ноўскі ў Вільні, у Сьвята-янскіх мурох, чымся Мураўёў. Каліноўскі жыве тут ужо два месяцы ў кватэры настаўніка гімназіі.
Але раптам ня толькі ў грудзёх Паўлюка, але ў Язэпа і Данілы ўсё абарвалася.
Заскрыпелі дзьверы Сьвята-янскіх муроў. Са сьвечкаю ў руках выйшаў і ідзе па сходах Каліноўскі.
— Гаспадзін! Ваша прозьвішча?—заскрыгатала пытаныіе палкоўніка.
— Вітольд Вітожэнц,—спакойна, але ўпэўнена адказаў Каліноўскі.
Сьвісток...
Яго схапілі і на рукі ўзьдзелі ланцугі.
ПАЛЁТ у МІНУЛАЕ.
51
У турме.
Язэп адбіў на плястынцы кут Каліноўскага... Адзіночка... Голыя нары...
У кайданах расійскага самаўладзтва ляжыць абаронец Працоўных Каліноўскі.
— О, моцныя каменныя сьцены!—Уздыхнуўшы сказаў Паўлюк...
У падвал, у камеру Каліноўскага кульглочы прышоў Стары гэнэрал, кат беднаты—Мураўёў...
Ён прышоў падзівіцца на „дабычу“...
Шмат хто, амаль што ўсе сьліўкі з сьлівак прыходзілі падзівіцца на чырвонага дыктатара.
Супрацоўнік Мураўёва Мусолаў прыйшоў да Каліноў-■скага, глянуў на яго, выняў з кішэні алувак і пачаў пісаць, а Язэп, доўга не чакагочы, адбіваў на плястынцы свайго нібы Фото-апарата кожную яго літару.
Чытаюць: „Каліноўскі, годаў 26, моцмага целаскладу, з тварам чорствым і выразным, кароткія, русыя валасы былі Закіцуты назад“...
— Так, яго цела, яго чорствы выразны твар згіне, але ДУмкі, ідэі ня згінуць!—прагаварыў узбурана Паўлюк.
Ішло сьледзтва. Вымагалі, каб Каліноўскі выказаў прозь-в'шчы асоб, якія складалі рэволюцыйную організацыю. Але Гэта ім не ўдалося.
Два месяцы Каліноўскі прасядзеў у Дамініканскай тур-Ён ведаў, што і тут рука Мураўёва ня ўздрогне і вывя-Дзе—павесінь.
Два месяцы Каліноўскі чакаў сьмертнай кары...
Апошнія лісты.
Язэп сваім апаратам успрымаў думкі Каліноўскага, якія «н у турэмным падвале. седзячы ў ланцугох за сталом, вы-'ііваў на паперы.
Каліноўскі пакінуў два лісты.
Адзін ён напісаў да „Бацькаўшчыны Беларусі“, другі— «Беларускаму народу“...
„Няма-ж, браткі, большага шчасьця на гэтым сьвеце, як калі чалавек -мае розум і навуку",—так ён пачынае свой ліст:
„Але як дзень з ноччу ня ходзіць разам, так і навука праўдзіва ня йдзе з няволяй маскоўскай. А па-куль яна ў нас будзе. у нас нічога ня будзе: праўды, багацьця і ніякай навукі; адно намі, як скацінай, варо-чаць будуць не для дабра, адно на пагібель нашу“. Каліноўскага арыштавалі 7 студзеня, а 7 красавіка ^аго-ж году (1864) быў вынесен прыгавар:
52
АЛЕКСАНДРОВІЧ.
Іменем яго імпэратарска-га вялічаства—павесіць.
Была ясная, халодная раніца.
Падбарабанны бой Калі-.оўскага прывялі на Лукіскі пляц.
Каліноўскі трымаў сябе сьмела, а народу на пляцы ўжо сабралася...
Зачыталі прыгавар.
Каліноўскі даў наказ на-роду весьці барацьбу з пан-шчынай, з царскім самаўладз-твам і... разьвітаўся з ім.
У гісторыі Беларусі новая жалобная старонка...
Радзіўся 21 студзеня 1838 г., а памёр
7 красавіка 1864 г.
— Які цяжкі шлях прайшоў наш народ! — уздыхнуўшы сказаў Даніла.
А Паўлюк з сумным выглядам дабавіў:
— У год нашага вандравань-ня, у 1924 годзе спаўняецца 60 год, як павесілі дарагога Каліноўскага.
Даніла запаліў пяцёхкутную зорку, іхлопцы пачалі апускаццз ўніз, як зноў спыніліся... Зноў гіс-торыя!
— Хто казаў, што Беларусь ціхая старонка?
ІІІто Беларусь ня мае мінулага, хто казаў?!
"У рассказа Александровича есть все приметы научной фантастики: автор подробно описывает фантастическую машину времени, объясняет ее принцип работы — довольно наивный с точки зрения науки, но, тем не менее, опирающийся на открытия тех лет. Также герои рассказа во время своих путешествий пользуются другими фантастическими изобретениями: например, револьвером для связи, которым герои выстреливают в будущее сообщения для заводчан. Также описан специальный аппарат, с помощью которого герои наблюдают из машины за событиями прошлого. Аппарат позволяет видеть сквозь стены и даже читать мысли."
Читать полностью: https://news.tut.by/culture/621565.html?f...
цитировать
свернуть ветку