...Ты чувствуешь себя связанной с культурой, знаешь, что у тебя хороший вкус, а я люблю вещи другого вкуса. Люблю Марка Шагала.

Марка Шагала я видел в Петербурге. Похожий, как мне показалось, на Н.Н. Евреинова, он был вылитый парикмахер из маленького местечка.

Перламутровые пуговицы на цветном жилете. Это человек до смешного плохого тона.

Краски своего костюма и свой местечковый романтизм он переносит на картины.

Он в картинах не европеец, а витебец.

Марк Шагал не принадлежит к «культурному миру».

Он родился в Витебске, маленьком, провинциальном городишке.

Позже, во время революции, напух Витебск, в нем была большая художественная школа. В то время часто напухал то один, то другой город: то Киев, то Феодосия, то Тифлис, раз даже одно село на Волге — Марксштадт — напухло философской академией.

Так вот, витебские мальчишки все рисуют, как Шагал, и это ему в похвалу, он сумел быть в Париже и Питере витебцем.

Хорошо уметь держать вилку, хотя в Европе это умеет делать и барышня из Nachtlokal’я. Еще лучше знать, какую обувь надевать к смокингу и какие запонки вдеть в шелковую рубашку. Для меня эти знания мало применимы.

Но я помню, что в Европе все — европейцы по праву рождения.

Но в искусстве нужен собственный запах, и запахом француза пахнет только француз.

Тут мыслью о спасении мира не поможешь.

Полезно введение провинциализма, перекрещивание его с традиционным искусством. «Балалаечники», «Карусель» и прочее плохо тем, что все это подделывает русский провинциализм.

Это сбивает людей. Мешает будущей работе. Картинам, романам.

А хорошо писать — трудно, это всегда говорили мне друзья.

Жить по-настоящему больно.

В этом ты мне помогаешь.

Театр БДТ-2 на пл. Ленина. 1930-е (?)

goo.gl/jvQKcL

Открыт 21 ноября 1926 г. как Второй Белорусский государственный театр Народного комиссариата просвещения БССР[1] (БГТ-2) постановкой спектакля И. Бэна «В былые времена». На открытии присутствовали Якуб Колас и Янис Райнис. Труппа театра сформирована на базе выпускного курса Белорусской драматической студии при МХАТ в Москве.

Театр располагался в здании бывшего Ростовцевского театра на площади Ленина.

goo.gl/2TvnSp

Театр создан 21 ноября 1926 года в Витебске как Второй Белорусский Государственный театр (БГТ-2) из выпускников Белорусской драматической студии в Москве. Первоначально репертуар театра состоял из постановок, подготовленных в этой студии. Первый спектакль — «В былые времена» И. Бэна. Студией также были подготовлены для театра спектакли «Царь Максимилиан» в обработке А. Ремизова и Н. Мицкевича, «Сон в летнюю ночь» У. Шекспира, «Эрот и Психея» Е. Жулавского, «Вакханки» Еврипида. В конце 1920-х годов в театре осуществлены постановки «Разлом» Б. Лавренёва, «Первая конная» В. Вишневского.

goo.gl/gdzkBj

Створаны ў 1926 г. ў Віцебску як Другі бе-ларускі дзяржаўны тэатр (БДТ-2) з выпуск-нікоў Беларускай драматычнай студыі ў Мас-кве. 21.12.1944 г. прысвоена імя Я.Коласа, у 1977 г. — званне акадэмічнага, у 2001 г. — званне нацыянальнага. Адкрыўся 21.11.1926 г. спектаклем «У мінулы час» І.Бэна. Напачат-ку рэпертуар тэатра склалі пастаноўкі, пад-рыхтаваныя ў студыі: народная драма «Цар Максімілян», «Апраметная» В.Шашалевіча, «Чорт і баба» Ф.Аляхновіча, «Сон у летнюю ноч» У.Шэкспіра, «Вакханкі» Еўрыпіда, «Эрас і Псіхея» Е.Жулаўскага і іншыя. Спектаклі вызначаліся пастановачнай яркас-цю, пластычнасцю, пошукам новых формаў і былі разлічаны на тэатральна дасведчанага гледача.

Г.П. Пашкоў (галоўны рэдактар), А.У. Русецкi, С.П. Самуэль i iнш. (рэдкал.), А.I. Мацяюн (укладальнiк). «Памяць. Вiцебск. Кнiга 2-я». — Мн.: «Беларуская энцыклапедыя», 2003

*

Гісторыя тэатра

Адметныя факты з творчай біяграфіі Нацыянальнага акадэмічнага драматычнага тэатра

імя Якуба Коласа

1926 год, 21 лістапада — дзень нараджэння тэатра, у Віцебску адкрыты Беларускі Дзяржаўны тэатр Другі на базе выпускнога курса Беларускай драматычнай студыі пры МХАТ (Маскоўскі мастацкі акадэмічны тэатр) у Маскве.

1944 год — тэатру прысвоена імя народнага пісьменніка Беларусі Якуба Коласа.

*

У 1926 годзе, 90 год таму, на свет з’явіўся тэатр імя Якуба Коласа. На той час ён называўся Другі Беларускі дзяржаўны тэатр, скарочана – БДТ-2. У 20-30-я гады існавалі яшчэ два нацыянальныя тэатры: БДТ-1 (будучы Купалаўскі) – у Мінску, і вандроўны, пад кіраўніцтвам Уладзіслава Галубка, будучы БДТ-3 – у Гомелі.

За час свайго жыцця тэатра пройдзены вялікі, плённы творчы шлях, засланы не толькі ружамі. Наша гісторыя – надзвычай багатая і змястоўная. Ля яе вытокаў стаялі навучэнцы Беларускай драматычнай студыі ў Маскве, якія стварылі ядро першага складу коласаўцаў.

Студыя

Адкрытая 1 кастрычніка 1921 года ў Маскве пры Беларускім акадэмічным тэатры (ён праіснаваў толькі некалькі месяцаў), студыя ставіла за мэту падрыхтоўку артыстаў для опернай і драматычнай сцэны нядаўна ўтворанай рэспублікі – БССР. Потым на базе студыі вырашылі адкрыць новы нацыянальны тэатр, і пачалі адбіраць таленавітую моладзь з усёй Беларусі і памежных раёнаў Расіі.

Першым мастацкім кіраўніком Беларускай драматычнай студыі быў акцёр Маскоўскага мастацкага тэатра Аляксей Бондараў, а першымі педагогамі – артысты Першай студыі МХАТа Барыс Афонін і Марыя Успенская. Пазней далучыліся выкладчыкі Валянцін Смышляеў, Соф’я Гіяцынтава, Аркадзь Гейрат, Віктар Громаў – артысты і рэжысёры Маскоўскага мастацкага тэатра другога (МХАТ-2), дзе тварыў сусветна вядомы артыст і рэжысёр Міхаіл Чэхаў.

Апрача прафіліруючых прадметаў – акцёрскага майстэрства, сцэнічнай мовы і вакалу, сцэнічнага руху, выкладалася, напрыклад, біямеханіка, якую вяла Ірына Хольд, дачка Усевалада Мейерхольда. Педагогі імкнуліся стварыць са студыйцаў новы тып акцёра, з дасканалай сцэнічнай тэхнікай. Вялікае значэнне надавалася валоданню голасам, пластыкай цела, імправізацыі. Адмаўляючы натуралістычны бытавы тэатр, Смышляеў, які кіраваў студыяй з 1923 года, імкнуўся да тэатра сінтэтычнага – арганічнага сплаву слова, рухаў, фарбаў, жэстаў, колеру, святла і эмоцый. У спектаклях шырока выкарыстоўвалася тэатральная ўмоўнасць паказу, адкрыта ігравое існаванне акцёра ў ім.

Маніфестам студыі стаў дыпломны спектакль «Цар Максімільян» – народная драма ў апрацоўцы А.Рэмізава і М.Міцкевіча. Пастаноўшчыкі Смышляеў і Афонін выкарысталі традыцыі італьянскай камедыі дэль артэ (інтэрмедыйныя слугі ў касцюмах даміно з маскамі, Смерць ў выглядзе Сярэбранай балерыны ў чорных пачках), і беларускага народнага тэатра, што асабліва ярка выявілася ў стварэнні абагульненых персанажаў – Поп, Дзяк, Каваль, Аніка-воін... А шырокае выкарыстанне «хору», які пастаянна прысутнічаў на сцэне і актыўна ўдзельнічаў у дзеянні, паказвала на сувязь з антычнай трагедыяй.

Галоўную ролю цара Максіміліяна выконваў Канстанцін Саннікаў, яго сына Адольфа ўвасабляў Мікалай Міцкевіч, непараўнальнай Венерай была маладая Стэфанія Станюта.

Наступнай работай студыі стаў спектакль «Сон у летнюю ноч» У.Шэкспіра. Пастаноўка вырашалася ў святле іранічных адносін да вобраза. Артысты дэманстравалі бліскучыя здольнасці да імправізацыі. Менавіта гэтыя і іншыя вучэбныя работы студыі – «Вакханкі» Еўрыпіда, «Эрас і Псіхея» Л.Жулаўскага, сучасная п’еса «Астап» А.Глобы сталі асновай рэпертуару новага тэатра ў першыя гады яго існавання. Гэта спрыяла далейшаму яскраваму пачатку гісторыі Коласаўскага тэатра.

Студыю закончыла 35 чалавек. Назавем іх прозвішчы: Т.Бандарчык, Я.Глебаўская, А. Ільінскі, І.Катовіч, В.Рагавенка, К.Саннікаў, С.Станюта (займаліся з 1921 г.), В.Вашкевіч, А.Лагоўская, Г.Лонгіна, М.Міцкевіч, Л.Мазалеўская, П.Малчанаў, М.Сянько і Н.Чарназёмава (займаліся з 1922 г.), В.Барысевіч, З.Вялікі, Л.Гепнер, Р.Кашэльнікава, М.Лабаноўскі, І.Маляўка, С.Навіцкі, Г.Смольскі, Ц.Сяргейчык (з 1923 г.); М.Бялінская, В.Бялінскі, В.Васілеўская, М.Васілеўскі, Я.Корбут, А.Радзялоўская, С.Скальскі. С.Стэльмах, В.Тышкевіч, І.Чайкоўскі, Л.Шынко (з 1924 г.).

Адкрыццё тэатра

21 лістапада 1926 года ў памяшканні гарадскога тэатра, адным з найбольш прыгожых і добраўпарадкаваных тэатральных будынкаў Беларусі, урачыста адкрыўся Другі Беларускі дзяржаўны тэатр. Да гэтага вялікага свята ў Віцебску рыхтаваліся ледзь не цэлы год, што грунтоўна адлюстроўвалася ў газеце «Заря Запада».

На ўрачыстым пасяджэнні выступілі дырэктар БДТ-1 Язэп Дыла, кіраўнік Дзяржаўнага яўрэйскага тэатра БССР Міхаіл Рафальскі, латышскі паэт Яніс Райніс, прафесар БДУ Мікалай Шчакаціхін... Зачытваліся тэлеграмы ад артыста Маскоўскага мастацкага тэатра Васіля Качалава, рэжысёра Усевалада Меерхольда, прафесара Яфіма Карскага. Пасля адбыўся паказ спектакля «У мінулы час» па п’есе беларускага аўтара Іллі Бэна. Пастаноўшчыкі Б.Афонін, рэжысёры М.Міцкевіч і К.Саннікаў. Дзеянне адбывалася ў часы прыгоннага права, калі праз драматычны лёс закаханай пары – Веры (М.Сянько) і Міхаля (К.Саннікаў) – раскрывалася цяжкая доля народа і яго барацьба за свае правы. Напісаная і пастаўленая ў жанры народнай драмы, п’еса прыцягвала ўвагу гледача да лёсу герояў. Асабліва вялікую сімпатыю выклікаў Міхаль, які, паўстаўшы спярша супраць дзікага права «першай ночы», становіцца барацьбітом супраць прыгнёту наогул.

http://kolastheatre.by/be/gistoryya-teatra

А 26 марта 1927 г. в театре выступал В. Маяковский

ВИТЕБСКИЙ ДЕНЬ ВЛАДИМИРА МАЯКОВСКОГО

Небольшой тенистый сквер возле городского Дома культуры я любил всегда. На первый взгляд, ничего особенного в нем не было. С двух сторон глядели друг на друга старые, уцелевшие среди грозных испытаний дома. В центре аллеи стоял на невысоком постаменте бюст великого советского поэта.

И часто в Витебске, как в Москве, можно было услышать:

100

— Жду у Маяковского!..

И я тоже, как и многие мои товарищи, ждал «у Маяковского».

Наверное, именно здесь, на тихой аллее, я впервые услыхал о том, что талантливейший советский поэт приезжал в Витебск. И тогда же, много лет назад, захотел узнать об этом дне Владимира Владимировича.

Стихотворение «Пиво и социализм» поэт написал после посещения города и даже назвал вначале «Витебские мысли». Сохранилась старая афиша, извещавшая о его выступлении. Удалось найти записки, адресованные поэту. Помогли мне те, кто видел и слышал Маяковского. Многое я узнал из беседы с неизменным организатором выступлений и постоянным верным спутником Владимира Владимировича — П. И. Лавутом.

Ну и, безусловно, в этом документально-художественном повествовании о витебском дне поэта есть и картины, дорисованные воображением.

Из воспоминаний старейшего витебского библиотекаря Марка Ефимовича Брукаша: «В Витебске в 20—30-е годы побывали многие известные советские писатели. Маяковский приехал рано утром 26 марта 1927 года. Это было его единственное посещение нашего города. Пробыл поэт в Витебске только один день, а назавтра уже выступал в Минске. В поезде его, как всегда, сопровождал Павел Ильич Лавут, о котором поэт вспоминает в поэме «Хорошо!».

Произведения Владимира Владимировича уже тогда — я этому свидетель — знали, часто спрашивали в библиотеках жители нашего города. Помню, мы даже проводили диспут «За или против Маяковского?..»

101

Поезд прибыл на рассвете. Сквозь мартовский туман чуть посвечивали привокзальные огни, слышались заспанные голоса и шипение паровоза.

Их никто не встречал. Но Маяковского и его спутника это не смутило: они уже давно привыкли к таким разъездам по стране.

— Не к бабушке, не к любимой в гости едем! — басил поэт.

Он приезжал к своим читателям. Он хотел сам лицом к лицу встретиться с ними, разговаривать, спорить. И в статье «Как делать стихи?» прямо об этом сказал: «Надо всегда иметь перед глазами аудиторию, к которой этот стих обращен. В особенности важно это сецчас, когда главный способ общения с массой — это эстрада, голос, непосредственная речь».

В литературной хронике В. Катаняна «Маяковский» есть короткая запись: «24 марта 1927 года выехал в лекционную поездку в Смоленск, Витебск, Минск».

Вчера почти до полуночи шумела молодая аудитория в Смоленске, сыпала записки и все не хотела прощаться.

А сегодня был Витебск.

После короткого отдыха в гостинице Маяковский и его спутник отправились знакомиться с городом.

Давайте и мы последуем за ними, попробуем представить себе Маяковского в городе на Двине.

И вот уже наше воображение торопится нарисовать картину того весеннего дня...

Звенел в тумане витебский трамвай.

— Вы знаете, что этот трамвай один из самых старых в стране? — спросил Лавут, когда звонки раздались почти над ухом.— Поедем?

Но вместо ответа Маяковский предложил:

— Из уважения к древности города и трамвая давайте '

102

загадаем: если первою встретится женщина, тогда ползем в тумане. Если мужчина — едем. Как, Лавут, согласны? Хотите пари — первой вопреки библии будет женщина.

Из тумана выплыло сияющее женское лицо. Маяковский улыбнулся:

— Со мной бессмысленно заключать пари. Но судьба — злодейка. Однажды я проспорил Париж. С площадями, памятниками, с Триумфальной аркой и Эйфелевой башней. Впрочем, Витебск — не Париж...

Они пошли пешком. Туман неожиданно стал редеть, и древний город дружелюбно выглядывал из-за его серого занавеса.

— Как в античном театре,— сказал Маяковский,— не хватает только хора. А вот и хор...

По улице бежали мальчишки.

И каждый, размахивая пачкой газет, старался перекричать товарища:

— «Заря Запада!» Покупайте свежий номер газеты! Новости международной жизни!

Маяковский наклонился и доверительно шепнул Лавуту:

— Не волнуйтесь, о нашем приезде еще напишут в следующем номере.

Но в его голосе чувствовались огорчение и обида.

И вдруг звонкий мальчишечий тенорок возвестил:

— Сегодня в театре выступит поэт Владимир Маяковский!..

Дальше шагать стало веселей. И Лавуту было приятио наблюдать, как изменилось настроение его спутника.

...Через много лет в газетпом хранилище Государственной библиотеки СССР имени В. И. Ленина я разыскал этот номер. Трепетно развернул пожелтевшие сухие страницы.

На третьей полосе сверху под рубрикой «День» прочел: «В. В. Маяковский». С редкой фотографии глядит на

103

нас великий поэт. Снимок сопровождает краткая подпись: «К выступлению в Витебске».

Так газета «Заря Запада» в № 69 за 1927 год (26.03.1927) приветствовала этим мартовским утром от имени тысяч горожан крупнейшего поэта эпохи...

Фоторепродукция. Маяковский В.В. Рисунок неизвестного автора с фотографии 1925 г. Пересьемка с газеты «Заря Запада», Витебск, 1927, март.

Период создания: 1927

Материал, техника: бумага глянцевая, желатино-серебряный отпечаток

Размер: 13,7х8,5

Место создания: Белоруссия, г. Витебск

Номер в Госкаталоге: 13704110

Номер по ГИК (КП): ГММ И-916

Инвентарный номер: Ф-232

Местонахождение

Государственное бюджетное учреждение культуры города Москвы "Государственный музей В.В. Маяковского"

Над Западной Двиной Маяковский остановился:

— Смотрите! Да это же ледоход! Великолепнейшее зрелище!

Под мост нырнула огромная льдина, за ней, словно вдогонку, другая, чуть поменьше.

— Лавут! — раздался требовательный голос Маяковского.— Предлагаю: постоим, ледоход понаблюдаем. Ведь это же на всю жизнь картинища. А я никогда здесь не был. И, может, не придется больше все это живьем увидеть. Разве что на рисунках... Знаете, я, когда пять лет назад в Берлин приехал, на выставку живописнейшую попал. И что вы думаете, при ближайшем рассмотрении знаменитейшими художниками на ней оказались... русские — Шагал и Кандинский. И на полотнах Шагала — Витебск: соборы, улочки, маленькие домишки. А над ними — молодые и бородатые люди летают... Так я с Витебском познакомился по картинам Шагала... Изобразил он все в точности. Вон тот собор видите? И у него такой. Только цвета другого. Нравится вам город?

В туманы крыши спрятавши, стоят дворцы и ратуши...

Ничего заготовочка, а? Авось пригодится... А туман ушел за реку. Может, и мы пошагаем дальше? Как считаете, товарищ главный организатор литературных вечеров и утренников?

Они перешли мост и увидели странную вывеску. На ней местный художник старательно вывел рака, кружку пива и падпись: «Пивзавод имени Бебеля».

— Ну и чудище! — пожал плечами поэт. И, нахмурившись, что-то занес в записную книжку.

104

II

Прошло несколько часов. Маяковский уже привычно, по-хозяйски окидывал взглядом улицы и дома, весело постукивал тростью и, слегка приподнимая кепку, приветствовал встречных горожан, удивляя их своей галантностью.

Его видели в тот день на Успенской горке и на площади Свободы, над Витьбой и у старой ратуши, он прокатился в трамвае и снова мерил улицы своими огромными шагами.

Из воспоминаний работника книжной торговли Антона Ивановича Осиповского: «В тот далекий, но памятный день, я стоял за прилавком книжного магазина. Когда вошла большая группа людей, я сразу обратил внимание на самого высокого, который ростом своим возвышался над всеми.

— А что у вас есть Маяковского? — обратился он через головы стоящих так громко, что все, кто был в магазине — и продавцы и покупатели — повернулись к нему.

— Ничего нет,— ответил я.

— Как — ничего? Чем же вы это объясняете? Вам не присылают книг Маяковского?

— Их раскупили.

— Значит, читают? Это хорошо! А на моем вечере книг продавать не будете? Шаль, очень жаль.

И только теперь я понял, что передо мной Владимир Маяковский...»

Встречи и разговоры с поэтом запомнились многим.

По воспоминаниям бывших сотрудников газеты, он, распахнув короткое пальто, вошел в редакцию «Зари Запада». И здесь его ждали. В надежде встретить известного поэта собрались журналисты, молодые литераторы, артисты театра.

105

Маяковский сразу как будто заполнил тесную комнату и без всяких вступлений заговорил о том, что его взволновало в этот день. Он сказал несколько слов о городе, о том, что увидел и что понравилось. А потом с иронией заметил, что обратил внимание на странный факт — пивзавод, носящий имя Августа Бебеля — вождя немецких рабочих, руководителя германской социал-демократии. И обещал обязательно написать об этом стихи. Не доставая записной книжки, он по памяти прочел строки, уже написанные тут:

Товарищ,

в мозгах

просьбишку вычекань,

да так,

чтоб не стерлась,

и век прождя:

брось привычку

(глупая привычка!) —

приплетать

ко всему

фамилию вождя...

Маяковский обвел взглядом комнату и неожиданно улыбнулся: — Я вам стихи прочел, теперь ваша очередь...

Чем еще в этот день занимался поэт?

«Во время выступлений в Смоленске, Витебске и Минске,— пишет В. Катанян,— Маяковский организовал через местные отделения Госиздата продажу журнала «Новый Леф» и прием подписки. В каждом таком случае... брал справки о количестве проданных экземпляров».

Так было и в Витебске. Правда, сколько номеров журнала распространил поэт в нашем городе — неизвестно.

В Государственном архиве Витебской области хранится интересный документ. Из него видно, что программа выступления поэта утверждалась специальной комиссией политпросвета. И Маяковский заходил туда для необходимых уточнений и изменений, которые диктовало время.

106

III

Из воспоминаний доцента Витебского педагогического института Василия Дмитриевича Чистякова: «Я слушал Маяковского в разных городах страны в студенческие годы и позднее. Попасть па выступление поэта всегда хотели сотни людей. И вот я в зале. Минуты нетерпения кажутся часами. Маяковский появился неожиданно. Лицо серьезное. Не улыбнется. Попросил чаю. Отпил глоток и стал снимать пальто, потом снял пиджак. По переполненному залу, как весенний ветер, прошел смешок. Смех стал более выразительным, когда поэт начал засучивать рукава.

— Что вы смеетесь? Сейчас будет работать Маяковский.

Разговор о литературе Маяковский вел большой и интересный. Из стихов, которые он читал, больше всего памятны «Левый марш» и «Товарищу Нетте». Читая «Левый марш», он шагал по сцене. Словно бомбы, бросал в зал горячие слова:

Пусть,

оскалясь короной, вздымает британский лев вой.

Коммуне не быть покоренной.

Левой!

Левой!

Левой!

Этого стихотворения в афише не было, и читал он по просьбе слушателей. Запомнилось, каким пафосом были наполнены заключительные строки о Нетте, и особенно вот эти:

В наших жилах —

кровь, а не водица.

Мы идем

сквозь револьверный лай,

чтобы,

умирая,

воплотиться

107

в пароходы,

в строчки

и в другие долгие дела.

Когда позднее были опубликованы материалы о Нетте, я удивился, как поэт многое, что тогда не было известно о смерти дипкурьера, дорисовал своим гениальным воображением...»

Был субботний вечер. Задолго до начала встречи у здания театра собрались любители поэзии. Толпились у афиши.

Через много лет я увидел эту афишу. Сейчас передо мной лежит фотокопия.

В левом верхнем углу, в рамке, слова па белорусском языке: «Беларускі Другі Дзяржаўны тэатр». В правом углу дата — «Суббота 26 марта». По центру мелко — «Выступит» и, постепенно укрупняясь, строка — «поэт Владимир Маяковский». Под фамилией жирная черта, а затем содержание вечера. I. Доклад. В самой середине афиши — его название: «Лицо левой литературы». Темы: Что такое левая литература? Поп или мастер? Стихийное бедствие. Есенинство и гитары. Что такое Новый Леф? Асеев, Кирсанов, Пастернак, Третьяков, Сельвинский, Каменский и друг. Как выучиться в 5 уроков писать стихи? Можно ли рифму забыть в трамвае? Львицы с гривами и марш с кавычками. Поэты, зубные врачи и служители культа. Как нарисовать женщину, скрывающую свои годы? Часть вторая: II. Стихи и поэмы: Разговор поэта с фининспектором. Сергею Есенину. Сифилис. Письмо Максиму Горькому. Критикам. Строго воспрещается. О том, как втирают очки. Собачки. Приговор. Ненависть к бумаге. Теодор Нетте. Заключительная часть — III. Ответы на записки.

А внизу очень мелко — «начало в 8 час. вечера» и «билеты продаются в кассе».

Эта старая афиша — тоже добрый свидетель и очевидец витебского дня Владимира Маяковского.

Новой своей аудитории говорил о молодой советской литературе и читал стихи поэт-агитатор. Он грохотал, как ледоход, начавшийся на Двине, и сам, как огромная льдина, проплывал по сцене. Падали в зал его, добытые из артезианских глубин, строки.

108

Как всегда, Маяковскому задавали много вопросов.

О том, какими они были в других городах страны, написал в книге «Маяковский едет по Союзу» II. И. Лавут. Но о витебских записках у него нет ни слова. Сохранились ли? Где они?

Однажды, приехав в Москву, я обратился в справочное. Телефон Лавута там числился. И через пять минут я уже звонил, не очень надеясь па успех.

Трубку поднял сам Павел Ильич. Он сказал, что готов помочь мне и ответить на любые вопросы. «Милости просим на Халтуринскую улицу...»

Память у него просто отличная. И помнит он многое даже в деталях.

«Мы шли по Витебску, не торопясь,— рассказывал Лавут,— и оба почти одновременно увидели название «Пив-:»авод имени Бебеля». Сначала не разобрались и решили почему-то, что «имени Бабеля», автора пашумевших в те годы «Конармии» и «Одесских рассказов». «Уже имени Бабеля?» — удивился Маяковский. Подошли поближе и прочли: разница была в одной букве...»

Павел Ильич вспомнил, как реагировал на такое на-амание пивзавода поэт, как потом был непривычно рассеян. И в бильярдной, куда, конечно, не преминул зайти, почти после каждого удара откладывал кий и говорил извинительно: «Вы отдохните...» И быстро что-то записывал.

Еще Лавут припомнил, как вдвоем с Маяковским заходили в мастерскую известного витебского художника Юрия Пэна, знакомились с его картинами о жизни дореволюционной бедноты и о тех изменениях, которые принесла советская власть. Маяковский вел с художником профессиональный разговор о живописи, о традициях и новаторстве.

На мой вопрос о витебских записках Лавут ответил, что они, как и в других городах, были завернуты в газету

109

и уложены в чемодан поэта. А находиться должны теперь в музее Маяковского.

...Экскурсии в музее шли одна за другой плотным потоком, и я долго не мог ничего выяснить. Пристроился к группе белорусских студентов. Постоял у карты поездок по Союзу. Нашел и отметил взглядом Витебск.

Потом на раскрытом 5-м томе сочинений, изданном в 1927 году, прочел автограф: «Милому Павлу Ильичу Ла-вуту Владимир Маяковский в память о ...» и затем перечислялись Ленинград, Смоленск, Витебск, Минск... А внизу добавлено: «и пр. и пр. и пр. 41 город».

Я провел в музее многие часы. Ко мне отнеслись внимательно и чутко, и вскоре я уже набросился на ящик с карточками, на которых были перепечатаны витебские записки. Прочел и быстро стал переписывать. Заведующая рукописным фондом Аида Петровна Сердитова только головой качала. А потом, улыбаясь, принесла большой конверт и высыпала на стол его содержимое. Милая Аида Петровна, она понимала, что радость моя будет неполной, если не увижу своими глазами, не подержу в своих руках сами записки.

И вот они лежат передо мной. Тридцать пять записок. Написаны карандашом, за исключением одной. Ее, очевидно, подготовили дома, заранее написав чернилами.

Я думаю: с какой начать?..

Вопросы разные. В зале сидели люди, которые внимательно следили за развитием молодой советской литературы, круг их интересов был чрезвычайно широк.

Часть вопросов касалась ЛЕФа. Так называлась литературная группа, возглавляемая Маяковскпм, и журнал, который он редактировал. Само название образовано от слов «Левый фронт искусства». О нем много писали, спорили. И понятен интерес витебских читателей к «ЛЕФу».

«т. Маяковский! Каковы взаимоотношения между Лефом и ВАПП?»

110

«Имеется ли «Лефовская» литература для мало подготовленного читателя?»

«Имеются ли Ванга последователи Лефов за границей?»

«Вы советуете читать «Новый Леф», но его первые два номера получили не блестящий отзыв в советской печати (статья Полонского в «Известиях»)».

«Ответили ли Вы т. Полонскому на его критическую статью на № 1 журнала «Леф»? В чем его правота и ошибки?»

Многих слушателей интересовало творчество того или иного писателя и оценка его произведений Маяковским.

«Ваше отношение к творчеству Есенина. Ваш взгляд на драматическое творчество Луначарского и поэзию Демьяна Бедного».

«Каково Ваше мнение насчет творчества Мих. Зощенко?»

В афише вечера были тезисы доклада Маяковского, и любители поэзии хотели услышать хоть несколько слов по каждому из них.

«...Где Ваша характеристика Асеева, Кирсанова, Пастернака и других?..»

Большое место в записках заняли теоретические вопросы, связанные с идейным содержанием и мастерством. Вот самая длинная записка.

«Имеется ли формальная литературная школа с твердо установленным каноном, а если нет — то почему? На сколько групп раскололось литературное течение? На чем базируется каждая группа? Что признается самым актуальным в художественной литературе наших дней (кроме революции)? Имеется ли тенденция в какой-либо мере к сохранению старых литературных традиций, а также ввод таковых в новейшую пролетарскую литературу? Что больше всего преследуют наши поэты при написании стихотворений и что должны преследовать?»

111

«...Какое значение в литературе имеет имажинизм но сравнению с футуризмом?»

В записках высказывались просьбы, которые свидетельствуют о том, что витебские читатели хорошо знакомы с творчеством поэта.

«Прочтите, пожалуйста, «Облако в штанах».

«Хотелось бы услышать от Вас Ваш «Левый марш». Не откажитесь прочесть».

Один из слушателей прислал свои стихи-пародию с посвящением поэту. Вот начальные строки: «Хочу прочесть стихов хоть том — смотрю: вот это — книжица!..»

Конечно, аудиторию интересует оценка белорусской литературы: знает ли ее поэт, как относится к ней.

«Интересно было бы знать Ваше мнение и взгляды о белорусской литературе в сравнении с другими и о главных поэтах в частности тоже в сравнении с известными поэтами другой литературы. Думаю, что Вы знакомы с нашей белорусской литературой». Подписана записка так: «Белорус».

По воспоминаниям П. И. Лавута, поэт, отвечая на этот вопрос, говорил, что с белорусской литературой знаком в переводах, что знает ряд произведений Купалы и Коласа, «людей очень талантливых».

Есть записки, авторы которых высказывают свое непонимание поэзии Маяковского.

«Всегда ли понятно Ваше творчество широким массам (по форме)?»

«Вы говорите, что массам непонятны стихи символистов. Но стихи футуристов и подавно непонятны».

«А Вы уверены в том, что форма, которую Леф вырабатывает, есть самая лучшая?»...

112

Давид Симанович. Сквозь даль времен. Мн. Юнацтва, 1984 г.

***

Утром — мы в Витебске. Владимир Владимирович здесь впервые, Он предлагает прогуляться.

За мостом над узенькой Двиной крутой подъем по Гоголевской. Я прошу его замедлить шаг, но это не в его натуре. Тогда я остановился, чтобы передохнуть, и тем самым вернул себе попутчика.

Именно в эту минуту мне бросилась в глаза вывеска на противоположной стороне улицы.

Раки, кружка пенистого пива и надпись: "Завод им. Бебеля".

Я вопросительно посмотрел на Маяковского, как бы ища ответа: что это значит? Он только улыбнулся потом скривил рот и молча продолжал путь. То и дело поэт заносил что-то в записную книжку. Тогда, как я понял позже, возникали уже наброски стихотворения "Пиво и социализм" (первоначальный вариант заглавия — "Витебские мысли")1.

1 (В афише стихотворение было озаглавлено: "Имени Бебеля". С эстрады же поэт объявлял его по-разному, то "Пиво и социализм", то "Рак и пиво". Чаще же всего: "Рак и пиво завода имени...", подчеркивая последние слова.")

Незначительный, казалось бы, факт был обобщен:

Товарищ,

в мозгах

просьбишку вычекань,

да так,

чтоб не стерлась,

и век прождя:

брось привычку

(глупая привычка!) —

приплетать

ко всему

фамилию вождя.

П. И. Лавут 'Маяковский едет по Союзу' 1963

***

В.В. МАЯКОВСКИЙ В ГОРОДЕ ВИТЕБСКЕ (В. А. Татаренко)

В.В.Маяковский… Страдающим и одиноким пришел он в русскую литературу. Критика издевалась над желтой кофтой, которая, конечно, была вызовом благонамеренной публике, но появилась от бедности, и критика не заметила, что в желтую кофту «душа от осмотров укутана».

В процессе написания работы, обращаясь к различным источникам, я узнала, что многие поколения литературоведов, критиков писали о художественном новаторстве поэта, и полемика не только не утихает, но даже активно продолжается, и до последнего слова в этом споре еще далеко.

Нужен ли сегодня В.В.Маяковский? Нужна ли нам его поэзия? Может быть, пришло время «сбросить» его с «парохода современности», как когда-то это пытался сделать с классиками русской литературы юный Маяковский? Его сделали «агитатором, горланом-«главарем», поэтом «атакующего класса», мечтавшим о том, чтоб «к штыку приравняли перо». «Бронзы многонудье заслонило чувствительную, как нерв, натуру, богатую переживаниями и радостями, умевшую любить и страдать. Он мог ноктюрны сыграть на флейте водосточных труб».

Великие поэты не умирают… Как живой с живыми разговаривает он с нами и сегодня.

Грядущие люди!

Кто вы?

Вот – я

весь

боль и ушиб.

Вам завещаю я сад фруктовый

моей великой души.

Сможем ли мы достойно принять это завещание? Все зависит от нас… Чтобы понять поэта, я обратилась к его творчеству и пришла к мысли, что многого нельзя понимать упрощенно, он – самый непрочитанный поэт.

Изучая биографию, я узнала о пребывании поэта в нашем г.Витебске. Меня это очень заинтересовало, захотелось побольше узнать, где бывал во время нахождения в Витебске, где выступал и какие воспоминания оставил. Поэтому и тема моей работы «Маяковский в Витебске».

В середине марта 1927 года по Витебску прошел слух: в город с творческим выступлением приезжает поэт Владимир Маяковский. Основания для него были: в это время Владимир Владимирович действительно совершал большую поездку по городам страны, а местная газета «Заря Запада» 12 марта, казалось бы, без всяких на это оснований, опубликовала стихотворение В.Маяковского «Корона и кепка». Спустя еще 11 дней «Заря Запада» сообщила уже официально: «В субботу, 26 марта, в Витебск приезжает известный поэт Владимир Маяковский. Он выступит с докладом «Лицо левой литературы». Тема доклада излагает следующие положения: Что такое левый Леф? Поп или мастер? Как в 5 уроков выучиться писать стихи? Как нарисовать женщину, скрывающую свои чувства? Есенинство и гитары. Можно ли рифму забыть в трамвае? и др.

После доклада Маяковский прочтет новые стихи и поэмы: «Сергею Есенину», «Письмо Максиму Горькому», «Сифилис», «Разговор поэта с фининспектором», «О том, как втирают очки» и др.

По окончании доклада ответы на записки».

Ажиотаж после публикации разразился нешуточный. Особенно стремилась попасть на встречу с В.Маяковским молодежь. И словно подогревая страсти, два дня спустя «Заря Запада» поместила еще одну информацию о выступлении поэта: « В субботу в Белгостеатре выступит известный поэт Владимир Маяковский с докладом «Лицо левой литературы».

Витебская публика впервые услышит Маяковского, который даст характеристику Асеева, Каменского, Пастернака и других поэтов «левого фронта».

В исполнительской части Владимиром Маяковским будут прочитаны наиболее сильные и характерные для него произведения последнего времени.

По окончании доклада поэт ответит на записки и вопросы. Вечер Маяковского приобретает в настоящее время исключительный интерес, как поэта, возглавляющего Леф (левый фронт искусства) и редакцию вновь издающегося журнала «Новый Леф».

В уголке рекламы, рассказывающей о репертуаре витебских театров и кинотеатров, приведено и время начала творческого вечера – «Ровно 8 часов 30 минут вечера».

Организатором этой единственной встречи витеблян с поэтом, которого вскоре «канонизировали» и назвали классиком, произведения которого и сейчас изучают в средней школе, был литератор Павел Ильич Лавут (1898-1979). В числе его подопечных оказался и В.Маяковский. Встреча с ним оказалась решающей в жизни этого человека. Несмотря на то, что позднее П.Лавут работал в МГУ, он по-прежнему занимался организацией творческих вечеров ученых и деятелей культуры, преимущественно литераторов. Однако не менее важной стороной его жизни стала пропаганда творчества Владимира Маяковского. Известность ему принесла и книга «Маяковский едет по Союзу» (Москва, 1963), в которой он рассказывал о пребывании поэта во многих городах страны, в том числе и в Витебске. Но впервые об этом П.Лавут рассказал в небольшом очерке «Из былых путешествий», опубликованном в книге «Маякоўскі ў Беларусі» (Мн., 1957): «Во время нахождения в Витебске Маяковский с утра до ночи ходил по городу. Его интересовало все – Двина, оживление улиц, старые здания, новостройки.

Лавут в своей книге пишет: «После вечера в Гортеатре мы покидаем Смоленск, и на рассвете – в Витебске. Владимир Владимирович здесь впервые. Он предлагает прогуляться. За мостом над узенькой Двиной (а по-видимому, все же Витьбой, а не Двиной – А.П.) крутой подъем по Гоголевской. Я прошу замедлить шаг, но это не в его натуре. Тогда под предлогом передышки я остановился и тем самым вернул себе попутчика, — пишет П.Лавут. – Именно в эту минуту мне бросилась в глаза вывеска на противоположной стороне улицы».

Раки, кружка пенистого пива и надпись: «Завод им. Бебеля».

Я вопросительно посмотрел на Маяковского, как бы ища ответ: что это значит? Он только улыбнулся, потом скривил рот и молча продолжал путь. Мы зашли в бильярдную, поэт, который так любил эту игру, и на этот раз был задумчивый и, ежеминутно откладывая кий, помечал что-то в записную книжку. Я уже знал, что это означает, но только поздней смог узнать, какой именно новой темой, каким конкретно свежим впечатлением была в эти часы занята мысль поэта. А Маяковский создавал в это время сатирическое стихотворение «Пиво и социализм», впервые напечатанное в том же году в московском журнале «Бузотер».

Вот как оно начинается:

Блюет напившийся.

Склонился ивой.

Вулканятся кружки,

пену пекля

Над кружками

Надпись:

«Раки и пиво

завода имени Бебеля».

И в завершении:

Товарищ, в мозгах

просьбишку вычекань,

да так,

чтоб не стерлась,

и век прождя:

брось привычку

(глупая привычка!) –

приплетать ко всему

фамилию вождя.

Думаю, что надпись

надолго сохраните:

на таких мозгах она –

как на граните.

Как ни странно, но поэтическая критика в конце концов все же сыграла свою роль: пусть не сразу, а несколько позже, но знаменитый витебский пивоваренный завод переименовали. Сейчас о Бебеле (1840-1913), одном из основателей и руководителе германской социал-демократической партии и 2-го Интернационала, известно очень немногим.

С Павлом Лавутом в свое время встречался витебский поэт Д.Симанович. От организатора литературных встреч он узнал, что на творческий вечер поэта в нашем городе было продано 339 билетов. Многие пришли по пригласительным. Но зрительный зал 2-го БГТ был гораздо вместительней (около 800 мест). А вот опрошенные им очевидцы выступления В. Маяковского в Витебске, которых он расспрашивал несколько десятилетий тому назад, утверждали, что зал был забит до отказа, люди стояли даже в проходах. Может, это и были пригласительные, те, кто пришел без билетов.

В московском музее В.Маяковского сохранилась и афиша выступления поэта в Витебске, и подлинные записки, которые тогда – 26 марта 1927 года – передали выступающему участники вечера. По утверждению Д.Симановича, имевшего возможность познакомиться с этими записками, их было всего 35.

На протяжении всей работы над докладом мне постепенно открывались неизвестные до этого страницы из жизни В.Маяковского. Это был крупнейший со времен Пушкина, принципиально новый шаг в развитии русской поэзии. Анализируя различные источники, показывающие связь Маяковского с Беларусью, хочется сделать вывод о том, насколько значимым был для него период времени, прожитый в нашей стране, что все их заслуги не остались без внимания в нашей республике.

Дрянь

пока что

мало поредела.

Дела много –

только поспевать.

Надо

жизнь

сначала переделать,

переделав –

можно воспевать.

Это время –

трудновато для пера,

но скажите

вы, калеки и калекши,

где,

когда,

какой великий выбирал

путь,

чтобы протоптанней

и легше?

Слово –

полководец

человечьей силы.

Марш!

Чтоб время

сзади

ядрами рвалось.

К старым дням

чтоб ветром

относило

только

путаницу волос.

Для веселия

планета наша

мало оборудована.

Надо

вырвать

радость

у грядущих дней.

В этой жизни

помереть

не трудно.

Сделать жизнь

значительно трудней.

Литература

1. Буклин А.С. «…Народ, издревле нам родной».

2. Кажнян В. В.Маяковский: Хроника жизни и деятельности. – М., 1985.

3. Долгополов Л.К. Александр Блок: Личность и творчество. – 2-е издание. – Л., 1980.

4. Эткинд Е.Г. Там, внутри. О русской поэзии XX века. – СПб, 1997.

5. Сiмановiч Д. Вiцебскi дзень. – Мн.: Маладосць, 1973.

6. Подлипский А. // Народнае слова, 2007.

7. Шпаковская Г. Здесь в Витебске был Маяковский // Народнае слова, 2003.

8. Подлипский А. // Народнае слова, 1998.

9. Лавут П.И. Маяковский едет по Союзу. Воспоминания. – 2-е издание. – М.: Советская Россия, 1969.

10. Татаренко Виктория Анатольевна. Реферат.

Научный руководитель — Кислякова С.В.,

УО «Витебский государственный технологический колледж», преподаватель

***

...гарпасялковыя бібліятэкі выдатнай работы ў Талачынскім раёне; Камайская і Дунілавіцкая сельскія бібліятэкі ў Пастаўскім раёне; Падсвільскі Дом культуры на Глыбоччыне і шмат-шмат іншых. Вось што пісаў сваім землякам-лужкоўцам (Шаркаўшчынскі раён) народны артыст СССР Г.І. Цітовіч: «... Я рад за вашы поспехі. Вельмі добра, што ў Вашым рэпертуары шмат беларускіх песень. Веру, што вам будзе ў далейшым спадарожнічаць поспех».

Па-чацвёртае, — гэта не толькі колькаснае павелічэнне калектываў і гурткоў самадзейнай масгацкай творчасці (колькі прыкладаў: калі ў 1966 годзе на Віцебшчыне налічвалася 4946 калектываў мастацкай самадзейнасці з 55 тысячамі ўдзельнікаў, то к сярэдзіне 1980-х гадоў колькасць калектываў вырасла амаль да 7 тысяч, а колькасць удзельнікаў павялічылася на 20 тыс. чалавек; у Віцебску старт абласного конкурса-агляда, прысвечанага 40-годдзю Перамогі савецкага народа ў Вялікай Айчыннай вайне прынялі больш 70 тысяч аматараў розных відаў і жанраў самадзейнага мастацтва (пачатак 1984 г.) адбылося каля 100 персанальных і групавых выставак з агульнай колькасцю ўдзельнікаў-мастакоў прафесіяналаў і аматараў — каля 200 чалавек і дэманстрацыяй амаль 3-х тысяч работ. У той час у вобласці працавалі больш двух гысяч народных майстроў і самадзейных мастакоў у ткацтве, вязанні, чаканцы, разьбе па дрэву, вышыўцы, пляценні, мастацтве інкрустацыі і г.д.), але, мабыць у гэтым, галоўнае — рост прафесіяналізму выканаўцаў-удзельнікаў самадзейнай мастацкай творчасці. Назавем адзін, але, на наш погляд, вельмі ўражальны паказчык-на пачатак другой палавіны 1980-х гадоў у Віцебскай вобласці працавала больш 80-ці самадзейных мастацкіх калектываў, якія мелі пачэснае званне «народны» ці «ўзорны».

Усіх не пералічыш. Тым больш, што высокае выканаўчае майстэрства дэманстравалі не толькі_ «паўпрафесіяналы» («народныя» ці «ўзорныя»), але і шмат якія менш вядомыя калектывы. У Віцебску, гэта былі зводны духавы арекестр (каля 350 аркестрантаў), якім кіраваў заслужаны работнік культуры БССР М. Камінскіх, сімфанічны аркестр гарадскога Дома культуры пад кіраўніцтвам выкладчыка музыкальнага вучылішча А. Бяляўскага, харавыя калектывы фабрык імя КІМ і «Чырвоны Кастрычнік», абласной бальніцы і вытворчых аб’яднанняў «Даламіт»і«Маналіт», індывідуальныя выканаўцы -А. Драбовіч з Пастаў, I. Баранаў і А. Гаўрылава з Расон, Г. Сівы з Міер,

Н. Мазуркіна з Багушэўска, Ул. Шутураў з віцебскага «Маналіта», Г. Калініна і Л. Кокарава з Палаца культуры абласного ўпраўлення бытавога абслугоўвання насельніцтва, А. Караткевіч з Віцебскага педагагічнага інстытуту імя С.М. Кірава, Л. Бесаў з Віцебскага музыкальнага вучылішча і інш.

Адзначым, што на Віцебшчыне к канцу 1970-х гадоў шырокае распаўсюджанне агрымалі нестацыянарныя формы работы — лекторыі і аматарскія аб’яднанні, якія працавалі непасрэдна ў рабочых калектывах і маладзёжных інтэрнагах, выступленні агітбрыгад (а іх пастаянна дзеючых у вобласці было каля 400) у цэхах прадпрыемстваў і на палявых станах, шэфскія сувязі і агітацыйна-мастацкія рэйды гарадскіх самадзейных калектываў у падшэфныя калгасы і саўгасы, агігацыйна-мастацкая работа на агітпляцоўках па месцы жыхарства і інш.

Але аб адным пачынанні -яно нарадзілася на Лепельшчыне ў сярэдзіне 1960-х гадоў — не ўспомніць нельга. Дзве цікавыя лічбы, якія, па сутнасці, сталі

-169-

фундаментам цікавейшага руху: у раёне працавала 70 штатных работнікаў культасветустаноў і ... больш 1500 настаўнікаў, медыкаў. аграномаў, заатэхнікаў. інжынераў. I вось у калектыве адной з вядучых сярэдніх школ — Валосавіцкай -нарадзілася ініцыятыва: аб'яднаць сельскую інтэлігенцыю вакол клубаў і бібліятэк. Ініцыятыву падхапілі настаўніцкія калектывы Ляхавіцкай і Каменьскай сярэдніх школ, інтэлігенцыя саўгаса «Валосавічы», раённы Савет народных дэпетатаў, па рашэншо якога ў калгасах і саўгасах уводзіліся пасады намеснікаў кіраўнікоў па культуры (на грамадскіх пачатках). На 1 студзеня 1975 года ў раёне працавала 46 такіх кіраўнікоў. Ініцыятыва лепельчан была падтрымана Віцебскім сельскім абкомам КПБ. які рэкамендаваў парткомам вытворчых упраўленняў і партыйным арганізацыям калгасаў і саўгасаў, выканкамам райсаветаў народных дэпутатаў шырока разгарнуць удзел сельскай інтэлігенцыі ў рабоце культасветустаноў на грамадскіх пачатках. Добрая справа атрымала шырокую падтрымку ў раёнах (Докшыцкім, Глыбоцкім, Верхнядзвінскім, Расонскім). А ўжо ў 1965-1966-м гадах патрыятычнае пачынанне стала на Віцебшчыне масавым — настаўнікі, медыцынскія работнікі, спецыялісты сельскай гаспадаркі былі членамі праўленняў клубаў, саветаў бібліятэк, грамадскімі намеснікамі кіраўнікоў КПУ, кіраўнікамі калектываў мастацкай самадезйнасці.

I ўсё ж хацелі б асобна паразважаць аб самадзейным танцавальным мастацтве, у развіцці якога Віцебская вобласць не мела сабе роўных на Беларусі*.

I ў другой палавіне 1960-х, і ў 1980-я гг. працягвалі радаваць гледачоў такія прызнаныя «гранды» танцавальнага (і песеннага) мастацтва. як народныя ансамблі танца «Колас», «Маладосць», «Лявоніха». Геаграфія іх мастацкай прасторы як і рэпертуарная афіша значна пашырылася. Асабліва падкрэслім такую адметную асаблівасць, характэрную для ўсіх трох калектываў як сістэмны і настойлівы (і, што галоўнае, рэзультатыўны) пошук кіраўнікамі Канстанцінам Партным («Колас»), Іванам Серыкавым («Маладосць»), Леанідам Барадулькам («Лявоніха») такіх элементаў у эстэтычнай напоўненасці народных танцаў і карагодаў, якая і дазваляла ў самых розных мясцінах не толькі савецкай краіны, але і далёка за яе межамі раскрываць самым розным глядацкім аўдыторыям прыгажосць Прыдзінскага краю, вялікую адухоўленасць яе таленавітых людзей. Да прыкладу, вось якім песенным афармленнем суправаджаў «Колас» сваю «Варонаўскую кадрыль» створаную К. Партным на аснове самадзейных танцавальных элементаў (прытупак, прысядак інш.) вёскі Вароны — адной з прыгажэйшых у прыродным афармленні мясцін у прыгарадзе Віцебска:

Гэты танвц нарадзіўся Ля Варонаўскіх азёр,

Дзе вакол хваёвы бор.

Танец вецер

Танец птушка

Так і рвецца на прастор.

*Гл.: напрыклад, «Віцебскі рабочы». — 1987. — 18 чэрв.

-170-

танцавальнай спацчыны роднага краю, майстэрству аранжыроўкі выкання, сапраўднай любові і вернасці сваёй справе. Адным словам. трэба вучыцца ствараць такія ж самабытныя калектывы. як ансамбль “Маладосць" з Віцебска»4.

Дарэчы ў Смаленску I. Серыкаў і яго калегі — балетмайстар, мастацкі кіраўнік і мастак па касцюмах — на сцэне некалькіх Палацаў культуры праводзілі танцавальныя майстар-класы. «Маладосць» не толькі для расійскіх калег-танцораў, але і для нямецкіх, польскіх і, нават, сірыйскіх гледачоў (у Франкфурце-на-Одэры. Зялёнай Гуры і Дамаску) раскрывала сакрэты танцавальнага мастацтва Віцебшчыны.

I. Серыкаў не быў этнографам. Але з якой глыбінёй пасціжэння сакрэтаў, тонкасцяў і нюансаў народнага танца. яго касцюмнага афармлення ён гэта рабіў, сведчаць яго ўласныя ўспаміны. Адзначым, што распавядаць пра сваё збіральніцтва. а. потым — шматдзённую апрацоўку матэрыяла, ён асабліва не любіў, але усё ж колькі тэкстаў засталося. Мы прывядзем для сучаснікаў толькі два з іх. Першы аб тым, як ствараўся танец «Вярэцкая маталіха» (вёска Вярэчча ў Гарадоцкім раёне), Іван Арцёмавіч распавядаў чатачам «Віцебскага рабочага»: «“Маталіха” — наша новая работа. Прыехаў неяк у Гарадоцкі раён у вёску Вярэчча. Зайшоў у хату. Бабуля (як потым сказалі, ёй было 86 год), даведаўшыся, што я цікаўлюся танцамі, з маладым запалам хутка апранула касцюм, у якім яшчэ дзяўчынай хадзіла на вечарынкі. і пайшла танцаваць. Ды так, што і маладыя могуць пазайздросціць. Вось і паявілася ў мяне тады жаданне на аснове бабулінага танца стварыць свой новы, узбагаціўшы яго сучаснай харэаграфіяй»5. (Дарэчы, на Гарадоччыне была запісана і «Межаўская кадрыль»). Своеасаблівай падзякай гарадоцкім захавальнікам народнага песенна-танцавальнага мастацтва стала практычна-кансультатыўная работа I. Серыкава з вакальна-інструментальна-танцавальным ансамблем «Яблынька» Гарадоцкага раённага Дома культуры. Менавіта пастаўленыя ім ў калектыве танцы і кампазіцыі«Малюнкі з мясцовых кадрыляў», «Яблынька», «Лён» на словы А. Дзеружынскага і музыку I. Кузняцовабылі візітоўкай гарадоцкіх танцораў. непаўторнай і запамінальнай.

I другі: «Усё падгледжана ў народзе і народу вяртаецца. Вядома, у сцэнічным ужо выглядзе... А колькі яшчэ скарбаў тоіцца ў народзе? Дачакаюся лета, аблажу ўсе куткі Браслаўшчыны і Пастаўшчыны, быць не можа, каб што не выбраў з забытага, прыхаванага! А “Качур’' на Браслаўшчыне падгледжаны. Там у традыцыю ўвайшло свята “Браслаўскія зоры”, мы памагаем яго кожны год рыхтаваць. Вартаўнік Дома культуры аднойчы расказаў, як у Браславе палююць на качак, сказаў, што і танец ёсць “Кечура” ці “Селязень”. Ён трошкі паказаў, колькі помніў. А потым і самім пашанцавала ўбачыць. Мы ў палатцы жылі на турбазе. Азёры кругом. I якраз было народнае гулянне, кірмаш, танцы. Пасталі дзеўкі ў круг, а хлопец, качур, нібыта паходжвае ў сярэдзіне з апушчанымі рукамі-крыламі, выбірае сабе сяброўку. 3 першай пакружыцца, галоўка да галоўкі, крылцы назад... 3 другой, з трэцяй... астатнія прыхарошваюцца... Усіх перабраў. ізноў да першай. танцуе з ёю ў крузе. А тыя разбіліся па дзве і самі з сабою, галоўкі на плячо адна адной. Мяне як токам працяло: ёсць танец. Ёсць!

4Віцебкі рабочы. — 1976. — 24 сакав.

5Віцебкі рабочы. — 1979. — 19 красав.

-172-

Гэты танец Мы прывезлі Ад Варонаўскіх азёр.

Збор і апрацоўка танцавальнага фальклору быў для К. Партнога адным з прывабнейшых і адказных накірункаў творчасці. Можна успомніць створаныя у канцы 1960-1970-х гадоў такія танцы, як «Колас»,«Цапы», «Каханачка», «А Лявоніху Лявон палюбіў», «Залп Аўроры», «Тачанка», «Першая конная», «Педагагічная паэма», «Беларуская рапсодыя», жартоўны, насычаны народным іумарам, танец «Антон маладзенькі» і інш. Але было яшчэ адно вялікае захапленне ў цяпер ужо добра вядомага не толькі на Беларусі, але і далёка зя яе межамі (К. Партной быў удастоены вясокага звання «Заслужаны дзеяч культуры БССР») танцавальнага маэстра. Гэта творчыя, можа лепш сказаць, «педагагічныя паездкі» ў самадзейныя танцавальныя калектывы. У Віцебскай вобласці не было, бадай, ніводнага гарадскога ці раённага Дома культуры, дзе б ён не праводзіў свае танцавальныя майстар-класы. Пачынальнікі уважліва слухалі як гутаркі аб беларускім танцавальным мастацтве, рэгіянальных асаблівасцях вясковага танца. але разам з ім станавіліся нарэпетыцыі ўтанцавальную пару і... ніколі не пярэчылі.

Свой першы «справаздачны» юбілей «Колас» адзначыў у 1976 годзе, калі святкавалі 25-годдзе з дня яго першага выступлення. За гады, якія папярэднічалі юбілею,«Колас» тройчы выступаў на Выстаўцы дасягненняў народнай гаспадаркі ў Маскве, прадстаўляў танцавальнае мастацтва Віцебшчыны ў Зялёнай Гуры (Польская Народная рэспубліка)і Франкфурце-на-Одэры (ГДР). Але бадай што самым запамінальным было выступленне ансамбля ў Кішынёве, дзе ўпершыню ў Савецкім Саюзе праходзіў Усесаюзны фестываль ансамбляў народнага танца. Сярод 30 удзельнікаў фестывалю «Колас»стаў дыгіламантам, атрымаў станоўчыя радкі ў малдаўскай прэсе і ... абагаціў свой рэпертуар танцам «Малдаўскі сувенір».

3 асаблівым творчым уздымам рыхтавалася да вялікіх свят у жыцці краіны і Беларусі (30-і і 40-годдзе Перамогі, 50-годдзе Кастрычніка,БССР і Кампартыі Беларусі, 100-годдзе з дня нараджэння У.І. Леніна і г.д.) і серыкаўская «Маладосць» з Віцебскага абласнога Палаца культуры ўпраўлення бытавога абслугоўвання насельніцтва. За карогкі час у калектыве былі падрыхгаваны такія буйныя танцавальныя камгіазіцыі. як «Родная маці, мая Беларусь»,«Старонкі мінулага нельга забыць»,«На будоўлях Віцебшчыны», «Беларусь, куток мой родны» і інш. Мастацкі кіраўнік ансамбля песні і танца («Заслужаны дзеяч культуры БССР») I. Серыкаў стварыў уласныя пастаноўкі новых ганцаў -полечка «Смяшыначка», карагод «Дубок», насычаныя лёгкім гумарам танцы «У Езярышча на ігрышчы», «Груздаўская кадрыля»,«Гуся-сюся», «У сваты», адметнасцю якіх стала выкарыстанне танц-майстрам выключна беларускіх танцавальных рухаў і касцюмаў (з імі працавалі мастакі А. Чамадураў, А. Бялова, А. Салаў’ёў), адказ ад ўключэння ў канву танца іншародных элементаў.

Нават ад суседзяў-смалян у адрас «Маладосці» можна было чуць такія словы: «Нам жыхарам Расіі. не толькі цікава знаёміцца з беларускім фальклорам. У ансамблі "Маладосць" многаму можна навучыцца: беражлівым адносінам да песеннай і

-171-

I ўсё гэта ў значнай ступені вызначалася творчай лабараторыяй самога Івана Арцёмавіча. Прывядзем толькі адзін прыклад з яго рэпетыцыйных заняткаў: «Інтэрвалы дзе? Так.. Так.. Выпады! Наплыў ўперад! Вяровачка! Галубец! Ну, што ты там "выкалупаеш"? Давайце яшчэ разок. I рукі. рукі раскрыйце правыя! — сам Іван Арцёмавіч то адступаў, то наступаў на танцораў. то тлумачыў сам, то правіў ■‘Лёня. пакажы! Увага усе глядзіце на Ларысу!” — і зноў : — Сталі на выхад! Заюдзім!.. Разварот!.. Хлопцы, зрабіце гэты кавалак самі. Дзяўчаткі, дзе вы там? Вы-ска-чы-лі! — у рытме ‘‘Калінка мая!” выкрыкнуў ён і на сцэну выпырхнулі дзяўчаты. На вачах нараджаўся сучасны танец '‘Калінка”»8.

Сінтэз танцавальнага фальклору і тагачаснай беларускай і савецкай харэаграфіі, цесная сувязь танцавальных вобразаў з народным жыццём дазволілі кіраўніцтву «Маладосці» стварыць сваё непаўторнае мастацтва. Аб яго прыцягальнасці для гледачоў і спецыялістаў сведчаць такія факты з жыцця калектыва. За 10 гадоў, якія прайшлі пасля, так званай. «хрушчоўскай адлігі», «Маладосць» двойчы выступала на Выстаўцы дасягненняў народнай гаспадаркі ў Маскве. у 1970 годзе гастралявала ў ГДР, у 1973 — у Польшы. У 1975 годзе калектыў прымаў удзел ў Міжнародным фальклорным фестывалі ў венгерскім горадзе Сегэдзе, дзе апрача звання лаўрэата фестываля атрымаў і яго галоўную ўзнагароду «Залатая туфелька». Авацыямі сустракалі «Маладосць» у сірыйскім Дамаску, калі калектыў ў 1984 годзе выступаў у рамках Дзён Савецкага Саюза. Гледачы апладыравалі «Рускім прасторам», малдаўскаму «Ромашэска» (зялёны ліст) і, канечне ж, беларускім народным танцам «Сельскія забавы», «Крупчанская кадрыль», «Уцякач», «Вярэцкая маталіха», «Гульні і танцы Прыдзвіння», «У гасцях у Лявоніхі» і інш.

«Маладосць» — лаўрэат прэміі Ленінскага камсамола Беларусі і Першага Усесаюзнага фестывалю самадзейнай творчасці працоўных. дыпламант мноства розных конкурсаў і аглядаў.Газета «Знамя юностн» пасля чарговага рэспубліканкага агляду самадзейнага танцавальнага мастацтва адзначала: «Ансамблю прнсуше прежде всего современное прочтенне народной хореографнн, народного хорового нскусства. яркая танцевальная н песенная выразнтельность, цельность н едннство художественного замысла»9.

Прызнаннем творчых набыткаў «Мападосці» і яе мастацкіх кіраўнікоў стала і тое. што шэраг лепшых іх работ перанялі прафесійныя калектывы. Вось. напрыклад, Дяржаўны ансамбль танца БССР уключыў у свой рэпертуар «Вярэцкую маталіху», «Груздаўскую польку» (пастаноўку ажыццявіў сам

I. Серыкаў), а Беларускі дзяржаўны хор «запазычыў» у віцябчан«Крупчанскую кадрыль» і кампазіцыю «На зямлі беларускай».

Не забудзем і пра «Лявоніху», якой ў 1981 годзе давялося выступаць перад удзельнікамі Алімпійскіх гульняў у Маскве. адкрываць Дні савецкай культуры ў ГДР, удзельнічаць у традыцыйных святах мастацтваў Расіі, Літвы. Латвіі, быць на гастролях аж ... у далёкай Канадзе. Нельга не прывесці, хоць і ў скарочаным відзе меркаванні Генеральнага дырэктара фальклорнага камітэта Канады Г. Аандры: «Цудоўныя выступленні *‘Лявоніхі” на міжнародным фальклорным фестывалі дазволілі 50-тысячнай канадскай аўдыторыі адкрыць для сябе і па

хВіцебскі рабочы. — 1979. — 19 красав. 4 Знамя юностн. -1976. — 21 толя.

-174-

Каб знарок думаў, дык не прыдумаеш такіх фігур. Як трапна народ падмячае ўсё ўпрыродзе... Ідалей. ...

У Глыбоцкім раёне выніколі не былі? Там бытуе добры танец з назвай дзіўнай — “Бабылі”. Дык вось на вячорках і падгледзелі. як дурэюць хлопцы перад адпраўкай у армію. Пачалі распытваць у старых і выявіліся, што карэньчыкі гэтага танца ў даўнейшае ідуць, калі маладым людзям усё дазвалялася ў апошнія дні перад прызывам. Мы вырашылі гэты танец у сгарадаўняй манеры. Парабілі кашулі, вышытыя, доўгія з даўжэзнымі рукавамі, лапці. 3 гэтымі лапцямі проста смех і гора: пазабыліся людзі, як іх плесці... Але нешта не глядзіць у наш бок Рэспубліканскі Дом народнай творчасці. На сваю рызыку працую над зборнікам '46 фальклорных танцаў Віцебшчыны” — нельга далей хаваць такі скарб аб самадзейнасці. ...Асаблівасці беларускага танца трэба перш за ўсё шукаць у характары беларуса — шчырасці, пачуцці гумару, нейкай шчымлівай душэўнай сціпласці: ў гой жа час задзёр, зухаватасць...»6.

Тэкст прыведзен зусім не выпадкова. У разважаннях I. Серыкава бачыцца адзін з галоўных сакрэтаў народнасці беларускай мастацкай культуры -глыбокая повязь народнага і прафесійнага мастацтва, як найвышэйшая эстэтыка і найтрывалейшая аснова ўсяго прыгожага на беларускай зямлі.

На аснове фальклорных экспедыцый і працы спецыяльнай пошукавай групы у рэпертуары ансамбля з’явіліся цікавыя танцы «Бабылі», «Гуся-сюся», «Калі лайдакі плачуць», «У гасцях у Лявоніхі», «Дудары», «Пастаўскія карункі», «Чарацінка», былі створаны вакальна-харааграфічна-этнаграфічныя кампазіцыі«Вяселле на Віцебшчыне», «Гульні і танцы Прыдзьвіння» і інш.

Спецыяльны карэспандэнт газеты «Літаратура і мастацтва» П. Місько на сгаронках газеты данёс да тагачаснага чытача шэраг цікавых меркаванняў саміх артыстаў ад іх знаёмства з вясковым гледачом. Мяркуем, што з імі патрэбна пазнаёміць і нашага сённяшняга чьггача: «Усе ўспамінаюць і расказваюць амаль ледзь не ўзахопкі.

— А помніце, як танцораў бабкі на Смаленшчыне малаком паілі? На дажынках...

— Гэта ж мо ў калгасе імя Суворава Сенненскага раёна.

— Не, у Сенненскім не так. У Сенненскім бабкі проста абступілі, дзівіліся. А адна, гадоў семдзесят пяць, усё рукамі ўсплёсківала: ‘‘Ды я ж пражыву яшчэ столькі, на вас наглядзеўшыся! Нават сэрца мацней затахкала...”

— У “Стайках”, у падшэфным саўгасе — гэта ў Гарадоцкім раёне, больш дзівіліся. Нашы артысты цэлы дзень з імі сена ўбіралі, а тады машыны ўключылі фары, і агітбрыгадаўцы далі канцэрт.

Вой, адкуль у вас і сілы бяруцца... — ківалі галовамі»7.

Вось так і жылі, працавалі, тварылі і... ўспаміналі артысты-«серыкаўцы».

Свой першы значны юбілей «Маладосць» адзначыла ў 1985 годзе. Спецыялісты падлічылі, што за гады свайго існавання ў рэпертуары ансамбля налічвалася каля 300 песень, больш 200 танцаў, 40 канцэртных праграм. А на выступленнях віцебскіх танцораў і спевакоў прысутнічала больш аднаго мільёна гледачоў.

6Літаратура і мастацтва. — 1971. — 17 лют.

7Тамсама.

-173-

ў кансерватары, заўсёды з цікавасцю адносіўся да наватарства як у мастацтве. так і ў жыцці. Ды глыбока перакананы. што звышмодныя сёння рок, поп, брэйк і гэтак далей — усяго толькі эпізоды ў паступовым развіцці танцаў. I тут не павінна заварожваць небывалыя масавасць. павальнае захапленне прымітыўнымі, найчасцей за ўсё, рытмамі. Сапраўднае мастацтва вызначаюць няспешнасць. глыбіня выхавання і ўспрымання. У нашым выпадку гэта адбываецца тады, калі асноўную нагрузку разам з грэшным целам нясе і ўзвышае душа. Глыбінныя токі народнага танца абавязкова праб'юцца на паверхню сваёй чысцінёй...»14.

Такая вось была «Лявоніха» 1970—1980-х гадоў, такой бачыў яе ролю ў мастацтве яе кіраўнік, так выказваліся аб ёй і гледачы, і спецыялісты.

Дзеля справядлівасці патрэбна адзначыць, што самадзейнае танцавальнае майстэрства Віцебшчыны на «замыкалася» толькі на «Коласе», «Маладосці» альбо «Лявонісе». Радавалі гледачоў танцавальныя ансамблі Аршанскага, Глыбоцкага. Бешанковіцкага. Пастаўскага раённых Дамоў культуры, ансамблі песні і танца Палацаў культуры Аршанскіх тэктыльшчыкаў «Белая Русь», чугуначнікаў «Аршаначка», завода «Легмаш», Новаполоцкага Палаца культуры будаўнікоў «Юнацтва», якім кіраваў выхаванец серыкаўскай «Маладосці» В. Клячко і інш.

3 канца 1970-х гадоў яркімі канцэртнымі праграмамі радаваў гледачоў вакальна-харэаграфічны ансамбль «Дзвінскія зоры» Палаца культуры нафтавікоў з Новаполацка.

Прывабнасць калектыву стваралі беражлівыя адносіны кіраўніка ансамбля да народнай песенна-танцавальнай спадчыны, уменне данесці яе да гледача ў сучасным ідэйна-эстэтычным выражэніі. Таму і «бісіравалі» гледачы танцам «Верабей», «Шэры гусь», «Каліна чырвоная», «Вяселле на заўтрашняй вуліцы» і інш. Танцы, як правіла выконваліся пад акампанемент народных інструментаў -цымбал, ліры, дудкі-берасцянкі, лыжак. пад народныя песенныя мелодыі.

У 1975 г. калектыў быў удастоены звання «Народны». а праз два гады яго кіраўнік А. Серы стаў заслужаным работнікам культуры БССР.

Адметнасцю ансамбля «Дзвінскія зоры» было і тое, што ў яго складзе дзейнічаў вакальна-інструментальны фальклорны ансамбль «Пеўчыя дудары». які даволі часта выступаў з самастойнымі нумарамі.

Дарэчы ансамбль песні і танца «Дзвінскія зоры» меў гонар прадстаўляць беларускае народнае танцавальнае мастацтва на аглядзе-конкурсе, які адбываўся на ВДНГ у Маскве і праходзіў у рамках І-га тура Усесаюзнага фестывалю самадзейнай мастацкай творчасці працоўных. I не толькі прадстаўляў, але і за выкананне цудоўнай вакальна-музычна-харэаграфічнай кампазіцыі «Спаса-Слабодская кадрыль», створанай па матывах старадаўніх танцаў Полаччыны, быў адзначаны дыпломам III ступені. Мастацкі кіраўнік ансамбля А. Серы Галоўным камітэтам выстаўкі быў адзначаны бронзавым медалём.

Можа. трохі менш «рэгалій» было на той час у танцавальнага ансамбля «Крыніцы» Палаца культура Віцебскага вытворчага аб'яднання «Даламіт», але ўжо сам факт іх канцэртных выступленняў летам 1984 года ў звёздна-касмічным гарадку (ну, дзе маглі касманаўты і жыхары звёзднага ўбачыць «Рубаўскую скакуху», «Прыдзвінскую кадрыль», «Рубаўскую рассыпуху», «Лявоніху», калі

І4Віцебскі рабочы. — 1990. — 16 чэрв.

-176-

вартасцях ацаніць багатыя народныя традыцыі Беларусі. Канадцы захаваюць самыя цёплыя і ўзнёслыя ўражанні ад незабыўных сустрэч з "Лявоніхайг’ — яркім пасланцам культурнай спадчыны БССР. Багатая палітра, рознастайныя касцюмы, вытанчаныя, жыццярадасныя танцы, іскраметная музыка, дасканалая тэхніка, захопліваючая харэаграфія (выдзелена намі. -А.Р., Ю.Р.) — усё гэта разам напоўніла нашы сэрцы цудоўнымі вобразамі з мастацкай скарбніцы СССР»10.

Мяркуем, што гэтымі эпітэтамі можна было б і абмежавацца. Аднак, створаны па асабістаму імкненню і стаўшы на моцныя гворчыя «ногі», дзякуючы апантанасці заслужанага работніка культуры БССР Л. Барадулькі («Лявона», хоць сапраўднае імя было Леанід)«Лявоніха» атрымлівала высокія ацэнкі не толькі ад канадскага аўгарытэта але і ад беларускіх спецыялістаў. Да прыкладу, некалькі такіх думак. Выказаліся:

— заслужаны работнік культуры БССР Г. Клёсава: «Ансамбль “Лявоніха” з тых калектываў, з якімі прыемна і лёгка працаваць. I ў адміністрацыйным плане, і ў творчым. Гэта не значыць, што ўсё атрымліваецца без сучка і задзіранкі. Пытанні ўзнікаюць розныя, праблем існуе шмат, але з імі спраўляліся ў многім дзякуючы няўрымслівасці, узважанасці, памяркоўнасці і сапраўды прафесіянальным адносінам да справы як самога Леаніда Сцяпанавіча, так і яго паплечнікаў». Падумала і дабавіла: «.. яна ("Лявоніха”. — А.Р., Ю.Р.) павінна стаць той цэнтрабежнай сілай, вакол якой згуртуецца ў хуткім часе ў Віцебску харэаграфічная школа»11;

— інжынер-эканаміст будаўнічага трэста «Віцебсксельбуд» В. Галагунія: «... "Лявоніха” — асобная размова. Яе выступленні, асабістадля мяне, нязменнае вяртанне ў дзяцінства, дзе сярод беднага і нясытнага побыту, адвечнай сялянскай таўкатні па гаспадарцы, знаходзілася месца вясёлай апгымістычнай гулянцы з абавязковымі танцамі “да ўпаду”. Гэты аптымізм і жыццялюбства, напэўна. і выручалі, падтрымлівалі маральна, не давалі захліпнуццаў панурасці і безнадзейнасці...

Таму і шчыміць сэрца салодкім болем, калі гляджу на сцэну, дзе шчыруе "‘Лявоніха”, таму не прапускаю канцэртаў з яе ўдзелам...»12;

— намеснік міністра культуры СССР Г. Іваноў: «Цікавая самабытная праграма “Лявоніхі” забяспечана, як залатым запасам высокім узроўнем выканаўчага майстэрства. Такое удалае спалучэнне творчай канцэпцыі і сродкаў яе рэалізацыі дазваляе аднаму з лепшых самадзейных ансамбляў краіны (на ўвазе меўся Савецкі Саюз. — А.Р., Ю.Р.) па праву заваёўваць сімпатыі самых розных аўдыторый, самых разнастайных гледачоў, не пакідаючы абыякавым ні старога, ні малога...»13.

Не каментуючы, паразважаў кіраўнік ансамбля Л. Барадулька: «Кажуць, кожны кулік сваё балота хваліць. Але асабістую прыхільнасць менавіта да народнага танца вызначаць гіадобным чынам лічыў бы занадта павярхоўным. I вось чаму. Няхай гэта не ўспрымаецца, як самаўпэўненасць. Ніколі не запісваўся

шЦыт. па: Віцебскі рабочы. — 1990. — 16 чэрв. "Віцебскі рабочы. — 1990. — 16 чэрв.

І2Тамсама.

ІЗТамсама.

-175-

артыстычнасцю вызначаліся вакальна-інструментальны ансамбль «Мцыране» з Полацка, «Колеры» Новаполацкага Палаца культуры будаўнікоў*, вакальная група народнага хору Перабродскага сельскага Дома культуры (песні выконваліся на польскай мове), вакальны ансамбль «Беразняначка» з Докшыц, вакальна-інструментальныя ансамблі«Ваганты» з Верхнедзвінска і «Спадчына» Віцебскага гарадскога Дома культуры (лаўрэат Міжрэспубліканскага конкурсу савецкай эстраднай песні і музыкі «Янтарная труба-75») з цудоўнай салісткай Ленай Бабарыка — усе песні выконвала на польскай мове — якая неаднаразова называлася лаурэатам абласных фестываляў польскай песні (дарэчы. разам з ансамблем спявачка ўдзельнічала ў XII фестывалі савецкай песні ў Зялёнай Гуры і заваявала там спецыяльны прыз за лепшае выкананне польскіх песень).

Конкурс выканаўцаў польскай песні аказаўся і жыццёвым, і рэзанансным у культурным жыцці не толькі Віцебшчыны. I ўжо ў сярэдзіне 1980-х гадоў да першых яго арганізатараў далучаецца абласны савет прафсаюзаў і праўленне абласнога аддзялення таварыства савецка-польскай дружбы. На Віцебшчыне, як адзначыў член журы VII конкурса, мастацкі кіраўнік эстраднага бюро Белдзяржфілармоніі Я. Дзягілеў, — склаліся моцныя па саставе і выканаўчых магчымасцях калектывы, не кажучы ўжо аб індывідуальных выканаўцах. якія маглі саставіць канкурэнцыю самым знакамітым спевакам.

А рэзананснасць ... Мяркуйце самі, што ўжо ў 1987 годзе Міністэрствы культуры СССР і ПНР пры падтрымцы кіраўніцтвам Беларусі і Віцебскай вобласці прынялі рашэнне аб прыданні Віцебскаму абласному конкурсу нечакана высокага статусу — Усесаюзнага конкурсу выканаўцаў польскай песні. I першы такі фестываль «Віцебск-88» адбыўся ўжо ў ліпені 1988 года. Аб геаграфіі яго ўдзельнікаў можна меркаваць па складу пераможцыў: Джэма Халід і Ганна Фішкіна з Масквы, Марына Захарава з Калінінграда, вакальна-інструментальны ансамбль «Арфей» з Пауладара (Казахстан), Валерый Скаражонак з Гродна і Іна Афанасьева з Магілёва, Таццяна Панамарэнка і рок-фупа «Норд» з Малдавіі, рок-групы «Кром» са Пскова і «Дэльта» з Мінска, Наталля Зотава з Саратава і вакальна-інструментальны ансамбль «Караван» з Таліна, група «Дзвіна» з Віцебскай Рубы і Анжэла Станік з Калініградскай вобласці, «Хорус-група» з Масквы, Леў Цымбала з Гур’ева Казахскай ССР, ВІА «Гуцулачка» з Івана-Франкоўска, польскі кампазітар Уладзімір Корч, кампазітар Леанід Захлеуны і паэт Алег Жук з Мінска. Было таксама вырашана, што лаўрэаты конкурсаў «Зялёная Гура-88» і «Віцебск-88» выступяць у сумесных канцэртах у Маскве і Варшаве.

Узрушаныя ацэнкі фестывалю «Віцебск-88» далі касманаўт П. Клімук. народны артыст СССР, кампазітар I. Лучанок, пасол ГІНР у СССР Уладзімір Натарф. зорка польскай эстрады Марыля Радовіч і інш. Мы ж спашлёмся на вядомага польскага акцёра варшаўскага тэатра «Атэнеум» Міхала Байара: «Мне падабаецца выступаць у вас. Вашы людзі надзвычай шануюць артыстаў, а гэта натхняе. Дыпламатычна скажу, што так не ўсюды, не ў кожнай краіне»16.

'«Колеры» — адзіны творчы калектыў, які прадстауляў мастацтва Віцебшчыны на XI Сусветным фестывалі моладзі і студэнтаў ў Гаване (Куба, 1978).

1г,Віцебскі рабочы. — 1988. — 26 ліп.

-190-

менавіта, ВА «Кінавідэапракат» будзе выпрацоўваць усю палітыку відэапракату, вывучаць рэпертуарную афішу, весці праёмкі відэазалаў, пытанні развіцця і кантролю за дзейнасцю відэапракатных арганізацый.

Паступова выпраўляліся хібы і недарэчнасці, якія, на жаль, мелі месца і ў Прыдзінскім краі (да сярэдзіны 1970-х гадоў заставаліся не абслужанай кіно значная частка сельскага насельніцтва, для некаторых партыйных, камітэтаў, раённых выканаўчых камітэтаў, прафсаюзных арганізацый праблемы кіно заставаліся другараднай справай, скарачалася колькасць дзіцячых кінатэатраў-спадарожнікаў, дзе-нідзе быў аслаблены кантроль за работай кінаперасовак, былі і такія «цікавыя» з’явы калі аўдыторыі кінапаказу запаўняліся на 28-30% (як гэта мела месца ў Глыбоцкім раёне ў пачатку 1970-х гадоў), або калі ў 160 населеных пунктах з колькасцю пражываючых больш 50 жыхароў з-за адсутнасці клубаў фільмы наогул не дэманстраваліся (Гл.: Ленінская іскра. -1977. — 22 лютага), часта забываліся пра кінарэкламу рэдакцыі шэрагу раённых газет і г.д., і г.д.).

Зразумела, што такія з’явы не заставаліся без увагі органаў кіравання. Яны разглядаліся на спецыяльных нарадах у аблвыканкаме, гаркамах і райкамах партыі, на калегіі абласнога ўпраўлення кінафікацыі. абласных, гарадскіх і раённых нарадах работнікаў кінасеткі, «Віцебскі рабочы», дарэчы, пастаянна інфармаваў чытачоў аб тых мерах, якія прымаліся па паляпшэнню работы абласной кінасеткі. Аб тым, што справа зрушылася з месца, мы пісалі трохі вышэй. I дзеля справядлівасці, адзначым, што не толькі зрушылася, а рухалася такімі тэмпамі, што можна было весці размову аб заняцці кінасправай значнай часткі прасторы ў мастацкай культуры Віцебшчыны і вырашэнні ёй адной з галоўных задач — напаўненні і абагачэнні духоўнага жыцця жыхароў вобласці, іх вольнага часу паўнацэннымі эстэтычнымі каштоўнасцямі (нават, незалежна ад хуткага развіцця тэлебачання*).

Нарэшче, сёмае. I тут па першы план выступае планамерная і дастаткова эфектыўная работа партыйных і савецкіх органаў кіравання, абласнога савета прафсаюзных саюзаў, абласнога камітэта камсамола па падтрымцы ініцыятыў, прапаноў і пачынанняў органаў кіравання культурай і актывістаў культурна-асветнай работы (напрыклад, такія, якія хутка «разрасліся» напрыканцы 1980-х гадоў — а. менавіта, маладзёжныя дыскатэкі, ці шэфства гарадскіх устаноў культуры над сельскімі). Каб пералічыць усё зробленая, бадай што, не хопіць не толькі аднаго артыкула, але і машгабнага манаграфічнага выдання. Мы ж назавем толькі самае адметнае. I пачнем, здавалася б, на першы погляд, звычайнай для песеннай творчасці з’явы — абласнога конкурса выканаўцаў польскай песні, які ўзяў свой старт у канцы 1974 — пачатку 1975 гг. і спачатку праводзіўся абкамам камсамола пры падтрымцы абласнога ўпраўлення культуры. Пачын не знік бясследна -потым будуць праведзены і другі (снежань 1976), і трэці, і чацвёрты і ... сёмы, які адбудзецца ўжо ў 1986 годзе. Адметнасцю песеннага спаборніцтва было тое, што, пачынаючы з 1976 г., яго пераможцы атрымлівалі права быць рэкамендаванымі ад Віцебшчыны на штогодні фестываль савецкай песні ў польскую Зялёнаю Гуру. Аб папулярнасці конкурсу сведчыць тое, што ўжо з першых конкурсаў цікавым рэпертуарам і

Адзнычым, што Віцебская абласная тэлестудыя пачала свае трансляцыі 4 сакавіка 1966 года (Д. Сімановіч, В. Кірылава, А. Шульман, М. Шмерлінг...)

-189-

Русецкі, А. У. Мастацкая культура Віцебшчыны (Паазер'е, Падзвінне, Верхняе Падняпроў'е): На шляху да новых творчых здабыткаў (1944-1991) : манаграфія / А. У. Русецкі, Ю. А. Русецкі. — Віцебск : ВДУ імя П. М. Машэрава, 2018

267

КОЛАСАЎЦЫ

Назвы такой да 1944 года не было. I ўсё адно для мяне яны коласаўцы. Так з вялікай пяшчотай назы-ваюць гэтую трупу на маёй роднай Віцебшчыне, і не

толькі на ёй.

Колькі я жыву, столькі памятаю гэты тэатр і спадзяюся дажыць вызначаны мне вск разам з ім, ра-дуючыся, што ён жыве, нястомна расце, працвітае і, як заўсёды, заваёўвае сэрцы людзей.

Першыя спектаклі БДТ-2 мне давялося бачыць яшчэ да вайны. Тады мы — і я, і тэатр — былі зусім дзеці. Мне год сем. Ён гады на чатыры старэйшы. Бачыць і ў Віцебску, які пасля правінцыяльнай тады Оршы здаваўся вялізным, як Парыж, і ў самой Оршы, у даваенным драўляным тэатры, пгго так утуль-на размяшчаўся сярод дрэў парка над рэчкай Ар-шыцай.

Ясна, што тыя спектаклі моцна падзабыліся, але адчуванне свята ад святла, яркасці фарбаў, музыч-насці, нават паху сцэны — яны не забудуцца. I ме-навіта з гэтай прычыны я не верыў і не буду верыць у хадзячую тэорыю смерці тэатра, забітага кіно і тэ-лебачаннем. Не будзе такога, пакуль існуюць дзеці, якія прагна глядзяць на заслону і чакаюць дзіва, якое адкрыецца іхнім вачам, а пасля застаюцца сябрамі гэтага дзіва, гэтага свята — на ўсё жыццё.

Не будзе для мяне асабіста і для тысяч і тысяч іншых, бо на свеце былі і ёсць — коласаўцы.

...Памятаю іх выязныя спектаклі пасля вайны ў выпаленай, ушчэнт спапялёнай Оршы. Калі нават завея не магла выць у руінах, бо і руін не было (нем-цы разабралі іх на ўмацаванні). Тэатр выступаў тады ў сяк-так адноўленым будынку старога касцёла. I ў нас, падлеткаў, ясна ж, не было грошай, каб пагля-дзець усе спектаклі. А нам так хацелася гэтай вяліз-най штодзённай радасці! Мы проста не маглі без яе жыць. Як без хлеба.

Грэшным чынам, гэта я абследаваў тады хады ў мурах касцёла і дазнаўся, што імі можна прабрацца і на галёрку (былыя хоры), і пад сцэну, і, у горшым выпадку, на гару, адкуль відаць было толькі патыліцы акцёраў.

I мы (хай даруе нам адміністрацыя) кожны раз

268

пранікалі туды і глядзелі, і смяяліся, і абліваліся слязьмі.

Ці мог я тады думаць, што «Званы Віцебска», першая з маіх п’ес, якая ўбачыць святло рампы, убачыць яго менавіта тут, на падмостках тэатра ві-цебскага, што ёю адкрыецца свята 1000-годдзя гора-да, што любімыя мае акцёры будуць гаварыць мае словы, што ў гэтым тэатры я ўрэшце не толькі глядач? А здарылася так. Такое шчасце здарылася. I падзеі трохсотгадовай даўнасці, апісаныя мной, ажылі ў знаёмых мне так даўно мурах, у абліччах так даўно мною любімых.

Мне лёгка і радасна працавалася з імі. I з рэжысё-рам, і з мастаком, і з кампазітарам, і з усімі акцёрамі да адзінага. Гэта, згадзіцеся, шчасце. I калі вам будзе так жа добра з усімі намі, з гэтай п’есай, з гэтым цу-доўным тэатрам — мы будзем лічыць, што зрабілі ўсё, што маглі.

Гэты тэатр для мяне, як каханне, на якое адказалі ўзаемнасцю. Я дзякую яму.

Коласаўцы (с. 268)

Упершыню — Тэатральны Мінск, 1976, № 2. Друкуецца па тым

жа выданні.

Уладзімір Караткевіч

ЗБОР ТВОРАУ У ВАСЬМІ ТАМАХ. Том 8 К н і г а 2 МІНСК «МАСТАІДКАЯ ЛІТАРАТУРА» 1991.

***

Кастусь Каліноўскі (с. 5)

Смерць і ноўміручасць

Упершыню — Полымя, 1980, № 6.

Датуецца 16 лютым — 30 жніўпем 1963 г. паводле аўтарскай паметы на рукапісе, які захоўваецца ў бібліятэцы АН БССР ф. 11, в. 1, адз. зах. 135.

Пастаўлена тэатрам імя Я. Коласа ў 1978 г. (рэж. В. Мазынскі).

Мела поспех у гледача. Гл. рэцэнзіі: Н. Первякова. Галоўны

герой — Беларусь.— Тэатральны Мінск, 1978, № 1; Т. Сцефа-

ненка. На сцэне — «Кастусь Каліноўскі».— Віцебскі пабочы 1978, 19 снежня. ’

Творчая гісторыя п’есы няпростая, пра што сведчаць каля дзесяці яе варыянтаў. Тэксты іх захоўваюцца ў асабістым ар-хіве У. Караткевіча, якім ведае Н. С. Кучкоўская, у бібліятэцы АН БССР, ЦДАМЛіМ БССР. Адзін з ранніх варыянтаў п’есы вядомы пад назвай «Руна пра Кастуся». Гэты варыянт мае «Заў-вагі для акцёраў» — своеасаблівы аўгакаментарый да п’есы. «Заўвагі...» дапамагаюць глыбей зразумець аўтарскае бачанне герояў. А па сутнасці, тут выкладзена і эстэтычнае крэда Карат-кевіча-драматурга. Асаблівую каштоўнасць уяўляюць аўтарскія выказванні наконт жанравай спецыфікі руны, наконт характару Кастуся («крый божа даць... нешта ад правадыра») і аўтарскае разуменне характару станоўчых і адмоўных герояў («...усе ў п’есе павінны быць людзьмі»). «Заўвагі...» сведчаць пра рэжы-сёрскія здольнасці У. Караткевіча, добрае веданне ім сцэнічнай справы. Друкуюцца ўпершыню (па машынапісе, які захоўваецца ў бібліятэцы АН БССР, ф. 11, в. 1, адз. зах. 138).

ЗАЎВАГІ ДЛЯ АКЦЕРАЎ

Нягледзячы на тое, што гэта — «трагедыя» — «рвать страсть в клочкп» не рэкамендуецца. Гэта руна, то бок паданне, песня, а людзі паданняў павінны быць значна цішэйшыя, чым жывыя, больш задушэўныя і стрымана рамантычныя. Гэта асабліва да-тычыцца сімвалічных сцэн, героі якіх нават рухаюцца запаволе-на, нават гавораць глухавата, нават жэстыкулююць амаль аднымі скупымі і выразнымі рухамі рук. Шумнымі і гарластымі, салё-нымі і нястрыманымі павінны быць толькі «народныя» сцэны. Іхнія героі павінны напінацца і напівацца, гарланіць і рагатаць, жартаваць, плявацца, лаяцца і ўчыняць усялякія іншыя дзеянні, прынамсі, як цэлы дзесятак Гарганцюа. Непрыкрытая буфанада, фарс, рогат ва ўсю глотку — тут ніколі не перашкодзяць. ІЗіць дык біць, секчы галовы дык секчы, скакаць у магіле дык скакаць. I, аднак, за ўсім гэтым павінна цвёрда праглядацца веліч, бо гэта яны героі трагедыі, хаця самі і не разумеюць гэтага. Характар астатніх сцэн падкрэсліваецца нават дэкарацыямі. Змрок і блыта-ніна вуліц старой Вільні, гмахі яе касцёлаў — самі павінны вы^ клікаць у акцёра адпаведны настрой. Калі да подыху стагоддзяў дадаць яшчэ тое, што паўстанне асуджана на смерць з самага па-чатку, дык гэтае наканаванне, якога ніхто не разумее, але адчувае кожны, павінна прыдаць паводзінам людзен горкае, страшнае і ад гэтага яшчэ больш чалавечае, велічнае і горкае адценне.

573

#

I менавіта таму крый божа даць у характары Кастуся нешта ад

«правадыра», а ў характары, скажам, Вастравуха — нешта ад пшкаводда, ад Напалеона. Правадыроў х напалеонау робіць удача (і то не з такіх людзей, як нашы героі), а ў нас — апошнія месяцы

мяцяжу.

Мятеж не может кончнться удачей.

В протнвном случае его зовут нначе.

Нашы героі проста людзі, выключныя людзі, вельмі страсныя, добрыя і чалавечныя. Яны робяць тысячы памылак, але з гэтай прычыны яшчэ больш дарагія нам, бо іхнія памылкі таксама ад любові. Ад галоўных станоўчых герояў хацелася б вялікай высакароднасці, асаблівай, глыбокай і, вядома, не той, што ходзіць на катурнах, а той, што прымушае выключна высокага чалавека заўсёды сутуліцца, каб не падкрэсліваць свайго росту. А рост гэты

ўсё адно прыкметны.

I яшчэ адно: крый божа рабіць дурнямі ворагаў. Мураўёў, магчыма, нават разумнейшы за Кастуся (іначай перамога не да-лася б яму так параўнаўча лёгка), але гэта ганебны розум бліску-чага адміністратара дзяржавы катаў, розум, не сагрэты ні дабры-нёю, ні вераю ў людзей. I, адыак, Мураўёў чалавек. Яму нельга дараваць, але яго можна зразумець.

Наогул, усё ў п’есе павінны быць людзьмі. I дэ Салье зусім не легкаважная распуста і не дурніца, а проста жанчына, нгго шукае кахання, не думаючы аб тым, ці вартая яна яго цяпер.

I Парафіяновіч — не той здраднік, што скуголіць і качаецца ў на-гах: «А браточкі вы мае: ручкі-ножкі пацалую, а я ж не сам да нем-цаў пайшоў». Такі стандарт набіў аскому, такі лямант ганебна чуць са сцэны і экрана, бо гэта хлусня, бо нават здрада для самога здрад-ніка з’ява заўсёды абгрунтаваная. I вось гэтую логіку кожнага ха-рактара, карані яго, павінен паказваць кожны, не думаючы аб тым, хто ён: герой у плашчы,ці нягоднік у шортах. I тады ўсё астатняе прыкладзецца, але характары будуць жывыя, і нам будзе не смешна, а страшна.

У гэтым, у характарах,— галоўнае, а зусім не ў тым, урэшце, малаважным факце, што Беларусь і Літва паўсталі, а потым іх скарылі, што Мураўёў быў вешацель і спавядаў фаталізм, а Ка-ліноўскі быў харошы і навучыўся дэмакратызму, чытаючы арты-кулы Чарнышэўскага. Людзі, вось што галоўнае. Розныя: дрэн-ныя, добрыя або проста цёпленькія, дурныя ці разумныя, людзі, скутыя адным ланцугом.

Праблемы шавінізму, сенсіманізму і г. д. нас не павінны тут цікавіць. Руну, песшо гэта не цікавіць ніколі. Яна не дуМае, што гістарычны гетман Сагайдачны быў не вельмі і варты за-хаплення чалавек. Яна проста памятае, што ён «обміняв жінку на тютюн та люльку»,і, у захапленні ад заліхвацкай гультайскай прыгажосці гэтага ўчынку, гарланіць ва ўсё горла: «Ой, на горі тай женці жнуць>>. Так і нам. Проста перад намі ўстаюць людзі, якія жылі сто год назад, але якіх мы разумеем, магчыма, лепей, чым сучаснікаў. Устаюць, кахаюць, сварацца, гінуць. Адных з іх катуюць і гоняць — а значыць, яны маюць права на наша спачу-ванне, на наша сэрца. Вось і ўсё. Адны з іх болып любяць людзей (а значыць, і мы любім іх), другія — фальшывую ідэю велічы, якая — не веліч дзяржавы, якая даўно не дзяржава, а турма,

574

і спакою, які не спакой, а застой. Таму першых мы любім а дру-гіх ненавідзім, але разумеем.

Я магу расказаць кожнаму акцёру, які захоча падрабязную біяграфію кожнага з герояў (тым больш што цалкам выдуманых сярод іх амаль няма, і толькі некаторым я, каб мець прастору для выдумкі, змяніў прозвішчы: скажам, Юзэфа Яневіч — Юзэфа

Баневіч,— мне не падыходзіў яе ўзрост, трэба было прыбавіць некалькі год). Магу расказаць, як яны апраналіся, якія кнігі чыталі, якія ў іх былі валасы, жэсты, вочы, паходкі — але я думаю,

што запісваць гэта не варта. Матэрыял для гэтага — у дыялогу, а жэсты і іншае прыдумаюць самі творцы, і аўтару менш на ўсё варта шчаміцца ў гэтьі працэс. Таму я скажу толькі пра некаторых, каб акцёры пазбавіліся грубых памылак. I яшчэ, каб яііы ведалі^ чаго нельга рабіць ні ў якім разе, бо гэта не адпавядае характару, задуманаму аўтарам. Дык вось:

Каліноўскі — на пачатку п’есы яму 25 год. У жыцці ён быў сярэдняга росту, але ў нас не трактат, а руна, таму нам важна ўяўленне аб ім. А героя ўяўляюць высокім і гожым. Няхай будзе так. Я казаў ужо, што ён ваявода, гсрой, талент, але ніяк не правадыр, не манумент. Проста чалавек, страсны, гарачы, нястрыманы чалавек, любоў якога да народа (абстрактная спа-чатку) запаліла ўрэшце невялікую, найбольш чуткую да праўды, частку гэтага народа і стала ў канцы асэнсаванай любоўю. Ен чалавек жывы і разнастайны, але недзе, падтэкстам, мы павінны ўвесь час адчуваць, што гэта пра такіх, як ён, сказаў паэт: «Твой сын жнвет, чтоб пасть в неравном бою, всю горечь мук прннять без воскресенья».

Станевіч — яго сябар, гэтым сказана шмат. Ён толькі трохі болын просталінейны, бо не адчувае такой адказнасці, як Кастусь.

В астр аву х — чалавек тыповы для паўстанцаў 1863 г. Лі-чыў, што мужык сустрэне яго абдымкамі, а мужык, на жаль,сустрэў

У многіх мясцінах доўбняй. Гэта пра такіх пісаў Жэромскі: «Всё пронграно, беспутно спутцено до последней шіткп... Вот сейчас выползет страх...» Цікава паказаць адраджэнне гэтага чалавека. Ад шляхецкага рамантызму да ўсведамлення таго, што ў пара-жэнні трэба быць больш мужным, чым у перамозе.

Юзэфа Яневіч — божая маці паўстання, Марозава паў-стання. Уладнасць да закасцянеласці, калі справа ідзе аб праўдзе паўстання. I, непрыкметна, вялікая дабрыня. Яе гумар павінен быць заўсёды нечаканым: сярод суровых іранічных сказаў рагітам

выскачыць, як чарцяня з бутэлькі, жарт.

Яўхіміха — баба з тых, ідэйныя продкі якіх адны, оез мужыкоў, разграмілі калісьці аглоблямі пад Масквою нагайскую арду. Мужыкі былі ці то ў паходзе, ці то п’яныя. Усе як адзін. Так што кіравалі пабоішчам таксама бабы. Яўхіміхі.

Барданос — па жонцы і муж. Трошкі больш лянівы, бо

жончынай энергіі хапае на дваіх. Васіль Вашчыла, якому нс далі разгарнуцца, Пугачоў з невялікай арміяй. Такія, як ён, спачатку, па цемнаце, могуць порах падпаліць у роде пана-настаўніка («усё адно пан>), а потым робяцца героямі. Дзіўпа, але ён дооры.

Л о се ў — ні ў якім разе не дурань. Чалавек, магчыма, і не бліскуча адукаваны, але прыродна разумны. Хітрая і небяспеч-ная асоба, сышчык па самай натуры сваёй.

575

Мі/раўёў — аб гэтым пісаў ужо. Трэба памятаць толькі,

што і ён — чалавек з трагедыяй, што ён увесь час вымушаны (і не без поспеху) змагацца з самім сабою, з рудыментамі пакут сумлення. Выключна разумны, жорсткі. 51 к вораг страшны. Як разбэшчвальнік душ — жахлівы. Як чалавек — увасабленне тоіі смяротнай сілы, якая ва ўсе вякі гняла людзей. Сімвал адвечнай іерархіі насільства. Перст лёсу з мяса і крыві, які нібы забыў,

што ён памрэ, як усе.

II арафіяновіч — аб гэтым паўтару толькі тое, што га-

варыў ужо. Хай ён, чорны здраднік для пас, будзе ва ўсім мець рацыю для сябе. I таму акцёр павінен паважаць сябе ў гэтай ролі і не абражаць яе віскам і дрыжэннем каленак. Проста дзевятнац-цацігадовы няўдачнік. Камісар без ваяводства, разбіты без адзі-нага бою палкаводзец, каханак без каханай, паўстанец без муж-насці, аплецены хітрым і страшным ворагам. У подласці ягонай прысутнічае нават нейкая веліч адчаю.

Пасланец жонд у — зародыш Цэзара без задаткаў Цэзара. Чалавек, які пайшоў у бунт, бо лічыў яго пачаткам кар’еры, а цяпер не кідае толькі таму, што амністыі няма і яго павесяць. Падман лічыць падмуркам палітыкі. 3 такіх, калі бог дае ім рогі, вырастаюць дыктатары.

Г о г е ль — роля не такая простая, як здаецца. Гэта не проста нягоднік. Гэта нягоднік з прэтэнзіямі. Праз некалькі год яго пачне рваць друкаваным словам, і тады ён выпусціць кніжку, у якой будзе паклёпнічаць на Кастуся.

Панцялееў — вобраз важлівы таму, што гэта апошняя пе-рамога, Кастуся. Капітан Панцялееў стане з часам рускім рэва-люцыянерам, актыўным дзеячам «Зямлі і волі». Таму нават у памылках і зманных выказваннях ён павінен быць вельмі абаяльным, як кожны сумленны і чысты чалавек (пазней абзац быў закрэслены аўтарам).

Караткевічаў вобраз Кастуся Каліноўскага — гэта, бадай, са-мае глыбокае, шматграннае і аб’ёмнае яго ўвасабленне ў савец-кай літаратуры. Бо ён прайшоў праз паэзію, прозу і драму пісьменніка. Ад верша, рамана да п’есы ён даследваўся аўтарам на розных узроўнях. I ў выніку вобраз атрымаўся цэласным, успры-маецца жывым, запамінаецца.

Але поўнае ўяўленне пра Караткевічаў вобраз Каліноў-скага чытач будзе мець толькі пасля таго, як пазнаёміцца з яшчэ адной яго іпастассю, увасобленай у лібрэта балета «Кас-тусь Каліноўскі», якое ніжэй прапануецца чытачу. (Друкуецца ўпершыню, па аўтографе, які захоўваецца ў асабістым архіве У. Караткевіча.)

Кастусь Калыновскіій Лабретто балета в трёх частях, десятн картынах

ЛНЦА

Кастусь Калнновскпй — (в снмволпческпх сценах — Свет).

М а р ы с ь к а.

ІД а р ь — (в снмволнческнх сценах — Князь Тьмы).

М а т ь.

Г е л е н к а.

Епнскоп.

Прочне.

576

— Каго любіш? Люблю Беларусь!

— То ўзаемна.

(Паро.іь повстанцев 1863-1864 гг.)

Вступленне к лнбретто

Восстанпе 1863—1864 гг. протпв царнзма. Вождь самого демо-кратнчного его крыла, «красных», Кастусь Калпновскнй. Жнзнь его, отданная за счастье белорусов п вообше всех простых н угнетенных землн.

Край с богатым прошлым, лпшенный в этот момент даже названпя. Сложнейшее сплетенне чаяннй, страстей, самолюбнй. Царнзм, лншаюшнй даже права дышать, «белые» магнаты, ду-маюшне только о своем кармане, н «красные», нскренне болеюшне за свободу, демократню, соцналнзм, кровью платяшне за свон убеждення. На поле боя, в тюрьмах, на внселнцах. «Красные», впн-тавшне в себя нден французской революцнн, польскнх демокра-тов, нден Герцена н Чернышевского. Н «самый красный», под-польная клнчка которого — Халювыч — велнкнй сын Белорусснн, Калнновскнй.

Главное действуюшее лнцо балета — он. Н народ. Доведсн-ный до крайней степенн отчаяння, обманутый, выступаюшнй зачастую протнв свонх же лучшнх друзей н заступннков. Слож-ность обстановкн была в том, что муравьевымн всех мастей был пушен слух: повстанцы — это господа, восставшне, чтобы вернуть крепостное право. Случалось, что мужнкн даже обрашалн протнв ннх оружне. Однако Калнновскнй, Врублевскнй, Траугутт н подоб-ные нм своей кровью купнлн этому народу-царнсту поныманые.

Н, мало того, будуіцее.

Потому что ыменно в память о ных, жертвах восстаніія, был провозглашен 28 сентября 1864 года в Лондоне, в Сент-Мар-тшс-Холле 1 Мнтернацыонал.

Этн людн хорошо прожшш н хорошо, пусть трагнческн, умерлн. За народ, за его хаты, за его право дышать.

Сюжетом балета будет являться нх борьба протнв царнзма, протнв всех угнетателей. Борьба Кастуся. Н его любовь к Ма-рыське.

Мы мало знаем о ней. Скорей только по слухам. По кресту, воздвнгнутому ею в память Кастуся неподалеку от хутора Аняліш. Ну н еше нз стнхов Калнновского.

Марыська, чарнаброва галубка мая,

Гдзе ж ся падзела шчасце і ясна доля твая;

Усё прайшло-прайшло, як бы не бывала,

Адна страшэнна горыч у грудзях застала.

• •••••••••••••••■

Калі за нашу праўду бог нас стаў караці Дый у прадвечнага саду вялеў прападаці,

То мы прападзем марна, но праўды не кінем.

Хутчэй неба і шчасце, як праўду, абмінем.

Онн «прапалі не марна>. Утверждснне нх бессмертня п вслпчня

вот основа балета.

577

Вступленне к балету

Могучне звукн. Может быть, песня ссыльных повстанцев

1863 г. (на ее основе).

А за тым краем, Мы цябе не ўбачым.

Як за тым раем Бойся, ўрад,

Мёргвыя нават заплачам. Бойся, кат.

Краю наш, Вернемся!

Раю наш— Убачым!

Тьма. Полная. Какне-то звукп, какпе-то зловеіцне двпження. Потом — тюремная решетка. В свете, который она отбрасывает на пол, лежпт распростертый человек. Поза пзломанного, быть может, даже сломанного. Падшпй ангел, сброшенный после восстання про-тіш бога с небес. ...Н внезапно этот «падшпй ангел» пошевелпл-ся, оперся на рукн. Повернулся. Должна светпть пробуждаю-шаяся мысль. Как свет мартовского, еіде зпмнего, брезжушего слабо — желтого предрассвета за окном.

Адна страшэнна горыч у грудзях застала.

Калі за нашу праўду бог нас стаў караці.

ЧАСТЬ ПЕРВАЯ

Картына первая

Свет. В солнечных крестпках заячьей капусты. В молодом еіце папоротнпке. В лесу — мокром! — светло от берез. Ндут девушкп. Несут на руках самую краспвую: в венке нз молодых веток березы. «Нзбнрают русалку». Русалка — Геленка.

...Только одной Марыське не по себе средп подр>т. Ветер какой-то уноспт ее прочь к березам, к озеру, белому, словно молоко, к цветам, которые она гладпт.

Свет словно ясней п ясней (свет, вообіце, должен быть чуть лн не лейтмотпвом — он, п, понятно же, музыка — должны созда-вать пснхологпческое, цветовое, световое воспрпятне. й, конечно, обосновывать настроеные в связп с картпнамп).

Танец ожндання Князя Света. Н Князь появляется, Кастусь. Впднт, как девушка целует цветы. Вспугнутая, она бросается от него. Не пускают деревья, трава, цветы. Н она понпмает, что все напрасно, что ннкуда не денешься.

Танцевать начннаюг даже березы. Кружатся, кружат го-лову. Попытался танцевать — на мннуту пспугав пх — даже коря-

вый лесун-пень. Н успокоплся. Н на всем успокоенне... Солнце...

Любовь.

II вдруг солнце, неол<пдагао, быстро, склоняется к горпзон-ту. Кровавое. Н мотпв песнп:

Ой, закурэла! Ой, задымела Сырымі дрывамі!

Будзем мы, хлопцы, будзем мы біцца За волю з панамі!

Угасает мотпв любвн, мотпв поцелуя, счастья. Угасает свет. Деревья начпнают таять, становятся печальнымн н прпзрачнымн. А главное, все глуше н пронзнтельнее становнтся клятва любвп, запал, сопротнвленне. Всё. Будто кто-то все отнял. Проіцанпе.

578

Картына вторая

Городок. Обычные «кошачыі лбы» булыжннков. Костел. Церковь. Все что положено. Сгоняют рекрутов. Плач, оттесняют женодіш, детей, старнков. ...Все это похоже на шабаш ведьм. Да нет, еіце пострашнее. На шабаше нет бесправпя. Заламываясь ндут людп. Страшный, безотрадный звучнт над плоіцадью мотнв:

А ўжо ж бяроза завіваецца,

Кароль на вайну сабіраецца:

«А ў каго сыны ёсць,— дьпс высылайце,

А ў каго няма,— дык хоць наймайце».

Загаласіла удо-вач-ка:

«Бедная мая ты галовачка!»

Ясно, что людн на краю ненавнстн н отчаяння. Н вдруг звукн колоколов. С двух сторон. Н рукн опускаются, н поннкают головы, н сгнбаются коленн. Рекруты пошлн.

Каля мяне кулі, як пчолкі, гулі.

Ля мяне дружочкі, як мост, ляжалі.

Свнстят плетн. Благовест постепенно переходнт в ярый, страшный набат.

Появляется Кастусь с людьмн. Свет. Н от этого света псче-зают обе процессші, псчезают жандармы, кажется даже, что раст-воряются в свете самн костел н церковь.

Борются друг с другом два мотнва.

Мотнв рекрутов:

Ой, за ярам гара, за другім — гара,

А тая гара, дый апошняя.

Каня вядуць. Конь спатыкаецца.

Маё сэрцайка, ды разрываецца.

Н мотнв людей:

Чуеш крок загонаў:

Крочаць легіёны.

Прыйдзем мы яшчэ змагацца За цябе, свабода.

Побеждает мотнв Людей. В зареве этн Людн уходят с пло-іцадн.

Картына третья

Фольварок на берегу озера. Однчавшнй сад. Всё, казалось бы^, ндшілнческн н даже музыка говорнт об этом, почтн как в первой картіше. Н все же все так, да не так. Глубокая печаль н тревога в этой нднллнн. Светает, н мы внднм, каік нз тумана в однчавшем саду появляются кресты, какпе-то корчн, напомннаюшнс людей. Странные, как в работах Даугвнлене. Н, средн всего этого, сколь-знт светлая тень ждуіцей Марыськн.

Появляется Кастусь. Н, казалось бы, снова повторяется песня велнкой любвн как тогда, на русальном гіраздннке. Но н в этой песне все более домнннрует печаль, а потом н все нарастаюіцая

тревога.

Потому что на горнзонте, за озером встают н встают тучн, про-ннкнутые огнем. Н тучн этн борются с огнем, н огня то болыне, то меньше. Н, словно отвечая этому внденшо, танец становнтся то тя-гой одного человека к другому, то мучнтельным вынужденным отталкнваннем, когда другого словно отрываешь от сердца.

579

Огонь, наконец, побеждает, залнвая всю узкую полосу над го-рнзонтом. Н Кастусь решает. Он отрывает себя от женшнны.

Он — Калнновскнй. Это главное.

ЧАСТЬ ВТОРАЯ

К артгін а четвертая

В двухсветном зале старого панского дома ндет свадьба. Но это какая-то странная свадьба. Звучнт та же музыка конца третьей картнны, только епде более тревожная. Зал освешают не только свечн, но н кровавые сполохн за окном. Большннство муж-чші н даже сам молодой — прн оружнн.

Бокалы звенят напряженно. Н даже в свадебной музыке на хорах — звукн повстанческого гнмна.

Божа, што краю праз доўгія векі Даваў чэсць, славу, сцярог ад няволі

I, не жалеўшы айцоўскай апекі,

Даваў пацеху ў няшчаснай долі,

Перад алтары малітву прыносім:

Айчызну, вольнасць вараці нам — просім.

Невеста сннмает фату, набрасывает на плечн черный плаіц. Орксстр грянул мазурку. Невзпрая на все велпчне музыкп, в ней звучпт скорее не задор, а почтп зловешнй трагнзм мужества людей, решпвшнхся на все. Это как бы последняя мазурка.

Что-то загремело. Как гром с ясного неба. й это что-то словно резко отсекло танец. Людн стоят, как скульптурные группы.

Потом жена целует мужа н подает ему ружье.

Снова та же темнпца іі та же решетка. Грозные звукн мазуркн. Человек с мучнтельным уснлнем встал, будто нз камня выломнлся.

Лагерь повстанцев. Густой лес на обрывнстом берегу рекн. Деревья корявы, нзогнуты, страшны. Н такне же деревья внсят на обрыве, кронамн вннз, впнвшпсь корнямн в землю. Но не только деревья. Весь обрыв в расколах. Земля словно раскололась на частн н в этпх шпрокнх треіцннах огонь, будто оттуда нзлнваются языкн нспепеляюшей лавы. Ревушнй огонь горнов, грохот молотов, вспышкн пламенн. Стопт, опершнсь на ружье, в глубокой задумчн-востн женпх нз предыдугцей картнны, смотрнт на ковалей. Это куют косы. й основой решення зрелнша в этой частн, быть может, могла бы стать картнна Гротгера «Ковка кос».

Пока что это н есть пснхологнческое состоянне повстанцев.

II, словно поддержнвая его, звучнт вокалнз одного нз ннх.

К а р т іі н а п ят а я

К ар т іі н а ш е с т а я

Вось мой народ,

Як ільвіца ўстае. Смелы, ён не ляжа, Паісуль не нап’ецца Варожай крыві.

Як ільвіца, ўстае,

I, як леў, уздымаецца. ГІраўда над намі.

3 намі ў гневе,

У гневе Наш народ.

580

Кончшіся вокалнз. Прнход Калшювского. Пламя вспыхнвает сше ярче, озаряя скрюченнын, словно от мукн, лес

Смотр готовностн к бою. ГІостепенно танец сам превраіцаегся

в огненную лаву, в стпхпю люден, рвупднхся в бой, стнхню ко-торая сметет все. ’ ’

...Н вот топоры, вплы н косы на фоне заката. ...Рушатся темннцы, н узнпкн выходят на свободу, н лава все ярче. Н тем-ннцьі горят. II замкп горяг. II все крепче мелодня уверенностн в победе.

Черного все меньше. Все больше красного. А после апофеоза все словно зампрает, растворяется. Н высвечены только двое Кастусь п Марыська. Н мелодня освобождена, н танец освобож-ден. Онн уже даже не танцуют, а летят.

ЧАСТЬ ТРЕТЬЯ

Картшіа седьмая

Купалье. Поскольку мужнков нет, то звучнт мотпв песнп прн-блнзнтельно такого рода (ее узнают все).

ІІІчыравала у бары пчала, Гаравала ў бары ўдава,

Па верхавінах лятаючы, Верхавіны рубаючы,

Салодкі мёд збіраючы, Абед бедны гатуючы,

Раі ў звівы рыхтуючы, Дробны дзеткі гадуючы.

Спакой вулля вартуючы.

Ну, вдовы вдовамп, а девушкн вышлн на берег над рекой праздновать Купалу. Венкн с прнкрепленнымн к нпм свечамн уплывают рекой. Хоровод. Марыська в стороне. Главное место в солнцевороте девчат прпнадлежнт «русалке» Геленке.

Возноснтся над толпой в ночн пылакяцпй днск: колесо, обмо-танное соломой. Голубой от луны н красный от огня хоровод. Н березы такне же. Н река. М огнем расцветает папороть... Свет все яснеет. Начннают прыгать через костры. Н голубее, свет-лее всех Геленка.

Н вдруг грохот. Зарннцы не зарннцы, гроза не гроза. Упало с шеста огненное колесо, покатплось по обрыву, упало в воду, угасло. Тучн встают над всем. Над разогнанным хороводом по-является средн своей ратн Князь Тьмы.

Хватают. Ташут. Потянулн в лес н Геленку. Отвратнтельная сцена наснлня н сломленного протеста... Папороть-цветок угас в неожнданном молчаннн. Совсем темно.

Марыська бросается на помогць подруге, путается в травах. Деревья, ставшне внезапно похожнмн на какнх-то фантастпческнх чудовнш, ловят ее (н остальных) за рукн, волосы, ногн... Выхода нег... Над мнром Князь Тьмы.

Плеск воды. Нсчез на ней последннй венок. Потом, словно по-вторяя «русальную неделю», выходят русалкн. На этот раз на-стояідне. Несут мертвую Геленку... А хоровод снова сходнтся, сплетается, кружнтся. Только в нем нет одного звена (как н в музы-ке тегіерь, чего-то словно не хватает). Н это уже не хоровод, а скорей какая-то страшная нгра, вроде «цепн»: передннй летнт н раскручнвает всех остальных (нм трудней, чем первому) до почтн

581

немыслнмой скоростн. Лншь бы не оторваться, не отлететь, не

унасть!

Н тут выходнт мать Геленкн. Девушкн нет. Осталась скорбь, плач, прнчнтанне, которое несется в звездное небо. По настроеншо, по глубнне настояіцей трагеднп что-то вроде:

А адкуль мы цябе дажыдаць... будзем?

3 якога мы цябе акенца выглядаць... будзем?

Появляется Кастусь. Слышнт все н особенно плач. Все горе народа — в нем. Н все это горе н в сердце Кастуся. ...Танец — горькое утешенне для матерн. Танец-клятва. Танец-месть. Танец — обешанне нового дня.

Картпна восьмая

В ночном костеле тускло светятся статуп святых н готпческне своды сотрясает музыка органа. Ндет венчашіе Кастуся п Марысь-кн. Музыка органа нногда прерывается, н тогда вкрадывается ме-лодня леса, светлого от берез, мелодпя вечной любмі, вечной верностн, вечной счастлпвой судьбы. А потом опять, как прпко-ванный цепямп демон, крпчнт, угрожает, ревет орган.

Н когда онн, обменявшпсь кольцамн, обвенчавшпсь, все под ту же мелодню светлого леса, выходят нз костела, над городом вырас-тает Князь Тьмы. Демон, прнкованный в органе, взревел, словно его убнвают.

Слугн Князя Тьмы венчают пару цепямн. То же венчанпе, но уже в кандалах.

А потом онн отрывают его от женіцнны н ведут. Лязг це-пей. Женшнна остается одна. Умолк н орган.

Перапёлка! Яечкі пабёруць,

Ты не ві гняздзечка Пастушочкі.

Блізка ля дарогі, Канюшочкі,

Перапёлка. Конікі пагоняць,

Пастушочкі Гняздзечка разбураць,

Кароўкі пагоняць, Канюшочкі.

Она берет свечу н пдет к образу богоматерн. Свеча вы-падает нз ее обессшшвшпх, безвольных рук. Н тогда жешцнна падает перед распятнем, раскпнув рукн, как лежал Кастусь в первой картнне.

Упавшая свеча гаснет. Навалнвается мрак.

Картына девятая

Снова камера в темшіце Домпнпканской тюрьмы. Калнновскнй все еіце встает протнв этой тьмы. Это мука, но он все же старается вырастіі во весь рост. Несломленный, не павшнй духом, полный ненавнстн н презрення, непокоренный. Раскованный раб Мнкель-

анджело.

Вот-вот, уже вот-вот... яснеет голубой свет за окном. Зву-чнт мотпв светлого леса. Качается за окном ветвь цветуніей яб-

лонн.

Н опять гремяіцая тьма. Опять встает Князь Тьмы со своей ратью. Онн наступают на человека. Онн ндуг. Нх много.

Ндет сцена отчаянной борьбы одного человека с сотнямн.

582

Оніі как безглавые лемуры на оіцупь ловят его, пногда это нм удается, но он отшвырнвает нх рукн, бросает наземь. М сам па-дает на коленн. Н подннмается. 14 встает, все равно встает.

Н неожнданно — тншшіа. Глухне удары. То лн колокол, то лн загоняют гвоздн в гроб. Обычные палачн. С грохотом подннмается вверх огромная, во всю сцену, ржавая решетка. Человек пошел на эшафот.

Картына десятая

Внленская плошадь. Постепенно угасло красное, домн-ннровавшее во многнх прежннх сценах. Теперь все залнвает се-рый свет. Словно холодное ясное утро. Да нет, словно канун утра.

Калнновского ведут на эшафот, н прнблнжается-прнблнжается толпа. Угасшне глаза, пепельные, как во время солнечного затме-ння, лнца.

Прям, н горд, н несломлен однн Кастусь, подннмаюшнйся на эшафот. Он сделал все, что мог для свободы, народа н роднны.

А на шею толпы словно упал топор судьбы — такая это безы-сходность.

А за тым краем,

Як за тым раем,

Мёртвыя, горка заплачам.

Все более опуіцены плечн, все ннже головы. Нн с чем не сравннмые уннженность н скорбь.

Неожнданно над этой скорбью возішкает мать Геленкн. Она внднт, что серый свет повнс теперь н над Кастусем. Тшетно пы-тается она что-то сделать, обратнться к людям, разорвать веревкн, заіцнтнть, оттолкнуть. Тшетно старается повторнть танец клятвы Кастуся после Купалья.

Костер огня н света, в котором он стонт, гаснет, остают-ся нскры этого огня. Как жар от рассыпанного, угасаюшего костра.

Й вдруг мелодня нежностн н любвн. М к этому почтн утасшему пламенн прнблнжается, плывет в воздухе нереальная, фосфорн-ческая тень. Прнзрак. Марыська.

По мере того как она прнблнжается,— в рассыпанном полу-угасшем костре начннают все чаіце н чаше проскальзывать нскры, потом языкн пламенн.

Потом это пламя начннает все больше н больше залнвать лнца людей. Н вот нет уже нн Марыськн, нн матерн.

Есть распятый на цепях Кастусь. Н людн. Н могучпй

гнмн конечной победы.

Пламя, наконец, победшю. Последнне пятна тьмы н сам Князь Тьмы отступшш. Звучнт горькнй, но гордый мотнв.

Остался распятый несломленный человек н людн, залнтые сня-ннем. /

То, чему нмя Народ.

16 студзеня 73 г.

583

Звапы Віцебска (с. 98)

Упершыню — Полымя, 1977, № 6.

Датуецца паводле паметы на рукапісе: «17 лістапада 1973 г. Субота, 13/16». Рукапіс захоўваецца ў бібліятэцы АН БССР,

ф. 11, в. 1, адз. зах. 145. „ „ . _. х

Мела некалькі варыянтау назвау: «Набатныя званы Біцебска»,

«Набат», «Набат над Дзвіной» (з асабістага архіва У. С. Карат-

кевіча).

Пастаўлена ў 1974 г. (рэж. В. Мазынскі). Першая п’еса Карат-кевіча, якая ўбачыла святло рампы Віцебскага тэатра. Ёю адкры-

лася свята 1000-годдзя горада. ^ }

У бібліятэцы АН БССР, ф. 11, в. 1, адз. зах. 144 захоўваецца рукапіс аўтарскай анатацыі «Званоў Віцебска». Яна шмат новага раскажа пра асаблівасці творчай працы над п’есай, канкрэтызуе асобныя моманты яе зместу, а таксама значна пашырыць уяўлен-не пра сацыяльна-гістарычныя ўмовы першай паловы 17 ст., пра паўстанне 1623 г. супраць сацыяльнага і нацыянальна-рэлігій-нага прымусу. Упершыню прапаноўваецца чытачу.

Звапы Віцебска

(анатацыя)

Я канчаю зараз «хроніку жыцця Віцебска ў 1623 годзе». Ясна, што не жыццё кожнага дня горада будзе яе сюжэтам, а толькі тыя дні, у якія дух горада выплеснуўся з незвычайнай сілай: некалькі лістападаўскіх дзён. Тых, калі адбылося паўстанне гараджан супраць полацкага уніяцкага біскупа Іасафата Кунцэвіча. Роўна 350 год назад.

Задума гэтай драматычнай хронікі з’явілася ў мяне даўно, і толькі чыстай выпадковасцю можна растлумачыць тое, што п’еса будзе напісана да такой «круглай даты» — 350 год Віцеб-скага паўстання. 1000 год горада.

Падзеі вядомыя. Пасля сярэдневякоўя, пасля эпохі гуманіз-му і яго войнаў з сярэднявеччам, якія расцягнуліся на сто год, настала досыць страшнае XVII стагоддзе, калі змучаныя, стомле-ныя людзі пачалі шукаць выйсця — адпаведна сваёй эпосе — не там, дзе трэба. Гэтая эпоха спарадзіла абсалютызм — гэта яшчэ й нічога было б — і думку аб тым, што спакой і дабрабыт можа даць людзям толькі адзіная ўлада, улада рэлігійная, Рым. У По-лацку, Магілёве, Оршы, Віцебску ўзначальваў гэты «крыжовы паход» арцыбіскуп Іасафат Кунцэвіч.

Ніколі — амаль! — дагэтуль усходнеславянскае існаванне не знаходзілася пад такою пагрозай. Пагрозай смерці.

У тым, што такое не адбылося,— заслуга і гонар многіх. Але аднымі з першых узнялі свой голас — Віцебскія званы.

Некалькім дням горада, якія, аднак, увабралі ў сябе цэлую эпоху, і прысвечана п’еса.

Горад, на які навалілася ледзь не ўся эра, ледзь не ўся Еўропа, знайшоў у сабе сілу ўстаць і на ўвесь свет заявіць аб павазе да Чалавека і Чалавецтва. Менавіта таму ён і можа быць пры-лічаны да Вялікіх Гарадоў.

Мала таго што ён не сцярпеў пагарды, не сцярпеў таго, што трупы гараджан выкопвалі з магіл і кідалі псам. Гэтага не цярпелі многія. Ён — адзін з нешматлікіх гарадоў сярэдневякоўя — вы-

584

сунуў пазітыўную праграму: «роўнасць людзей перад богам і законам».

Такімі продкамі можна ганарыцца. I я спрабую на лічаных старонках «хронікі» паказаць іх жыццё, тое, як яны, да апошняга, хацелі рабіць сваю штодзённую справу, нікуды не лезці, кахаць, расціць дзяцей, і як, зразумеўшы аднойчы, што яны не толькі «мяшчане», але яшчэ і «грамадзяне» — адкінулі ўсё! Заплацілі дабрабытам, каханнем, складанымі — добрымі і страшнымі адно-сінамі між сабой — дзеля будучыні.

Заплацілі жыццём. Бо галоўнае ў п’есе не іхні быт і нават не паўстанне (усяго дзевяць дзён), а суд і кара.

Ссечаныя галовы, палі, іншая брыда, выдзертыя языкі званоў.

А пераможцамі выншлі ўсё ж гэтыя званы, гэтыя людзі, якія ў эпоху цсмрашальства ўпершыню сказалі тыя словы, выказалі тыя думкі, што і дагэтуль жывяць усіх нас.

«Званы Віцебска»,— піша А. Мальдзіс,— сталі вялікай уда-чай як самога аўтара, так і калектыву тэатра імя Я. Коласа... Атрымалася яркае народнае відовішча, якое было высока ацэ-нена і гледачамі, і крытыкай»1. Гл. таксама рэцэнзіі: А. Лабовіч. На скрыжаванні гісторыі.— Тэатральны Мінск, 1974, № 4; У. Ме-хаў. Званы гневу: Спектакль «Званы Віцебска» ў тэатры імя Якуба Коласа.— Беларусь, 1975, № 2; Н. Юўчанка. Званоў і струн акрыленыя гукі.— Літ. і мастацтва, 1977, 7 студзеня; Ірына Шостак. П’есы, героі, характары.— Полымя, 1976, № 11.

Але ў п’есы няпросты шлях да гледача, ад рукапісу да яго ўвасаблення на сцэне. Яскравая, хоць, вядома, няпоўная карціна гэтай сітуацыі раскрываецца ў лісце У. Караткевіча да рэжысёра Віцебскага тэатра В. Я. Мазынскага. Друкуецца па чарнавым аўтографе, які захоўваецца ў бібліятэцы АН БССР, ф. 11, в. 1, адз. зах. 216.

10 сакавіка 74 г.

Паважаны Валеры Яўгенавіч!

Прачытаў Ваш варыянт п’есы. 3 сім-тым згодзен. Напрыклад, нічога не маю супраць перанясення голаса, хаця і ў некаторым непаразуменні, нашто ён не на пачатку карціны, а ўсярэдзіне (па-мойму, лепей адразу адзваніць і пасля мець развязаныя рукі). I яшчэ, адкуль ён усярэдзіне масавай сцэны гучыць: з неба, ці што.

Але ніякіх пап, ніякіх каралёў, ніякіх цытат з «Беларусі ў эпоху феадалізму». Цытат у п’есе і без таго досыць. I я не збі-раюся і не збіраўся ваяваць ні з Ватыканам, ні з Маскоўскай патрыярхіяй.

Мэта п’есы — у іншым. I, мне здавалася, у Мінску мы гэтую мэту цудоўна разумелі.

Калі ж агульная думка ўсіх, што так лепей — ну што ж: існуе такое словаспалучэнне «не сышліся характарамі».

У Ялце я зрабіў трэці варыянт (ён на машынцы і хутка будзе ў Вас). П’еса прайшла «на ўра», «адстраляўся» я ў першыя ж дні.

1 Адам Мальдзіс. Гісторыя, увасобленая ў драматычным дзеянні.— У кн.: Уладзімір Караткевіч. Старыя беларускія хронікі, с. 300.

585

Усе зацікаўлены. Днямі дасылаю рускі пераклад у Маскву, ые

ведаю, дзеля якой мэты.

«Меня поражает легкость, с какой людн обрашаются с такой,

веіцью, как авторское право. А между тем в нем ясно говорптся,

что мепять нечто вопрекп воле автора н вообіце без его ведома

не рекомепдуется...»

(Гэта цытата з лекцыі нябожчыка М. I. Рома на лекцыі на Вышэйшых сцэнарных курсах, запісаная асабіста мной.)

Ну і там, наконт дробязяў. Чаму знішчаны Вальгіна і Зуліся? Каб гірыцягнуць у п’есу большую колькасць жанчын?

Або Абдзярыха? Па-мойму, ужо лепей яна адна, чым восем бязлікіх баб.

Можаце дзяліць роль хаця на шаснаццаць асоб, п’есу хаця на дзве дзеі. Нават на адну, калі такая ўжо мода пайшла, але

ў гіесе застанецца тое, што ёсць.

Мяне здзіўляе зробленае. Гэта — беспрэцэдэнтны выпадак, і, прызнацца, я проста не думаў, што мы дакоцімся да такога. П’еса павінна зацвярджацца так, як напісаў я.

Без ніякіх модлаў Багусі (характар ў яе не той), без выкінутых главароў (гэта ўсё адно што «Пугачоў» без Хлапушы), без нясціп-лых песень, якія чамусьці аддадзены ў вусны аднаму з самых трагічных персанажаў, Еўзе Бабук.

Вы пачынаеце свой рэжысёрскі шлях не з самага лепшага: з непавагі да аўтара. А ён хоча, как быў выключны Віцебскі тэатр і ў ім выключны рэжысёр з выключным спектаклем.

Першая карціна перакампанавана няўдала, не ў духу гэтага ідэалыіага рэжысёра. Глядзіце самі.

У мяне У вас

— Абурэнне народа на- — Скандал.

растае. — Прамова Сцяпана.

— Прамова Сцяпана. — З’яўленне Кунцэвіча,

— Намёк на каханне Зу- калі яшчэ нічога нікому ані лісі (дарэчы, куды яно падзе- д’ябла няясна. Багусі яшчэ не лася?) было і таму няясна і невядома,

— Спрэчка з Вольхам, за што сварыцца біскуп на канфлікт міра і вайны. Палікара, за што лае іх Ропат.

— Правільна. З’яўленне Замест піка — правал.

Багусі можна і трэба аднесці — Невядома, нашто тут

сюды. Еўга? Чаму Кунцэвіч, яшчэ не

— Канфлікт з-за яе. ведаючы яе прароцтва, да гэ-

— I з’яўленне галоўнага тага, адпусціў Ропата цэлым? ворага. Калі расстаноўка сіл — Спрэчка Ропата і Воль-ужо ёсць. Іасафаг здаецца не- хі.

пераможным. Пік карціны. — 3-за чаго?

— Але адразу ж трэшчы- — Зноў агітацыя. Ды была на. Таямніца, што пазней па- ўжо яна.

губіць I. К. і Ропата. Таму тут — Невядома, нашто кахан-

і Еўга. Таму тут і , Касінскі, не Ропата і Багусі.

спружына ўсяго. — I, як Піліп з канапель,

— I, для сувязі з наступ- рашэнне, аб дэлегацыі. ным, дэлегацыя.

Парушана стройная сістэма. I так паўсюль.

...ІІесню на Вашай 34 ст. можаце браць, калі трэба. А вось

586

ад песень Кунцэвіча трэба адмовіцца. ён мог сам-насам з сабою паспрабаваць адпусціць каленца, але спяваць мірскія песні пры чужых — не стане. Ён не страшнаваценькі злодзей (ён — злодзей, дьі толькі страшны). Ён не Яромка з чВражьей снлы>. ён — біскуп. I гэта перпі за ўсё.

Тое, што зроблена,— гэта безадказнасць. Нават у канцы. Толькі плюхнулі на ногі цамянкай — і вось, без зацямнення, статуі, некуды дзеўся народ, і адзін Палікар (без антыпода і сябра па няшчасці, Сапегі) блукае па сцэне, невядома, дзеля чаго.

Для мяне гэта непрымальна. Тым больш што Вы не так ужо й памянялі тэкст, толькі што ліквідавалі ў ім пару лепшых кавал-

каў.

Як гэта Вы маглі ўсё ж спачатку бачыць і загарэцца, а пасля раптам «не бачыць»? Розуму не прыкладу.

На гэтым да пабачэння. Варыянт дашлю. Калі ён Вам, вядома, яшчэ патрэбен.

3 прывітаннем Ул. Караткевіч.

Ліст не быў адасланы адрасату. Але пра тое, што быў напі-саны, Караткевіч паведаміў Мазынскаму ў другім лісце: «Адра-зу па атрыманні Вашага варыянту (у якім з сім-тым згодзен, у чым і Вы пераканаецеся) напісаў быў Вам ліст, але раздумаў яго адпраўляць» (Літ. і мастацтва, 1987, 4 верасня).

Як ужо адзначалася, спектакль меў надзвычайны поспех. Высока ацэнены крытыкай. Бясспрэчна, гэтаму паспрыяла твор-чае паразуменне аўтара п’есы і рэжысёра. В. Мазынскі ўспамінаў: «Потым усё, што было дадумана, вылецела, спектакль ішоў нармальна і без прыдумак» (Літ. і мастацтва, 1987, 4 верасня).

У жалобным слове ў сувязі з дачаснаіі смерцю Караткевіча Мазынскі пісаў: «Як патрэбен яго максімалізм. Яго ўпартасць. Яго настойлівасць, з якой ён стукаўся ў нашу свядомасць. У кож-ным ягоным радку гучыць настойлівае — «не здрадзь!». Не здрадзь сабе, чалавек! Не здрадзь зямлі, на якой нарадзіўся. Як ён быў заклапочаны, каб мы зразумелі свае вытокі...

Менавіта гэта вось увайшло ў мяне ад Караткевіча, з ягоных п’ес». (Літ. і мастацтва, 1984, 27 ліпеня).

Уладзімір Караткевіч ЗБОР ТВОРАЎ У ВАСЬМІ ТАМАХ, том 8, к н і г а 1 МІНСК «МАСТАЦКАЯ ЛІТАРАТУРА» 1990

***