Затем я обратил внимание на его книгу, написанную в экзотически-приключенческом стиле Янки Мавра "Грот афалины":

Позднее, уже в зрелом возрасте попалась на глаза книга "Эрпиды на планете Земля":

А также книга "Новосёлы" (с рисунками Генриха Валька), в которой есть одноимённая глава:

***

У фантастыцы ёсць свае «архетыпы» – сюжэты, якія раз-пораз паўтараюцца ў розных варыяцыях і нязменна кранаюць чытача. Адзін з іх – сяброўства героя-зямляніна з іншапланецянінам. Па гэтай мадэлі пабудаваны шэраг класічных фантастычных твораў, і не толькі літаратурных. Прыгадаем сусветна вядомыя і па сёння любімыя падлеткавыя кінастужкі «Іншапланецянін» (1982, рэж. Стывен Спілберг) ці «Палёт навігатара» (1986, рэж. Рэндал Клэйзер). А таксама папулярны сіткам «Альф» (1986, рэж. Пол Фаска).

На гэты ж архетып абапіраецца і сюжэт дзіцячай фантастычнай аповесці «Эрпіды на планеце Зямля» вядомага беларускага пісьменніка Паўла Місько. Дзеянне аповесці разгортваецца ў звычайнай беларускай вёсцы недзе ў канцы 1970-х – пачатку 1980-х гг., да з’яўлення мабільных тэлефонаў і суцэльнай камп’ютарызацыі, што ўжо само па сабе сёння выглядае экзатычна. Адразу варта адзначыць, што апошнім часам назіраецца сапраўдная мода на 1980-я гады. Найбольш яскравы прыклад названай тэндэнцыі – папулярны амерыканскі серыял «Вельмі дзіўныя справы» (праект братоў Дафераў, распачаты ў 2016 г.).

Атрымалася так, што ў творы Паўла Місько супалі некалькі тэнэнцый, якія выглядаюць надзвычай актуальнымі і, можна спадзявацца, павінны паспрыяць поспеху яго ў сучасных юных чытачоў.

Галоўны герой аповесці хлопчык Ваня Гардзей знаёміцца з іншапланецянінам, які прыляцеў на зямлю на апараце, падобным да метэарыта. Іншапланецянін вядомы як Эрпід, – не жывая істота, а робат, ды і слова «Эрпід» не імя, а абрэвіятура: «электронны робат-паліглот ізаляванага дзеяння». Сама назва падкрэслівае здольнасць апарата ведаць мноства чалавечых моў. Менавіта праз мову, праз гаворку ці тэлепатычнае счытванне думак Эрпіды вывучаюць чалавецтва.

Аб тым, што Эрпід тэлепат, Ваня даведваецца амаль адразу пасля знаёмства з робатам. Паказальна, што іншапланецянін можа не проста абменьвацца думкамі з суразмоўцам, але і загружаць у мозг чалавека розную інфармацыю, прычым на адлегласці і без згоды самога чалавека. Гэтым беларускі Эрпід нагадвае іншапланецяніна з кінастужкі «Палёт навігатара», які пацярпеў крушэнне на Зямлі і, каб мець магчымасць вярнуцца дадому, запісаў зорныя карты і свой маршрут у мозг хлопчыка, які быў паблізу ў момант катастрофы.

Адразу адзначым: у савецкі пракат стужка «Палёт навігатара» трапіла толькі ў студзені 1990 года, у той час як аповесць Паўла Місько выйшла кнігай у выдавецтве «Юнацтва» ў 1987 г. Такім чынам, гаворка ідзе не пра запазычанне, а пра агульную атмасферу 1980-х гадоў, у якой нараджаліся ўсе вобразы іншапланецян з прыведзеных вышэй твораў.

Праз свае тэлепатычныя здольнасці іншапланетныя госці ўносяць поўны хаос у жыццё сям’і Гардзеяў і іх аднавяскоўцаў, але, зразумела, заканчваецца ўсё добра.

У творы Місько шмат гумару, і гэта не толькі камічныя сітуацыі. Многія смешныя моманты звязаны з тым, што Эрпіды не разумеюць вобразнага маўлення, а героі, асабліва цэнтральны персанаж Ваня, размаўляюць, ужываючы вялікую колькасць фразеалагізмаў, прыказак і прымавак. Мова твора надзвычай багатая, па ім літаральна можна знаёміцца з выключнай разнастайнасцю і прыгажосцю беларускай гаворкі, з дасціпнасцю і народным гумарам, якія яна здольна перадаваць адной трапна ўжытай фразай ці нават адным дарэчным словам.

У цэлым і акрамя жартоўных момантаў мова твора, несумненна, узбагаціць слоўнікавы запас юных чытачоў. А чытачу больш даросламу нагадае пра тэст Цьюрынга. Бо здольнасць разумець пераносны сэнс і разнастайныя слоўныя канструкцыі з непрамым значэннем выразна адрознівае ў творы мову людзей ад мовы разумнай машыны Эрпіда. «Як вы там вывучалі зямныя мовы, што не можаце разумець такіх простых выразаў?» – здзіўляецца Ваня, чарговы раз не знайшоўшы паразумення са сваім іншапланетным суразмоўцам.

Эрпід не добрая, прыхільная да людзей істота, як бывае часцей за ўсё ў дзіцячай фантастыцы. Ён у цэлым да людзей прыхільны, але лічыць, што сам лепш за іх ведае, што таму ці іншаму зямляніну патрэбна, і гатовы чалавеку гэта падарыць, прычым без запыту апошняга і абсалютна нечакана. Наладзіўшы стасункі з Ванем, Эрпід пачынае дагаджаць і яму. А Вані зусім не падабаецца такое ўмяшанне ў яго жыццё і жыццё яго сямейнікаў!

Дарэчы, падобны матыў юны аматар фантастыкі сустрэне, калі падрасце, у класічным апавяданні Айзека Азімава «Хлус!», якое выйшла яшчэ ў 1941 г. Там робат таксама мае тэлепатычныя здольнасці і таксама імкнецца дагаджаць людзям, з якімі стасуецца. Ён карыстаецца пры гэтым Законам робататэхнікі – забаронай для робата шкодзіць чалавеку сваімі дзеяннямі ці бяздзейнасцю. Дарэчы, само апавяданне стала класічным менавіта таму, што якраз у ім Азімаў упершыню сфармуляваў Першы закон робататэхнікі.

У Эрпідаў такіх законаў няма, яны проста імкнуцца ашчаслівіць чалавека, не спытаўшы папярэдне яго згоды: «На нашай планеце нічыйго дазволу не пытаюць, каб рабіць добрае адзін аднаму. Проста ўлоўліваем тое, што больш непакоіць чалавека, і памагаем». Бывае так, што ў прышэльцаў гэта атрымліваецца, так споўнілася даўняя мара Двайнога Гардзея, дзядулі галоўнага героя. У той жа час некалькі персанажаў пацярпелі і нават трапілі ў лякарню праз эксперыменты іншапланецян.

З дыялогаў паміж Эрпідам і Ванем мы даведваемся пра жыццё на роднай планеце прышэльца. Многае тут выглядае незвычайна для зямляніна. Пачынаючы з таго, што планета існуе ў сістэме двух сонцаў. Эрпід расказвае: «У нас няма ночы. Адно сонца заходзіць, другое ўсходзіць». І заканчваючы тым, што разумныя жывыя істоты з гэтай планеты – не людзі. Больш за тое, яны бліжэй да зямных раслін: «Энергію нашы людзі засвойваюць непасрэдна ад сонца, ад яго праменняў», – апавядае Эрпід.

І тут, у апісаннях іншапланетнага разумна-расліннага соцыуму, мы сустракаем яшчэ нямала нечаканых літаратурных паралеляў. Напрыклад. нечым планета, адкуль прыбыў Эрпід, няўлоўна нагадвае «Цудоўны новы свет» Олдаса Хакслі, дзе людзі вырошчваліся штучна, ад самага пачатку прыстасаваныя да ўмоў, у якіх ім давядзецца працаваць. Штучна ж вырошчваюць і разумных істот на планеце Эрпідаў. І ім таксама надаюць патрэбныя якасці.

Выданне 2007 г.

А месцамі планета Эрпідаў нагадвае і свет Джорджа Оруэла з рамана «1984»: «Усе хаценні, усе думкі кантралююцца. Зялёнчыкі хочуць толькі тое, што патрэбна для ўсіх, для нашай цывілізацыі», – тлумачыць Вані Эрпід.

Такое мастацкае пераасэнсаванне пэўных ідэй – асаблівы талент. Тым больш – пераасэнсаванне іх для дзіцячага твора. І мы бачым, што Павел Місько быў надзелены ім у поўнай меры.

На самай справе прастора аповесці багатая не толькі на літаратурныя алюзіі, зразумелыя юнаму ці даросламу чытачу. Традыцыя беларускай савецкай фантастыкі для дзяцей прадугледжвала імкненне аўтараў не толькі забаўляць юнага чытача, але і зацікавіць яго пэўнымі навуковымі фактамі і ўзбагаціць новымі ведамі. Першы дзіцячы фантастычны твор у беларускай літаратуры – «Чалавек ідзе!» Янкі Маўра – задумваўся і пісаўся з навучальнай мэтай, каб пазнаёміць дзяцей з сутнасцю эвалюцыі і асноўнымі звесткамі па палеанталогіі, геаграфіі, біялогіі, нават псіхалогіі. Ёсць і ў Місько навуковыя звесткі, але падаюцца яны мімаходам у дыялогах персанажаў, не запавольваючы рух сюжэта. Напрыклад, Ваня ў адной са сцэн разважае пра фотасінтэз: «У нас таксама, Лёня казаў, расліны засвойваюць энергію сонца і ўсякія прадукты, рэчывы робяць, запасаюць. Фотасінтэз называецца, ці што... Мы гэтага яшчэ не праходзілі...» Але прыгодніцкі элемент у творы яўна пераўзыходзіць навуковы.

У аповесці ўздымаюцца і іншыя актуальныя сёння тэмы. Праз вельмі абаяльны, харызматычны вобраз дзядулі галоўнага героя ўводзіцца тэма гістарычнай памяці аб падзеях Вялікай Айчыннай вайны. Героі разважаюць пра экалогію, пра любоў да роднага краю і яго прыроды.

Асабліва кранальнымі выглядаюць звычайныя побытавыя рэчы, апісанне жыцця простай вясковай сям’і. Пісьменнік выкарыстоўвае рэалістычны метад паказу фонавых падзей і апісанняў, што надае твору большай праўдападобнасці і псіхалагічнай праўдзівасці.

Аповесць «Эрпіды на планеце Зямля» Паўла Місько з тых твораў, якія не страчваюць актуальнасць вельмі доўгі час і падаюцца аднолькава цікавымі і дзецям, і нават унукам сваіх першых чытачоў. Бо ў ім мы бачым і захапляльны сюжэт, і цікавых персанажаў, і добры гумар. Адначасова падзеі твора і думкі дзеючых асоб даюць чытачу глебу для разваг над сур’ёзнымі пытаннямі – ад экалогіі да псіхалогіі чалавека і яго стасункаў у соцыуме.

Пасмяротнае выданне 2022 г.

Аўтар публікацыі: Марыя Шамякіна.

Крыніца: Звязда

https://www.nlb.by/by/news/naviny-biblija...

http://archivsf.narod.ru/1931/pavel_misko...

***

С 2018 г. серия "Бібліятэка прыгод і фантастыкі" кроме вышеуказанного«Эрпіды на планеце Зямля», пополнилась следующими изданиями:

https://zviazda.by/be/news/20190608/15600...

https://www.sb.by/articles/u-byarezine-ku...

https://akademkniga.by/katalog/hudozhestv...

Дарэчы, стужка здымалася яшчэ ў нямым варыянце, хаця ў час працы над ёю ўсе другія фільмы кінастудыі выпускаліся гукавымі. Так ужо атрымалася, што гэты сціплы дзіцячы фільм мімаволі паставіў канчатковую кропку над пэўным гістарычным этапам развіцця кінамастацтва рэспублікі.

«Палескія рабінзоны» занялі асобнае месца ў шэрагу фільмаў тых часоў. Своеасаблівасць карціны заключалася ў тым, што ў ім удала аб'яд- ноўваліся прыгодніцкі жанр з жанрам асветніцкім. Кінематаграфісты вядуць расказ аб прыгодах маленькіх герояў так, што кожнае іх падарожжа па

восграву адкрывае ім штосьці нечакана новае, надзвычай цікавае. Падлеткам паступова адкрываюцца тайны прыроды — жывёльны і раслінны свет беларускага Палесся. Хлопчыкі вучацца распальваць касцёр і гатаваць на ім ежу, рабіць укрыццё ад дажджу — будан... Яны сочаць за тым, як вядуць сябе бабры і лягушкі, стракозы I пчолы, аднойчы сутыкаюцца з мядзведзем... Вельмі выразным і цікавым для маленькіх гледачоў атрымаўся сон Віктара. Хлопчыку ў сне ўдаецца здзейсніць немагчымае, тое, пра што ён аднойчы сказаў сябру: «Цікава быць маленькім з вяршок, гуляць па траве, як па лесу». Віктар сніць, быццам ён вандруе па траве, як па першабытнаму лесу, усё, што абкружае яго — травінкі, кветкі, насякомыя, бачыцца яму агромністым. Па траве весела скачуць вялізныя вусатыя конікі і нетаропка поўзаюць доўгія лахматыя вусені. АгромнІстых памераў шапка грыбо-баравіка дазваляе хлопчыку хавацца пад ім ад жаркага сонца. 3-за пакрытай вялікімі каплямі расы суніцы выскоквае вялізарная жаба • і перагароджвае вандроўніку дарогу. Віктар змагаецца з жабай і наты- каецца на вожыка, калючкі якога нагадваюць вострыя пікі і ўжо, здаецца, вось-вось увап'юцца ў парушальніка спакою. «Палескі рабінзон» бяжыць ад страшэннага вожыка і... прасынаецца.

Немудрагелістая стужка, героямІ якой аказаліся два хлопчыкі і пры- рода Палесся, не згубілася сярод другіх фільмаў той пары, дзіцячая аўдыторыя добра прымала вандраванні маленькіх беларускіх рабінзо- наў. Як паказала жыццё, інтарэс да гісторыі, выкладзенай Я. Маўрам, не згас і пазней. Кінематограф вабілі падобныя прыгодніцкія гісторыі.

«Палескія рабінзоны» — гэта першая сапраўдная беларуская карціна для дзяцей... У фільме ёсць выдумка, аператарская і рэжысёрская вынаходлівасць...»1

1 Кіно. 1935. 16 сак.

Гісторыя кінамастацтва Беларусі. Энцыклапедыя. У 4 тамах

А. В. Красінскі

Издательство Беларуская навука

Год издания 2001

Т. 1: 1924 — 1959 / склад. А. В. Красінскі. — 2001. — 277 с.: ил. — Указ.: с. 267—275. — ISBN 985-08-0464-5

с. 66, 67, 214, 253 к/ф "Палескія рабінзоны". 1935. сц. Я. Маўра

ПОЛЕССКИЕ РОБИНЗОНЫ (ПАЛЕСК1Я РАБ1НЗОНЫ) (ROBINSONS FROM THE POLESYE) нем., ч/б, 6 ч., 1800 м (вар. 1934 г. — 1574 м, вар. 1938 г. — 1584 м), в/э 22.11.1935 г.

Сц. Я.Мавр; реж. Иосиф Бахар, Леонид Молчанов; оп. С. Иванов; худ. В.Покровский. В ролях: А. Слесаренко (Мирон), Ю.Кучаев (Виктор).

Фильм сохранился без 5-й и 6-й частей.

Детский приключенческий фильм.

Экранизация одноименной повести белорусского писателя Янки Мавра (1930).

Два друга — “неутомимый химик” Виктор и “неустрашимый натуралист” Мирон —во время весен¬него половодья на Полесье отправляются на лодке за экспонатами для школьного уголка живой природы. Мальчики увлекаются ловлей ужа, лодка переворачивается. Они оказываются в воде, а лодку уносит течением. Виктор и Мирон выбираются на берег и обнаруживают, что они на затерянном среди глухих болот островке. “Полесские робинзоны” находят кострище и таинственные следы, видят непонятно почему падающие деревья. Ночью впечат¬лительному Виктору снится фантастический сон- превращение. Пользуясь знаниями, почерпнутыми из любимых книг, они разжигают костер, строят шалаш, пытаются сачком ловить рыбу, пилят проволокой (по- американски) деревья, чтобы сделать плот. Едой мальчи¬кам служит заяц, которого ударила сова. Не забыв про свою главную цель, они вслед за ужом ловят черепаху. Кроме того, они выкуривают из дупла пчел и достают мед. Появляется медведь. Виктор бросает химический пакет. Испугавшись взрыва, медведь убегает. Ребята продолжают строить плот. Вновь появляется медведь. Спасаясь от него, Мирон проваливается в болото. Виктор вытаскивает его. На остров приплывает лесник. Мальчики находят оставленный им мешок с зерном, делают муку и пекут лепешки. У них возникает вопрос, кто мог спрятать зер¬но — не кулак ли? Столкнувшись с лесником, Виктор и Мирон отбирают у него ружье и пытаются арестовать как “подозрительный элемент”. Завязывается борьба. Опять появляется медведь. Лесник защищает ребят. Выясняется, что зерно он привез, чтобы подкармливать зверей, что медведь ручной, а на острове живет потому, что пугал колхозных лошадей. На своей лодке лесник увозит Виктора и Мирона с их трофеями — ужом и черепахой — на “большую землю”.

“Комедийные приемы очень увлекательны и делают восприятие фильмы более ярким... Интересен вообще материал сам по себе, режиссером и оператором неплохо показаны отдельные эпизоды фильмы, но они не увязаны крепкой сюжетной линией, которая часто обрывается и теряется во второстепенном. Много внимания... уделено... “проходным” сиенам, которые отвлекают внимание... от главного” (РБ. 1934. № 1—3. С. 5—6).

“До сих пор детским фильм назывался сплошь и рядом такой, у которого содержание взрослой картины было обнажено до откровенной схемы с наперед готовой моралью. Непринужденный и яркий показ природы, растений, животных, смелая фантазия и стремительные приключения ждали детей где угодно — в книге, в театре, по радио, — но не в кино... Фильм молодых режиссеров... полон недочетов, обычных для первого произведения. Но фильм этот ломает надоевшую “детскую традицию” и, хотя в нем мало Полесья и еще меньше робинзонады, он воспринимается ребятами с восторгом именно потому, что вместо ярлычков он оперирует живыми явлениями... Природа показана разнообразно и интересно. В особенности хорош сон. Мечта мальчика увидеть себя таким маленьким, чтоб каждая травинка казалась бревном, осуществляется во сне. И растения, и животные предстают перед зрителями в бесконечно увеличенном виде. Мальчик ходит под грибом, как под дубом. Лягушка предстает... увеликаненным крокодилом. Но увлекшись показом природы и проявив при этом и свежесть и непринужденность, режиссеры забыли своих героев... У ребят в зале совершенно естественно возникает куча вопросов: кто же эти ребята на экране? Как они попали на остров9.. Приключения наворачиваются сами по себе, и активность ребят никак не направляет события. Герой — страдательный, а не формирующийся элемент в том, что происходит... Это снижает ценность фильма, но никак не снижает его значения — первого в детском кино, оперирующего живой природой, пытающегося разговаривать с детьми свободно, изобретательно, весело, с учетом их возраста, но без сюсюкания и пренебрежительных скидок на возраст” (Оттен Н. Без скидок // Веч. Москва. 26.X. 1934).

“Нужно было много уменья и живой выдумки, чтобы на этой простенькой канве дать полнометражный, веселящий, увлекательный фильм... Картина в высшей степени динамична. Каждый эпизод сам по себе захватывает. Сменяются эпизоды быстро и между ними существует крепкая логическая связь... Животных в фильме показано много... Для ребят это очень интересно и поучительно. Требовательные судьи скажут: где же познавательная ценность фильма? Животные показаны, но почему о них ничего не рассказано. Чему же учит фильм?.. Но так ли уж обязательно для каждого детского фильма чему-нибудь учить? Мы не требуем ведь этого от фильма для “взрослых”. Важно, чтобы дети получали здоровые эмоции, и фильм... эти функции выполняет. Фильм показывает детскую самодеятельность, активное отношение к препятствиям и преодоление их. Давая мало сведений о животных, он хорошо показывает их, возбуждает любопытство к ним. А любопытство — первая ступень к знанию. Полный хорошего юмора, фильм возбуждает здоровый смех, развивает жизнерадостность, любовь к природе и жажду исследования ее” (Палей А. “Полесские робинзоиы ” // Кино. 22.XII. 1934).

“Это первая настоящая белорусская картина для детей, ибо “Печать времени” была очень плохой картиной... [Здесь] есть выдумка, операторская и режиссерская изобрета¬тельность, она занятна не только для детей, но и для взрослых” (Динамов С. Тематика киноискусства советской Белоруссии // Кино. 16.111.1935).

“Неприятие в произведении искусства острой фабулы, характерное для начала 30-х годов, имело печальные последствия... Приключенческие фильмы в подобных случаях оказывались особенно уязвимыми. Герои их были таковыми лишь по сюжетной принадлежности, но не по сути своей. Если в 20-е годы герои фильмов “Красные дьяволята ” или “Дети бури ” противостояли авантюристу и преступнику... то в первой половине 30-х годов в приключенческих картинах такт героев не существовало. Жанр этот перестал, таким образом, выполнять свою важнейшую задачу — пропагандировать средствами кинематографа социалистическую романтику, воспитывать благородные чувства... Более того, появился детский “антиприключенческий” цикл фильмов, в которых делалась попытка (конечно, безнадежная) осмеять фантазию, романтику, опорочить стремление к героике и приключениям... Чаще всего героями этих фильмов были подростки, увлеченные наиболее популярной в то время зарубежной литературой — произведениями Жюля Верна, Даниэля Дефо, Фенимора Купера, Джека Лондона. Таким образом, под удар попадало все то, что вполне закономерно привлекало к себе внимание и интерес детей... [Полесским робинзонам] кажется, что с ними происходят таинственные приключения. Однако... все объясняется самым будничным образом и всякий конфликт снимается. Деревья, которые “сами спиливаются ”, оказывается, были подгрызены бобрами, “заколдованный” дикий медведь был дрессированным, классовый враг, прячущий в лесу зерно, оказывался добродушным хозяином медведя — лесником. Фильм довольно назойливо доказывал, что приключений на свете вообще “не бывает ”. Беда не в том, что все таинственные происшествия имели самое будничное объяснение, а в том, что идейный посыл фильма был ненужным, фальшивым” (СПФ. С. 68—69).

“Сюжет первоисточника... претерпел значительные изменения. Если в повести наряду с приключениями юных героев, связанными с их жизнью среди полесских болот, большое место отведено борьбе подростков с диверсантами, то в сценарии все внимание сосредоточено на трудностях, с которыми пришлось столкнуться оказавшимся без крова и пищи ребятам. Изменен в картине и возраст персонажей. Не учащиеся техникума, а школьники стали [ее] героями... Фильм создавался в расчете... главным образом на учеников младшего и среднего возраста... Своеобразие этого фильма... состояло в том, что приключения детей в нем удачно сочетаются с познавательной стороной, с живым увлекательным рассказом о тайнах природы... Кинокартина... прививала детям любовь к прекрасному, воспевала красоту родного края... [Она] принадлежит к тому типу картин, в которых изобразительная трактовка является одним из решающих факторов удачи или неудачи произведения... С.Иванов очень верно и точно понял замысел произведения: он сумел запечатлеть на пленку приключения полесских робинзонов с тем пристальным вниманием, с той любовью к окружающему, с какой должны были воспринимать его маленькие путешественники. Глаза оператора... стали глазами ребят, которых очаровала и захватила неброская, неяркая, но удивительно богатая и по-своему красочная природа края, где они родились и делают свои первые шаги по жизни” (ИБК. Т. 1. С. 175—177).

Библиография: Некрашевич Л. Путь белорусской кинематографии //Сов. кино. 1934. № 11—12. С. 99; РБ. 1934. № 11—12. С. 2—3; РБ. 1938. № 3. С. 18; Гулак В. Встреча с “Полесскими робинзонами” // СБ. 18.1.1968; ИСК. Т. 2. С. 409; СПД. С. 123—124; Ліпень Ф. Першы, адрасаваны дзецям // ЛіМ. 23.VIII. 1985; Слесарэнка А. Як я быў “палескім рабінзонам” // ЛіМ. 19.XII. 1986.

ИБК — История белорусского кино. т. 1. Мн. 1969; РБ — журнал "Репертуарный бюллетень по кино" (с 1936 — Репертуарный бюллетень); СБ- газета "Советская Белоруссия"; ИСК — История советского кино. т. 2 — М. 1973; СПД — Смаль В. Сквозь призму десятилетий. Мн. 1980; ЛіМ — газэта "Літаратура і мастацтва"

Все белорусские фильмы . Том 1, Игровое кино, 1926-1970: каталог-справочник / АН Беларуси, Ин-т искусствоведения, этнографии и фольклора; [Автор. -сост. Игорь Авдеев, Лариса Зайцева] = Все белорусские фильмы. Том 1, Художественные фильмы, 1926-1970: каталог

Інстытут мастацтвазнаўства, этнаграфии и фальклору iмя К.Крапiвы

Мн. Беларуская навука , 1996

1 том (238 стр.): Илл. ; 30 см

НЕОТКРЫТЫЕ ОСТРОВА (НЕАДКРЫТЫЯ АСТРАВЫ) (THE UNDISCOVERED ISLANDS)

— цв., обычн., 7 ч., 1814 м, 64 мин., в/э 29.III. 1975 г.

Др. назв. “Полесская одиссея”, “Робинзоны", “Полесские робинзоны”.

По заказу Государственного комитета Совета Министров СССР по телевидению и радиовещанию.

Сц. К.Губаревич; реж. Леонид Мартынюк; оп. Ф.Кучар;худ. Ю.Булычев, А.Тихонович; комп. Р.Хозак, Ш.Каллош, О.Янченко; звукооп. В.Демкин; втор. on. С.Фомин; ред. Р.Романовская; худ.-грим. Л.Емельянов; худ. по кост. Л.Шикалович; монт. А.Можейко, Л.Кузьмич; дир. А.Слюнков, А.Кочегаров. В ролях: Олег Капчевский (Олег), Дима Солодухо (Дима); М.Гурбанович, И.Самсонов, Т.Чекатовская, А.Зимина, И.Капчевская, С.Тихонович, Г.Бурак, Э.Горячий, Д.Мазуро, Г.Красько, Г.Кобец.

Детский приключенческий телефильм.

Экранизация по мотивам повести белорусского писателя Янки Мавра “Полесские робинзоны" (1930).

Деревенский мальчик Дима и приехавший на каникулы из города Олег собираются к деду Димы, который должен отвезти их в заповедник. На берегу реки они видят лодку, и Олег уговаривает Диму покататься. Дима опасается заблудиться: на озере много островков, проток и т.д. Но они все же едут — порыбачить, а Олег еще и пофотографировать животных, чем он увлекается. Чтобы поймать ужа, мальчики забираются на упавшее в воду дерево. Лодка уплывает. Через некоторое время они добираются до берега на проплывающем мимо бревне. Им приходится идти по трясине (берег заболочен). Наконец они выбираются на сухое место и, засыпая, надеются завтра быть у Диминого деда. Утром они видят стадо кабанов, волков, бобров, а потом обнаруживают, что они на острове. Дима говорит, что надо строить плот, и перенести его к берегу через болото. С помощью линзы они разжигают костер и делают шалаш на случай дождя. Ночью их костер видят два браконьера. Утром мальчики находят лосенка, попавшего в сетку. Дима догадывается, что на острове браконьеры. Мальчики видят их, прячутся, и Олег фотографирует, как те ловят бобров. Проследив за браконьерами, мальчики выходят к их избушке. В отсутствие браконьеров Дима забирает оттуда шкурки бобров: иначе не докажешь вину браконьеров (фотоаппарат падал в воду, и пленка могла испортиться). Тем временем браконьеры убивают лосенка и, обнаружив пропажу, уходят. Мальчики решают отдохнуть в избушке, а утром перенести найденную рядом лодку на берег. Они разговаривают о том, кем хотят стать, о дружбе. Дима приглашает Олега приезжать каждый год — открывать острова. Над заповедником пролетает вертолет, разыскивающий мальчиков. Они в это время перетаскивают лодку, ио она оказывается дырявой и тонет. Из вертолета замечают мальчиков и забирают их с острова. Ребята сообщают о браконьерах и о том, что Олег их сфотографировал. Участковый милиционер доволен: этих браконьеров давно искали.

“[В.Мартынюк:] Герои [фильма объединены].., общей страстью — путешествовать... Хотя приключения и пробуждают сильные чувства, но они должны быть добрыми. Сильными и добрыми. Обостренное чувство добра, воспитанное с детства, поможет будущим взрослым гражданам точно определить свое место в нашем сложном мире. Поэтому каждый эпизод нашего фильма, непосредственно связанный с живой природой, мы строили так, чтобы юный зритель учился любить окружающий его мир, людей, ценить дружбу, доброту" (Соловьев В. Двое в одной лодке [Интервью с Л.Мартынюком]// ВМ. 14.XII. 1974).

Все белорусские фильмы: Том 2. Игровое кино (1971-1983). Менск: Беларуская навука, 2000. ISBN 985-08-0348-7 (985-08-0349-5)

Укладальнікі: Ігар Аўдзееў, Ларыса Зайцава

***

Двухсерийный художественный фильм "Чудо-остров, или Полесские робинзоны" 2014 – это история о приключениях современных белорусских школьников Ильи, Мирона и его сестры Юли, которые отправляются на поиски острова, описанного Янкой Мавром в знаменитой повести «Полесские робинзоны». Помимо детей в те же края отправляется охотник за сокровищами Юрий. Дед Мирона и Юльки Семен Владленович становится проводником «черного копателя» в полесских болотах. Преодолев немало препятствий и трудностей, юные искатели приключений попадают на удивительный Бобровый остров, заповедное место в лесу, в котором сходятся времена и открыты пути в иное измерение. Здесь, на Чудо-острове, дети попадают во владения волшебника и чернокнижника Пана и встречаются со своими сверстниками – главными героями повести Янки Мавра «Полесские робинзоны» Виктором и Мироном… Чтобы преодолеть все препятствия Илье, Мирону и Юле понадобятся храбрость, знания и, самое главное, дружба.

Режиссер

Сергей Сычёв

Сценаристы

Федор Конев, Егор Конев

Оператор

Сергей Милешкин

Композитор

Владимир Кондрусевич

Художник

Александр Чертович

Актеры

Анастасия Кравченя, Александр Талако, Михаил Каранецкий, Егор Розсудовский, Егор Шик, Александр Ткачёнок, Геннадий Овсянников, Владимир Иванов (VIII), Игорь Денисов, Сергей Власов (II),

Татьяна Бовкалова

эпизод

Константин Конюхов

эпизод

Антон Жуков

эпизод

Анатолий Цуба

эпизод

:::

Стварэнне кінастужкі «Дзеці партызана» не было выпадковай з'явай. Карціна літаральна вырасла з «Палескіх рабінзонаў» — аповесці Янкі Маўра і нямога фільма Я. Бахара і П. Малчанава. Справа ў тым, што аповесць Я. Маўра і пасля з'яўлення ў 1934 г. кінастужкі заставалася ў поле зроку як магчымы аб'ект экранізацыі. Фільм Бахара і Малчанава здымаўся толькі ў нямым варыянце, і таму такі цікавы для дзяцей сюжэт як бы сам напрошваўся на варыянт больш сучасны — гукавы. Да вайны новы фільм зрабіць не паспелі, але пра задуму не забыліся, і ў самых першых планах адноўленай кінасгудыі зноў узнікла гэтая назва «Палескія рабінзоны». Тэма на працягу сямі гадоў «качавала» з аднаго плана ў другі, а рэальных вынікаў не было. Прымацоўвалі да яе і некаторых рэжысёраў, але зацягванне тэрмінаў падрыхтоўкі сцэнарыя зусім не спрыяла іх зацікаўленасці тэмай. Урэшце прафесійны кінадраматург Г. Калтуноў падрыхтаваў сцэнарый. Яго запусцілі ў вытворчасць з задан- нем Фігуроўскаму дапрацаваць сцэнарый у перыяд працы над фільмам. Сцэнарый перарабляўся, удасканальвоўся на працягу амаль усяго зды- мачнага перыяду. Але яго недахопы так і не былі пераадолены до канца. У пошуках займальнасці Калтуноў і яго памагатыя паступова адыходзілі ад рабінзанады ў бок варожых дзеянняў здрадніка, які, каб замесці сляды мінулага, Імкнуўся знішчыць дзяцей камандзіра партызанскаго атрада.

У фільме засталіся толькі некаторыя «матывы» аповесці. Відаць, таму сцэнарыст не палічыў неабходным у якой-небудзь форме спаслацца на твор Янкі Маўра. Словы «экранізацыя» ці «па матывах» тут выкарыстаны не былі. «Дзеці партызана» прадстаўлены як арыгінальны, ніадкуль не запазычаны кінатвор. Якія ж «матывы» аповесці засталіся ў карціне* Рудыменты як аповесці, так I старога фільма бачны ў эпізодах блукання Міхася I Алесі па лесе, у часы іх прыстасавання да прыродных умоу. Ноччу Міхасю сніцца страшэнная сава. Раніцай: «Алеся, злазь, агонь дабываць будзем... Трэннем, як аўстралійцы... Як жа яшчэ можна дабьшь агонь». У адным з эпізодаў Алеся запальвае касцёр з дапамогай павелічальнага шкла. З'яўляецца ў фільме I мядзведзь, дзеці ўцякаюць ад яго (Алеся: «Проста, як у мастака Шышкіна на канфетах... А мядзведзь плаваць умее?»).

Усе неверагодныя прыгоды дзяцей праходзяць пад знакам выканання здраднікам задання замежнай разведкі, якая зацікавілася геалагічнымі адкрыццямі на Палессі. Іншымі словамі, шпіёнаманія з фільмаў даваеннага дзесяцігоддзя, паспяхова пераваліўшы за рубяжы ваенных гадоў, пад пяром сцэнарыста, які адшукваў спосабы ўзмацніць займальнасць шляхам абвастрэння канфліктаў, знайшла сваё месца ў пяцідзесятых гадах. Знайшла і сваіх паклоннікаў сярод пішучай братыі. «Фільм, — пісаў адзін з рэцэнзентаў, — вучыць юнага гледача быць пільным, напамінае пра тое, што ворагі не супакоіліся, яны імкнуцца шкодзіць нам. У гэтым плане новы твор беларускіх кінематаграфістаў каштоўны і карысны»1.

Вядома, маленькі глядач, як і вось такі дарослы рэцэнзент, браў на веру ўсе гісторыі, звязаныя з цікавасцю замежных разведак да працы геалагічнай экспедыцыі на Палессі, з дзеяннямі фотакарэспандэнт^ ста- лічнага часопіса, які, выконваючы варожае заданне, употай здымае карту экспедыцыі, з лёсам так неабходнай ворагам фотаплёнкі, выпадкова зной- дзенай «дзецьмі партызана» Міхасём і Алесей, што, дарэчы, і паслужыла прычынай разгортвання небяспечных для іх жыцця падзей. Кінематограф, звярнуўшыся да дзіцячай тэмы, у пошуках займальнасці, на жаль, не выпусціў з-пад увагі нажытыя дурныя «традыцыі», але ў той жа час улічыў і тое, што было ў цэнтры грамадскай увагі — партызанскую Беларусь.

«Дзеці партызана» былі другой стужкай, пасля «Канстанціна Засло- нава», дзе прагучала гэтая тэма. Сапраўднае развіццё яна атрымае ў шасцідзесятыя-сямідзесятыя гады. Кінематограф пяцідзесятых да яе толькі дакранаецца, як бы прыглядаецца, каб потым прамовіць аб ёй у поўны голас і таму кінасгудыя «Беларусьфільм» па-праву заслужыць у будучым паўжартаўлівую назву кінастудыі — «Партызанфільм».

Прыгоды дзяцей шчыльна ўвязаны з нядаўнім партызанскім мінулым, яно ўспрымаецца дзецьмі як легендарнае. Водгукі гэтага мінулага ў ге- раізме іх загінуўшага бацькі-камандзіра і яго баявых сяброў, у парты- занскіх зямлянках у лясной глушы, да якіх дабіраюцца дзеці з мэтай поўна даведацца пра лёс бацькі, яны ў песнях партызан.

«Дзеці партызана» — першая ігравая карціна -«Беларусьфільма», знятая ў колеры. Зварот кінастудыі да каляровага фільма быў прадыкта- ваны дзвюма прычынамі: па-першае, скіраванасцю фільма да дзіцячай аўдыторыі, па-другое, жаданнем адлюстраваць на экране непаўторную жывапісную прыроду палескага краю. Кінааператар А. Булінскі добра выкарыстаў выпаўшы на яго долю шанс папрацаваць у каляровым кіно. Яго пейзажныя кінакадры арганічна ўвайшлі ў фільм, узбагацілі мастацкую палітру стужкі. У нейкай ступені, хоць і менш значнай, чым у першых беларускіх фільмах («Лясная быль», «Хвоі гамоняць»), стан лесу ў залеж- насці ад часу і надвор'я нярэдка працаваў на драматургію — адпавядаў настрою заблудных дзяцей.

Гісторыя кінамастацтва Беларусі. Энцыклапедыя. У 4 тамах

А. В. Красінскі

Издательство Беларуская навука

Год издания 2001

Т. 1: 1924 — 1959 / склад. А. В. Красінскі. — 2001. — 277 с.: ил. — Указ.: с. 267—275. — ISBN 985-08-0464-5

с. 66, 67, 214, 253 к/ф "Палескія рабінзоны". 1935. сц. Я. Маўра

ДЕТИ ПАРТИЗАНА (ДЗЕЦI ПАРЦІЗАНА) (PARTISAN`S CHILDREN) — обычн., цв„ 8 ч„ 2221 м, в/э 7.У1.1954 г.

Сц. Г.Колтунов; реж. Лев Голуб, Николай Фигуровский; оп. А.Булинский; худ. Ю.Булычев; комп. Г.Попов, Д.Лукас; текст песен А.Астрейко; звукооп. К.Бакк; худ.-грим. Р.Никитин; втор. реж. П.Василевский; монт. Н.Николаева. В ролях: В.Комиссаров (Михась), Н.Защипина (Алеся), П.Волков (дед Якуб), П.Молчанов (Соболев), Л.Мозолевская (бабка Ганна), О.Жаков (следователь), П.Шпрингфельд (Глушка), Г.Шпигель (“фотограф”); Я.Заштофт, Е.Савинова, Ю.Пашкин, В.Балашов, Е.Бузук, Л.Тимофеева, В.Маренков, Г.Судник.

Детский приключенческий фильм.

Домой, на Полесье, на каникулы приезжает суворовец Михась. Его встречают сестра Алеся и приемные родители — лесник дед Якуб и бабка Ганна. Ехавший с Миха- сем на пароходе фотограф встречается с проводником геологической экспедиции Глушкой и передает ему привет “от друзей”. Глушка в годы войны работал на гестапо, выдал отряд Гречного, отца Михася и Алеси. “Фотограф” требует, чтобы Глушка не показывал геологам места, где до войны работал Гречный со своей геологической партией. Начальник геологической экспедиции Соболев, убедившись, что Глушка не может найти нужное место — Волохов круг, — просит стать проводником деда Якуба. По заданию “фотографа” Глушка переснимает карту геологов. Михась и Алеся случайно находят пленку, спрятанную в лесу, в партизанской землянке, проявляют ее и несут показать геологам. Но те ушли в лес, дети натыкаются на Глушку и “фотографа”. Тот велит Глушке избавиться от детей. Глушка заводит их в непроходимую трясину и бросает. Их спасает собака деда Якуба Анчар. По просьбе встревоженной бабки Ганны радируют геологам, которые уже вышли с помощью деда Якуба на Волохов круг. Но детей там нет. Организуются их поиски. Михась и Алеся скитаются по болотам. После страшной грозы Алеся заболевает и дети останавливаются в бывшем партизанском лагере в районе Волохова круга. Анчара они посылают с запиской о предательстве Глушки. “Фотографа” задерживают органы госбезопасности. Под давлением неопровержимых доказательств он дает показания и выдает Глушку. Оставив больную Алесю в землянке, Михась ищет дорогу, а не найдя ее, начинает вырезать на деревьях надпись: “Глушка — предатель”. Случайно он натыкается на могилу отца. Участвующий в поисках детей Глушка встречает в лесу Анчара, читает записку, стреляет в собаку и идет в старый партизанский лагерь. Увидев надписи Михася, он пытается соскабливать их, но их так много, что он поджигает лес. Пожар гасят с самолетов. Геологи убеждаются в правильности предположений Гречного о наличии в этих местах нефти. Михась ведет Алесю на могилу отца. Здесь и находит их Глушка. Из последних сил ребята борются с ним. Выстрелы Глушки слышат геологи. Дед Якуб с раненым Анчаром и Соболев спасают детей. Алеся, получившая серьезную травму, выздоравливает, когда в их глухих местах уже построена дорога и пришли машины, чтобы добывать нефть. Друзья и родные провожают Михася на учебу.

"...В целом интересное кинематографическое произведение... Юные артисты... глубоко верят во все происходящее с их героями, поэтому и зритель до конца верит словам, поступкам, жестам детей... Беда почти всех детских фильмов заключается в том, что взрослые оказываются менее достоверными и менее интересными по сравнению с детьми. В “Детях партизана ” все они [взрослые положительные герои] выписаны слабо, схематично, несут в фильме сугубо служебную нагрузку... Иначе предстают [отрицательные персонажи]... Глушка... вырастает в страшного, коварного врага. Интересен, но все-таки менее удачен образ фотографа. Есть в фильме и недостатки, рожденные ошибками в сценарии [ряд явных натяжек, необходимых авторам для обострения сюжета]. Фильм... учит юного зрителя быть бдительным, напоминает о том, что враги не успокоились, они пытаются вредить нам. В этом плане новое произведение белорусских кинематографистов ценно и полезно " (Гэрин Л. “Дети партизана ” // Смена. 5. VI. 1954).

“Создание этого фильма претерпело довольно сложную творческую эволюцию. Вначале он был задуман как экранизация популярной приключенческой повести... Янки Мавра “Полесские робинзоны”. Затем в сценарий были внесены многочисленные изменения, и в результате появилось произведение, в котором от первоисточника практически ничего не осталось, если не считать самой романтики приключения, места действия и некоторых второстепенных деталей... Стремясь отойти от “абстрактной” робинзонады и приблизить действие к нашим дням, авторы... ввели в фильм новую сюжетную линию, линию геологов, которая тут же фактически оборвалась... Действие становится по-настоящему интересным для детского зрителя только с того момента, когда начинаются приключения детей... В этой его части [постановщики] сумели увлекательно, просто и доступно детскому восприятию рассказать о подвиге юных ленинцев... Здесь почти всюду соблюдено чувство меры в передаче приключенческих ситуаций... Успеху фильма во многом содействует обаятельная и правдивая игра юных артистов... Превосходные натурные и павильонные съемки, замечательные пейзажи, обилие солнца в кадрах, суровая сцена поджога леса и лесной пожар — все это привносит в фильм элементы здорового интереса детей к происходящему на экране... Непонятно, почему многие натурные съемки производились не в Полесье, а в Крыму и в силу каких обстоятельств в актерском составе оказалось мало творческих работников Белоруссии” (Таран Ю. “Дети партизана” // СБ. 8.У1.1954).

“Аўтары фільма здолелі знайсці нямала яркіх дэталей, каб стварыць займальную і пераканаўчую кіноаповесць аб мужнасці юных патрыётаў... Фільм пераканаўча раскры- ваелепшыяякасці школьнікаў выхаваных піонерскай дружы- най, комсамолам у духу лепшых традыцый бацькоў-парты- зан. Трапіўшы ў лясную глуш, у топкія балоты, піонеры мужна пераносяць цяжкасці і небяспеку... Як вядома, зада- ча кінорэжысёра заключаецца ў тым, каб, не парушаючы натуральнасці кіноапавядання, зрабіць праўдзівымі, аб- грунтаванымі кожную сцэну, кадр... I тым самым надаць фільму займальнасць. Гэта, вядома, не значыць, шпю рэ- жысёр павінен звяртацца да нейкіх спецыяльных уловак, да светавых, гукавых і іншых кінематаграфічных эфектаў. На жаль, у кінокарціне "Дзеці партызана " яны дзе-нідзе сустракаюцца... У самых адказных месцах сюжэт фільма абапіраецца на выпадковасці (дзеці выпадкова знайшлі плёнку, да іх выпадкова вяртаецца сабака, які і выцягнуў дзяцей з багны, і інш.). Такім чынам, выкрыццё замас- кіраваных ворагаў успрымаецца не як законамерны працх, які ва ўмовах соцыялістычнай рэчаіснасці абавязкова паві- нен быў адбыцца, а, у пэўнай ступені, як шчаслівы выпадак. Да таго ж, дзеянне ў фільме разгорпіваецца не вакол ідэі півора (выкрыццё шкоднікаў), а. галоўньш чынам, ваколлёсу дзяцей... Можна, зразумела, гаварыць і аб... некаторых хі- бах у мантажы, аб мастацкай няпоўнацэннасці, наду- манасці асобных сцэн і кадраў, але ўсё ж... карціна гэтая ўдалася ў галоўным: створан зайліальны, патрэбны фільм аб пільнасці, патрыятызме совецкіх людзей " (Каралевіч Н. "Дзеці партызана" // 43. 9.V1.1954).

“Изобилие острых ситуаций, раскрывающих характеры юных героев, является, конечно, важным и необходимым в фильме приключенческого жанра. Жаль только, что временами занимательность начинает носить самодовлеющий характер и зритель оказывается не в состоянии успеть задуматься над смыслом того или иного эпизода” (Зусева Р. “Дети партизана”//КП. 12.У1.1954).

"Суворовец Михась и его сестра Алеся представлены как воспитанные, честные "дети вообще". В них мало живых, индивидуальных черт характера. Столь же однозначны в кинофильме и взрослые. Подобная трактовка характеров — результат определенных тенденций, существовавших в детском кинематографе конца 40-х и начала 50-х годов. Многие создатели детских фильмов этих лет смысл своей работы видели только в образной иллюстрации определенных положений педагогики, выступали в роли скучных, педантичных учителей, имеющих готовые... рецепты на все случаи жизни... Боязнь отражения на экране сложных жизненных конфликтов, характерная для тех лет, не могла не оказать отрицательного влияния на детское кино... Через всю картину проходит тема героической борьбы белорусских партизан... Помнить о прошлом, о своих отцах, беззаветно боровшихся с врагами, и пронести эту память через всю жизнь — вот к чему зовут лучшие эпизоды фильма... История, рассказанная создателями фильма, интересная, порой захватывающая, но, расставаясь с его героями, маленькие зрители расставались с людьми, которых они по-настоящему так и не узнали. И в этом состоял главный изъян картины ’’ (ИБК. Т. 2. С. 83—85).

“В этом фильме... воплощена модель, которой часто пользуются американские кинематографисты. Разумеется, необходимо сделать поправку на функциональную роль кинематографа “у нас” и “у них”. В советском кино фильм должен был обязательно выполнять идейно-воспитательную задачу. У американцев главной целью оставалась зрелищность... Из фильмов 30-х годов... перешла шпионская тема, из первых послевоенных картин — тема предательства... Ко всей описанной атрибутике можно отнестись снисходительно, ссылаясь на заидеологизированные стереотипы времени. Правда, одну тенденцию картины следует осудить со всей категоричностью. Речь идет о “ беларускасці”, выраженной в фильме с помощью песни “Бульба”, вышитых белорусским орнаментом рубах и мелиоративных работ на Полесье. К сожалению, показ внешних примет — вместо глубокого постижения истории и психологии белорусов — по сию пору остается слабым местом художественных лент “Беларусьфильма” (Бобкова А. “Дети партизана” И ВМ. 23.V1994).

Библиография: Чапин В. “Дети партизана”//СМ. 10.VI.1954; Новиков И., Зенченко А. Везут пеньки на киносъемку // Правда. П.У. 1961; БАК. С. 81—83; ИСК. Т. 4. С. 169, 318; Крупепя Я. // Майстар дзіцячага кіно МБ. 1983. №3. С. 52—55.

Все белорусские фильмы . Том 1, Игровое кино, 1926-1970: каталог-справочник / АН Беларуси, Ин-т искусствоведения, этнографии и фольклора; [Автор. -сост. Игорь Авдеев, Лариса Зайцева] = Все белорусские фильмы. Том 1, Художественные фильмы, 1926-1970: каталог

:::::

Полесские робинзоны. 1934

— з 7 хвіліны 14 секунд да 30 хвіліны 8 секунд — жывое суправаджэньне “Фантастычных Плыцоў” і капэлі “На Таку” да нямога кінафільму “Палескія рабінзоны” (1934 г.) – фры-джаз усутыч з традыцыйнымі танцамі й сірочымі сьпевамі;

Янка Маўр усё жыццё прысвяціў працы з дзецьмі. “Палескія рабінзоны” самая вядомая яго аповесць пра дзівосныя прыгоды двух хлопцаў Віктара і Мірона. Розныя па характары, апынуўшыся ў цяжкай сітуацыі, яны гатовы прыйсці на дапамогу адзін аднаму. У крытычных абставінах раскрываецца іх сапраўднае сяброўства. Выправіўшыся падарожнічаць падчас паводкі, яны апынуліся на бязлюдным востраве. Падлеткам пагражала гібель, але яны выдужалі, пераадолелі ўсе цяжкасці і дапамаглі дарослым абясшкодзіць і затрымаць небяспечных бандытаў. I ў гэтым праявіліся вытрымка, смеласць, узаемадапамога, гатоўнасць да самаахвяравання і моцнае сяброўства [3].

“Палескія рабінзоны” экранізаваліся тройчы. Упершыню мы прапануем параўнальны аналіз гэтых стужак у кантэксце часу іх стварэння, адрознасці сцэнарыяў, увасобленых вобразаў падлеткаў.

Першы фільм быў зняты паводле сцэнарыя самога Янкі Маўра ў 1930 г. і мае зусім іншы, чым у кнізе, фінал. Фільм захаваўся без пятай і шостай частак. Рэжысёры Іосіф Бахар і Леанід Малчанаў стварылі дзіцячую прыгодніцкую стужку. Трэба памятаць, што гэта было нямое кіно з субтытрамі замест агучкі герояў! Па жанры фільм глядзеўся як прыгодніцкая камедыя з элементамі фантастыкі. Мяркуйце самі, уначы ўражліваму Віктару сніцца фантастычны сон-ператварэнне: “Цікава быць маленькім з вяршок і гуляць па траве, як па лесё\ Падлеткі, заснуўшы, памяншаюцца ў памерах. Апранутыя ў простыя штаны і белыя кашулі, яны не надта нагадваюць савецкіх школьнікаў, хутчэй талстоўскіх хлопчыкаў, якія выправіліся на пошукі зялёнай палачкі. Прырода не сапсавана цывілізацыяй. Камера аператара Іванова любоўна разглядае павуцінку, вусеня на дрэве або кветку ў траве. Хлапчук, што ўцякае ад вожыка, выклікае ў памяці іншага кінематаграфічнага вандроўніка Пецю Канстанцінава з фільма “Новы Гулівер” Аляксандра Птушко, толькі там, наадварот, піянер станавіўся волатам у краіне ліліпутаў.

Героі “Палескіх рабінзонаў” здабываюць мёд, ратуюцца ад мядзведзя і вырашаюць простыя пытанні: “Чыя пятка без абцаса?Хто ежу панёс? Чаму дрэвы самі спілоўваюцца?” Задачы хутчэй прыродазнаўчыя. А дыверсантаў хлопцы так і не сустрэлі. Заключная частка фільма не захавалася. I гэта той выпадак, калі гісторыя ўсё зманціравала найлепшым чынам. Паводле сцэнарыя высвятляецца, што ляснік прывёз збожжа ў лес, каб падкарміць звяроў. Ён і растлумачыў хлопцам, што мядзведзь, які іх напалохаў, ручны, а на востраве жыве таму, што пужаў калгасных коней. На сваёй лодцы ляснік вязе юных натуралістаў Віктара і Мірона з іх трафеямі вужам і чарапахай на “вялікую зямлю” [1].

Фільм з’явіўся ў той час, калі на старонках савецкіх выданняў ішла дыскусія, якім мусіць быць дзіцячае кіно. Яку 1931 г. пісала Ю. Мянжынская ў артыкуле “Адна з задач кіно для дзяцей”, на зыходзе першай пяцігодкі задачай стала не толькі “стварэнне новай літаратуры для дзяцей, але і стварэнне новага кінематографа”. Савецкія рэдактары з падазрэннем глядзелі на Жуля Верна, Майна Рыда, Рэд’ярда Кіплінга, Роберта Льюіса Стывенсана, “айчынных Чарскіх, Авенарыусаў і Ко”. Даставалася самому Чукоўскаму з ягоным “Кракадзілам” у 1928 г. з’явіўся разгромны артыкул Крупскай. Чукоўскі потым апраўдваўся: “Н. К. Крупская папракае кракадзіла за тое, што ён мешчанін. Але чаму трэба, каб ён быў пралетарыем?” Гаварылася пра неабходнасць стварыць спецыяльны кінематограф для дзяцей. Такія фільмы, як “Ванька і Мсцівец” (1928), “Конніца скача” (1929), “Чырвоныя чарцяняты” (1923), карысталіся поспехам у аўдыторыі. Але ў іх не хапала павучальнасці. “Нават не дзіця, а сабака перамагае белых”, абуралася Ю. Мянжынская наконт фільма “Ванька і Мсцівец”. Варта стварыць карціну, якая злучала б у сабе займальнасць і дыдактыку. Для дарослых такімі сталі прыгодніцкія

стужкі Уладзіміра Шнейдэрава, героі якога з нястомнай упартасцю абараняюць межы ад знешніх ворагаў (“Джульбарс”, “Цясніна Аламасаў” і інш.). Падобныя тэндэнцыі не абмінулі і дзіцячы кінематограф [4; 5].

Поўная назва фільма, знятага паводле сцэнарыя Я. Маўра, абвяшчае: “Палескія рабінзоны, ці Віктар і Мірон на бязлюдным востраве. Іх жыццё сярод мурашак, жаб і жукоў. Барацьба з вожыкам, вужакай і мядзведзем і шмат іншых дзівосных прыгод”. Рэцэнзіі на фільм былі самыя розныя: “Сюжэт першакрыніцы зведаў значныя змены. Калі ў аповесці нараўне з прыгодамі юных герояў, звязанымі з іх жыццём сярод палескіх балот, вялікае месца адведзена барацьбе падлеткаў з дыверсантамі, то ў сцэнарыі ўся ўвага засяроджана на цяжкасцях, з якімі давялося сутыкнуцца дзецям, якія апынуліся без прытулку і ежы. Зменены ў карціне і ўзрост персанажаў. Не навучэнцы тэхнікума, а школьнікі сталі яе героямі. Фільм ствараўся ў разліку, галоўным чынам, на вучняў малодшага і сярэдняга ўзросту... Прыгоды дзяцей у ім удала спалучаюцца... з жывым займальным аповедам пра таямніцы прыроды. Кінакарціна прывівала дзецям любоў да прыгожага... роднага краю. Яна належыць да таго тыпу карцін, у якіх выяўленчая трактоўка з’яўляецца адным з вызначальных фактараў поспеху ці няўдачы твора... Вочы аператара... сталі вачыма хлопцаў, якіх зачаравала і захапіла някідкая, няяркая, але дзівосна багатая і пасвойму прыгожая прырода краю, дзе яны нарадзіліся і робяць першыя крокі... Поўны добрага гумару, фільм узбуджае здаровы смех, развівае жыццярадаснасць, любоў да прыроды і прагу даследавання яе... Камедыйныя прыёмы вельмі займальныя і робяць успрыманне фільма больш яркім... Рэжысёрам і аператарам нядрэнна паказаны асобныя эпізоды фільма, увязаныя моцнай сюжэтнай лініяй, якая часта абрываецца і губляецца ў другарадным. Шмат увагі... аддадзена... прахадным сцэнам, што адцягваюць увагу ад галоўнага... Прырода паказана разнастайна і цікава. Асабліва добры сон. Мара хлопчыка ўбачыць сябе такім маленькім, каб кожная травінка здавалася бервяном, здзяйсняецца ў сне. I расліны, і жывёлы паўстаюць перад гледачамі ў бясконца вялізным выглядзе. Хлопчык ходзіць пад грыбам, як пад дубам...” [1].

Маленькія артысты А. Слесарэнка (Мірон) і Ю. Кучаеў (Віктар) справіліся са сваімі ролямі і існуюць на экране арганічна. Яны плывуць на лодцы, брыдуць па балоце, распальваюць вогнішча, ловяць рыбу, пілуюць дротам дрэвы,

выкурваюць з дупла пчол, ваююць з мядзведзем, ловяць вужаку і чарапаху, пад дажджом майструюць будан. Усе гэтыя абставіны запатрабавалі ад артыстаў-пачаткоўцаў, як ад герояў Я. Маўра, цягавітасці, умення пераадольваць цяжкасці, мужнасці і адвагі. Фільм атрымаў прызнанне юнага гледача.

У 1954 г. рэжысёр Леў Голуб узяўся за яшчэ адну экранізацыю аповесці, але сцэнарый шмат разоў мяняўся і ў выніку быў зняты фільм “Дзеці партызана”, дзеянне якога адбываецца на Палессі, дзе брат з сястрой раскрываюць шкоднікаў....

Тэлефільм “Неадкрытыя астравы” паводле сцэнарыя Канстанціна Губарэвіча ў 1974 г. зняў рэжысёр Леанід Мартынюк (аператар Фелікс Кучар). Дзеянне пераносіцца з 1930-х гг., апісаных Я. Маўрам, у 1970-я. Паводле сцэнарыя, вясковы хлопчык Дзіма і Алег, які прыехаў з горада на вакацыі да бабулі, збіраюцца да дзеда Дзімы, той павінен адвесці іх у запаведнік. Алег угаворвае Дзіму пакатацца на лодцы. Дзіма пасля невялікага вагання згаджаецца, ён баіцца заблукаць: на рацэ шмат астравоў, да таго ж яшчэ і паводка. Алег захоплены фатаграфаваннем жывёл, і яны едуць рыбачыць і здымаць прыроду. Падчас падарожжа хлопчыкі залазяць на дрэва, якое ўпала ў ваду, каб злавіць вужаку. Занятыя працэсам, падлеткі не заўважаюць, як лодка сплывае. Ім даводзіцца дабірацца да берага на бервяне, яны брыдуць па дрыгве, рызыкуючы кожную хвіліну. Выбраўшыся на бераг, хлапчукі засынаюць, а раніцай бачаць кабаноў, ваўкоў, баброў і разумеюць, абследаваўшы мясцовасць, што яны на востраве. Дзіма прапануе будаваць плыт і перанесці яго да берага. Пасля распальваюць вогнішча з дапамогай лінзы і ставяць будан на выпадак дажджу. Хлапцы знаходзяць ласяня, якое трапіла ў сетку браканьераў. Пасля высочваюць браканьераў і фатаграфуюць іх разбойныя дзеянні. Над запаведнікам ляціць верталёт шукае зніклых хлопчыкаў. У гэты час Дзіма і Алег перацягваюць лодку, але яна тоне, і хлапчукі зноў трапляюць у небяспеку. Урэшце іх заўважаюць з верталёта і забіраюць з вострава. Алег паведамляе пра браканьераў, якіх у міліцыі даўно шукалі. Дзіма запрашае Алега прыязджаць кожны год адкрываць астравы [2].

Ролі выконваюць мінскія школьнікі Алег Капчэўскі (Алег) і Дзмітрый Саладуха (Дзіма). Яны добра справіліся з абавязкамі палескіх рабінзонаў, як і іх папярэднікі, але гісторыя выглядае другаснай. Нічога новага аўтары не сказалі, хоць фільм каштоўны асноўным пасылам радавацца навакольнаму свету і прымаць сяброўства і дабрыню.

I вось праз 80 гадоў пасля першай кінаспробы, у 2014 г. у беларускі кінапракат выходзіць новая версія прыгодніцкай гісторыі “Цуд-востраў, або Палескія рабінзоны” кінарэжысёра Сяргея Сычова. Аўтары-сцэнарысты Фёдар і Ягор Коневы не хацелі паўтарацца і прыдумалі ўласную версію, разлічаную не толькі на падлеткаў, але і на дарослага гледача: так бы мовіць, фільм у фільме. Жанр той самы прыгодніцкі. Месца дзеяння не змянілася, а вось часавыя перасоўванні наватарства. У стужцы пераплятаюцца падзеі мінулага стагоддзя, часу, калі жылі героі кнігі “Палескія рабінзоны”, і нашых дзён, а таксама чароўная прастора. Трое падлеткаў Ілья, Мірон і яго сястра Юля, знаходзячыся на адпачынку ў вёсцы, вырашаюць паўтарыць шлях улюбёных літаратурных персанажаў: употай ад дзеда забіраюць лодку і сплываюць па рацэ на вабную для іх выспу. У той самы час на востраў накіроўваецца “чорны капальнік”, паляўнічы на скарбы Юры (артыст Уладзімір Іваноў), які папрасіў дзеда паказаць яму шлях праз балота. Паралельна з асноўным дзеяннем рэжысёр у змрочных чорна-белых тонах манціруе гісторыю Віктара і Мірона з іх прыгодамі і барацьбой з бандытамі. Бандыты (артысты I. Дзянісаў і С. Уласаў) злавілі падлеткаў і гатовыя расправіцца з імі як сведкамі злачынства. Але Віктар і Мірон ратуюцца ўцёкамі: пераследнікі бачаць, як яны знікаюць у прасторы...

Сучасныя шукальнікі прыгод таксама церпяць “караблекрушэнне”, выбіраюцца на бераг, ловяць рыбу, збіраюць кветкі, любуюцца прыродай (сцэны з любоўю зняты аператарам Сяргеем Мілешкіным). Тым часам па дарозе на востраў дзед расказвае Юрыю гісторыю пра пана, які жыў у гэтых мясцінах у багатым замку, а пасля смерці ў 98 гадоў знік разам з ім, і з таго часу ў гэтых мясцінах сталі губляцца людзі. Юры смяецца з дзеда і яго баек, а трапляючы на востраў, ператвараецца з ветлівага журналіста, якім ён спачатку назваўся, у грубага хціўцу, гатовага забіць дзеля карыслівых мэтаў. Ён не адпускае дзеда дадому, бярэ яго ў закладнікі, знаходзіць нямецкую каску (тут у гады вайны ішлі кровапралітныя баі), надзявае сабе на галаву і вядзе дзеда пад канвоем. Гэта ўбачылі Мірон і Юлька і вырашылі, што трапілі ў мінулае. Неўзабаве ўсе героі збіраюцца разам у казачнай прасторы паралельнай рэальнасці, замку пана-чараўніка...

Па лесе блукае вялізны мядзведзь. Віктар і Мірон нудзяцца ў падзямеллі замка. Падступны пан прапануе сваім новым палонным розныя спакусы: Юлі застацца спяваць у замку з добрай акустыкай і стаць знакамітай, Ілью карыстацца шыкоўнай панскай бібліятэкай, дзе сабраны сусветныя кніжныя рарытэты, а Мірону лавіць рыбу ў панскай сажалцы. Чараўнік добра ведае чалавечую псіхалогію, індывідуальныя слабасці і жаданні. Але падлеткі трымаюцца цвёрда, дапамагаючы адно аднаму, засцерагаючы ад небяспечных крокаў. Пан-чарадзей паказвае вогненнае шоу, на якім гіпнатызуе новапрыбылых. Дзед паддаўся чарам пана: яму ўжо не хочацца вяртацца дадому. Але ўнукі выцягваюць дзеда са здранцвення, усе бягуць да мяжы светаў, якая пакуль што адчыненая. Разам з імі Віктар і Мірон. Але ім нельга вяртацца: у актуальным часе яны ўжо састарэлі і памерлі. Юлька на развітанне кажа: “Літаратурныя героі не паміраюць яны застаюцца ў нашай памяці”. Хто выстаяў пад чарамі пана той вяртаецца дадому, а хто не, як “чорны капальнік”, будзе ўсё астатняе жыццё чэзнуць над золатам, застанецца палонным пана. Гучыць песня пра цуд-востраў, і фільм заканчваецца на аптымістычнай ноце.

Здымкі вяліся некалькі месяцаў на тэрыторыі Беларускага Палесся, Бярэзінскага запаведніка, у Мірскім і Нясвіжскім замках. Карціна знята ў постсавецкіх традыцыях беларускага кіно: аповед павольны, дыялогі не падзіцячы сур’ёзныя, да таго ж складаны філасофскі падтэкст, пытанні дабра і зла, чалавечай маралі і сапраўднага сяброўства. Гэта зусім не падобна на ўсё тое, што сёння ствараецца для маладога пакалення, якое валодае кліпавым мысленнем. Ролі Ільі і Мірона выканалі мінскія школьнікі Аляксандр Талака і Міхаіл Каранецкі, маўраўскіх падлеткаў Ягор Рассудоўскі (Віктар) і Ягор Шык (Мірон). Кастынг быў складаны, бо здымкі вымагалі добрай фізічнай падрыхтоўкі (над эпізодам з перакульваннем лодкі доўга працавалі пастаноўшчыкі трукаў). Галоўная ўмова была выдатна ўмець плаваць, бо здымалі і на вадзе, і пад вадой. Працавалі над фільмам зладжана: маладым дапамагалі дасведчаныя, заслужаныя артысты. Дзеда сыграў Генадзь Аўсяннікаў. Пана Аляксандр Ткачонак. У адной з галоўных роляў у фільме знялася Насця Краўчэня удзельніца праекта “Я спяваю!”. Насця добра справілася са складанай роляй капрызнай дзяўчынкі з манерамі прымадонны, якая патрабуе да сябе ўвагі, хоча, каб ёй захапляліся. Яна паказана ў развіцці: ад непрыемнага дзяўчаці, што нагаворвае, раскрываючы планы хлапчукоў, якіх на дух не пераносіць, да спагаднай, смелай, каманднай гераіні, што шануе сяброўства. Хлапчукі выпісаны недастаткова ярка: адзін захапляецца чытаннем, а другі лоўляй рыбы. Ілья заляцаецца да Юлі, дорыць ёй кветкі, непакоіцца пра яе здароўе, калі яна вымакла ў рацэ і страціла голас. Непрыманне адно аднаго перарастае ў сяброўства. Віктар і Мірон у паралельным апавяданні паказаны больш драматычна, школьнікам даводзіцца пераадольваць усе нягоды сапраўдных палескіх рабінзонаў. Два Ягоры справіліся са сваімі ролямівыдатна [6].

Праз эвалюцыю кінематаграфічных вобразаў “Палескіх рабінзонаў” можна прасачыць гісторыю беларускага кіно ўвогуле: ад нямога, крыху казачнага фільма да сучаснай прыгодніцкай шматпланавай стужкі.

На мой погляд, самай яркай усё ж атрымалася першая карціна 1934 г. Рамантычная і вясёлая, яна выхоўвала ў юнага гледача любоў да прыроды, радзімы. У ёй захаваўся авантурны дух аповесці беларускага пісьменніка, як і першакрыніцы рамана “Прыгоды Рабінзона Круза” Даніэля Дэфо, якім зачытвалася не адно пакаленне дарослых і падлеткаў. Янка Маўр прадоўжыў слаўныя традыцыі, напісаўшы аповесць пра прагу адкрыццяў і падарожжаў.

Спіс літаратуры

1. Все белорусские фильмы: в 2 т. / авт.-сост.: П. О. Авдеев, Л. Н. Зайцева; Академия наук Беларусн, Ин-т искусствоведения, этнографии и фольклора. Минск: Беларус. навука, 1996.Т. 1 : Игровое кино (1926-1970). 240 с.

2. Все белорусские фильмы : в 2 т. Мннск : Беларус. навука, 1996. Т. 2 : игровое кнно (1971-1983). 300 с.

3. Мавр, Я. Полесские робинзоны / Я. Мавр ; пер. с белорус. А. Миронова. Мннск : Юнацтва, 1981.

4. Менжинская, Ю. Одна пз задач кино для детей / Ю. Менжинская // Пролетарское кнно. 1931. № 2-3. С. 64-69.

5. Перес, Б. Детское кино и пролетарские пнсатели / Б. Перес // Пролетарское кпно. 1931. № 2-3. С. 69-72.

6. Гнилозуб, В. Авантюрная история, иное нзмерение и странный полесский остров / В. Гнилозуб. СБ: Беларусь сегодня. -2013.-5 окт.

Сяргей КАРБОЎСКІ,

аспірант Беларускай дзяржаўнай акадэміі мастацтваў

Часопіс "Роднае слова" №5 2023 г.

::::::

Авантюрная история, иное временное измерение и странный полесский остров...

ПРИКЛЮЧЕНЧЕСКУЮ картину по мотивам знаменитой повести Янки Мавра сняли на Национальной киностудии «Беларусьфильм». Это авантюрная история Ильи, Мирона и его сестры Юли. Кроме ребят, на Полесье отправляются журналист Василий и охотник за сокровищами Юрий. У каждого из них — своя цель. Один ищет газетные сенсации, другой — богатство. Дед же Мирона — Владлен — желает уберечь детей от опасностей и становится их проводником в полесских болотах. Различными путями дети и взрослые попадают на странный остров, на котором сходятся времена и можно попасть в иное измерение… Авторы сценария новой двухсерийной телевизионной картины — Федор Конев и Егор Конев. Режиссер-постановщик — Сергей СЫЧЕВ (на снимке). Оператор-постановщик — Сергей Мелешкин. Главные роли исполняют белорусские школьники: Анастасия Кравченя, Александр Талако, Михаил Каренецкий, Егор Розсудовский и Егор Шик. В фильме также снялись народный артист СССР Геннадий Овсянников, народный артист Беларуси Александр Ткаченок, артисты Сергей Власов, Игорь Денисов, Владимир Иванов.

Как в Березинском заповеднике, Несвиже и Мире снимали новый детский фильм, подбирали на роли маленьких героев и откуда взялся медведь

— Сергей Григорьевич, сюжет книги Янки Мавра был сильно переработан?

— Да. Половина картины соответствует книге Янки Мавра, а вторая — нет. Это связано с современностью. Якобы группа ребят идет по следам полесских робинзонов, по маршруту, которым те ходили. Но тут дети не просто высадились, потерпели так называемое кораблекрушение, ведь лодка у мавровских мальчиков уплыла. Наши герои попадают на некий чудо-остров, где живет пан, которого никто не видит. Там происходят всякие волшебные истории… Но обо всем не буду рассказывать…

— В какой стадии находится производство картины?

— Закончились съемки. Идет монтаж киноленты, потом — речевое озвучивание. Бывает так, что нужно доснять картину, но тут пока такой необходимости нет. Все складывается хорошо.

— Как долго длились съемки и где?

— У нас прошли две экспедиции. Основная командировка, и наша база, была в Березинском заповеднике — в Домжерицах. Там жила вся творческая группа. В тех живописных местах, в округе Домжериц, мы и снимали картину. На природе и происходит основное действие фильма. А часть — в замкнутом пространстве. По сюжету у нас есть пан. И его библиотеку мы снимали в Несвижском замке, а зал для приемов, подземелье, двор, экстерьер — в Мирском.

— Съемки шли несколько летних месяцев?

— Да. 44 рабочих дня. 2 месяца. Закончили снимать в сентябре.

— Сергей Григорьевич, как подбирались актеры?

— В основном все дети, которые играют в картине, — из Минска. Но одна девочка не просто должна была исполнять роль, а уметь прилично петь. И мы взяли Анастасию Кравченю из Гомеля. Она — лауреат премии зрительских симпатий конкурса «Я пою» 2011 года. Живет в Калинковичах.

— Все ли дети были до этого как-то связаны с актерством?

— Нет. Кроме Насти, которая участвовала в массовых мероприятиях, но их трудно назвать съемками. То есть она общалась с публикой. Все остальные на съемках были первый раз. Поэтому были определенные трудности, особенно на первом этапе. А так ребята интересные, своеобразные. Во второй половине съемочного периода мы сдружились, дети стали понимать, что от них требуется, что и как нужно делать. Было достаточно интересно.

— Но как же вы нашли их? Как ищут юных и неопытных актеров, которые нигде не играли, нигде не засветились?

— Над этим работала целая группа людей.

— Они ездили по школам?

— Да. Ко всему прочему у нас еще было железное условие для мальчиков: чтобы все умели плавать! Не всякий городской мальчишка хорошо плавает. Поэтому отсев на первом этапе был. И возрастной отбор не все прошли. Плюс, когда создавался ансамбль, нужно было, чтобы ребята имели разный цвет волос. Чтобы не были одни белоголовые или черноголовые.

Также, поскольку действие происходит в 30-х годах, то, соответственно, сегодняшних городских «пышечек» нам не нужно было.

— Как шла подготовка к съемкам? Изучались ли какие-то архивы, может быть, встречались с родственниками писателя?

— Нет, не встречались. Если бы в картине фигурировали какие-то исторические вещи, которые нужно соблюдать и учитывать… Но их в сценарии не было. А характеры героев обсуждать с родственниками Янки Мавра… Я не думаю, что это правильно.

— Что было самым сложным во время съемок?

— Сложности были с лодкой. Нужно было ее опрокинуть, чтобы она тонула. Два дня бились. С первого раза ничего не получилось… Лодка была больше, чем мы ожидали. Оказывается, не так просто ее затопить. Там была целая история. Но мы все сняли, и достойно.

Ну и еще одна была сложность интересная. По сюжету у нас в фильме появляется медведь. И с ним мы бились-бились, но за два дня наконец-то сняли.

— А где взяли медведя?

— Привезли из Москвы. Его держат двое молодых людей для всяких зрелищных мероприятий.

Нужно было снять достаточно длинный проход зверя с актером. Медведь не хотел идти. Так всяческими способами его заманивали.

— Дети не боялись медведя?

— Они с ним снимались, на нем сидели, рядом стояли. Медведь был ручной. Боязни не было. Хотя есть кадр, в котором — дети и старик, а медведь стоит в пяти метрах… Нормальная реакция, нормально проработали сцену.

— А за детьми кто присматривал?

— По положению, существующему в кинематографе, для детей, которых привлекают к съемкам, нанимают воспитателей или родителей. Они присматривают за ними, укладывают спать, сказки рассказывают, песни поют, следят, чтобы те кушали. Был и у нас воспитатель, родственник Насти из Калинковичей. Он ее дядя-опекун.

— Как складывались отношения с детьми у взрослых актеров?

— В картине три мужские роли, женщин нет. Пана играет Александр Ткаченок, деда — Геннадий Овсянников, а его партнер по всем сценам, «черный копатель», — Владимир Иванов. Вроде бы материал актерам пришелся по душе, особенно Александру Ткаченку. Сыграли они хорошо. Мне нравится.

А с детьми у взрослых актеров складывались хорошие отношения. Особенно с дедом, они к нему просто прилипли. А вот по сюжету с копателем они не общались. И с паном у них контакт хороший был. В общем, неприязни ни у тех, ни у других не было.

— Фильм должен выйти в начале 2014 года?

—Да. Есть надежда, что на зимних каникулах его покажут.

— Как вы считаете, пользуются ли детские фильмы такой же популярностью, как было в советское время?

— К сожалению, все время говорят: «Детских фильмов нет!» Уверяю, если бы государство не оплачивало производство детских фильмов, то их и в советское время не было бы. Тогда шла четкая установка: столько-то процентов всего объема производства — это детское кино. Поскольку сейчас планирования нет, детскими фильмами никто не хочет заниматься, потому что их экономически невыгодно пускать в прокат. В кинотеатрах дети составляют лишь определенный процент зрителей, взрослые не идут на картины для юных зрителей. Поэтому практически нет классических детских кинотеатров и у нас, и в России. И это влияет на выручку, а телевидение вообще не берет детский фильм, потому что существует определенное ограничение. Например, их запрещено насыщать рекламой. И заставить телевидение показывать такую ленту никто не может. Правда, сегодня нашли ловкий ход. И в нашей картине тоже. Ее назвали фильмом для семейного просмотра. Там рекламу можно давать…

Наше телевидение покажет картину наверняка. Кстати, вроде бы и один российский канал проявляет интерес к киноленте.

— У нас детское кино снимают довольно редко…

— Да. К сожалению, я не слышал, чтобы в России в последнее время появлялись детские ленты, а у нас практически ежегодно выпускают кино для детей и подростков. За последние годы три ленты подряд сняла режиссер Елена Турова, а «Полесские робинзоны» — четвертая…

— Сергей Григорьевич, спасибо за встречу! Желаю картине «Полесские робинзоны, или Чудо-остров» успеха у зрителей!

Вера ГНИЛОЗУБ, «БН» СБ: Беларусь сегодня. -2013.-5 окт.

Янка Маўр…

Да самай глыбокай старасці — а ён пражыў восемдзесят восем гадоў — усімі сваімі ўчынкамі Янка Маўр нагадваў хлапчука-свавольніка. Ва ўсім і заўсёды нечаканы выдумшчык і фантазёр, ён і псеўданім сабе выбраў нетутэйшы (настаўнік геаграфіі, Іван Міхайлавіч Фёдараў) — Маўр. Гэта, ні на чыё іншае ў беларускай літаратуры непадобнае імя (сярод нашых жытніх палеткаў, сінявокіх азёр і задуменных дуброў і гаёў) мела дзіўную прыцягальную сілу і так нязвычна зманьвала сваім нетутэйшым зместам: Маўр… Ды і амаль усе першыя кнігі Янкі Маўра былі таксама пра далёкія-далёкія краіны: Новая Гвінея, Інданэзія, Вогненная Зямля, Кітай, Цэйлон, Італія… Адтуль жа з’явіліся і яго дзіўныя героі, якія адразу ж і на ўсё жыццёпаланілі дзіцячую душу і ўяўленне.

…Біяграфіі Янкі Маўра ніхто не ведаў, ён яе не пісаў, і ніхто яе не друкаваў нідзе, і таму кожнаму, хто чытаў яго кнігі, уяўлялася, што піша іх нейкі чужаземец, а калі не, то пэўна ўжо нейкі славуты вандроўнік. І якое ж было дзіва, калі выяўлялася, што Маўр ніколі не плаваў па Ціхім акіяне, ніколі не вандраваўі не бачыў тых далёкіх краёў, якія ён апісаў так дакладна і падрабязна, што нават і надта спакушаныя вандроўнікі не верылі: як — свае кнігі Маўр пісаў у Мінску — «на галубятні», у адным з дамоў на Новамаскоўскай вуліцы?

Паслухаем, як расказваў пра тую «галубятню» і пра той час свайго знаёмства з Янкам Маўрам Алесь Якімовіч:

«Дабірацца да Маўра трэба было праз доўгія цёмныя вышкі. І я заўсёдв баяўся, ка не разбіць упоцемку лоб аб стаякі. Упершыню на гэтай «галубятні» я ўбачыў энцыклапедыю Бракгаўза і Эфрона, кнігі вядомых падарожнікаў Міклухі-Маклая, Белінгсгаўзена, Кука, Галаўніна і іншых. Сюды ж прыходзілі пісьмы і пакеты з фатаграфіямі ад эсперантыстаў усяго свету…».

Сакрэт поспеху і выключнай папулярнасці Маўравых кніг абумоўліваўся тым, што задоўга да таго, як у літаратуры з’явіўся пісьменнік Янка Маўр — усе гэтыя кніжкі маляваўу сваім уяўленні, выношваў іх, расказваў сваім вучням на ўроках і толькі потым ужо, праз гады напісаў таленавіты настаўнік геаграфіі Іван Міхайлавіч Фёдараў.

…А хіба яго ўласнае жыццё было менш цікавае, чым тыя кнігі, якія ён напісаў? Каб упэўніцца ў гэтым, трэба прачытаць яго аўтабіяграфічную аповесць «Шлях з цемры». Яе не назавеш дзіцячай або толькі творам для дзяцей. Ян цікавая і павучальная аднолькава як для дзяцей, так і для дарослага чытача. І напісана яна так, што будзеш чытаць яе, не адрываючыся, як займальную прыгодніцкую кнігу.

Янка Маўр нарадзіўся ў 1883 годзе 28 красавіка (10 траўня па новым стылі) у латвійскім горадзе Лібава (цяпер Ліепая), куды ў пошуках лепшай долі накіраваўся яго бацька, беззямельны беларускі селянін, адстаўны салдат руска-турэцкай вайны... Захаваліся звесткі (і на іх спасылаўся і Алесь Якімовіч у сваёй прадмове да збору твораў Янкі Маўра), што да салдацкай службы бацька Маўра меў прозвішча Ільін… «Але, відаць, нейкі вайсковы пісару спешцы не дапісаў прозвішча салдата Міхаіла Фёдараві Ільіна, і ён стаў проста Фёдаравым. Гэтае прозвішча і дасталося сыну».

Лёс не быў прыхільным да будучага пісьменніка. Стэльмах Лібаўскага порта, бацька Янкі Маўра памёр вельмі рана, і маці з сынам вымушана была вярнуцца назад у родную вёску Лебянішкі. (У аповесці «Шлях з цемры» яе назва Гнілушкі.) там і прайшлі яго дзіцячыя гады. Адтуль і «пайшоў ён у людзі». Зарабляючы падзёншчынай — хто што дасць за работу, абы толькі было чым накарміць і прыкрыць сына — гэтая добрая самаахвярная маці здолела, аднак, першай з тых панылых Гнілушак аддаць свайго 9-гадовага сына ў навуку, у пачатковую школу. Адважылася паслаць яго аж за трыццаць пяць вёрст ад дому…

У 1895 годзе Янка Маўр скончыў пачатковую школу і здолеў паступіць у Ковенскае рамеснае вучылішча. «Здолеў» зноў жа толькі дзякуючы звышсілы намаганням і клопату свае маці.

Гады вучэння ў рамесным вучылішчы былі бадай самымі змястоўнымі, самымі цікавымі ў біяграфіі пісьменніка. Тут ён упершыні ў жыцці адкрыў для сябе дзівосны свет Кнігі — свет Мастацкага Слова. Гэты свет здзівіў і захапіў яго, і ён ужо не мог марыць ні пра што іншае, як толькі пра далёкія незнаёмыя краіны і захапляльныя падарожжы па слядах славутых герояў Жуля Верна, Майн Рыда, Фенімора Купера… Затым у яго адбылася і запаланіла яго стрэча з апавяданнямі Тургенева «Запіскі паляўнічага»! Ён чытаў без разбору ўсё, што трапляла пад руку: Дарвіна, Маміна-Сібірака, Купрына, Буніна, Гарына-Міхайлоўскага, Іаксіма Горкага…

У 1899 годзе, нарэшце, было скончана і рамесніцкае вучылішча. Матчына мара здзейснілася! Яе сын выйшаў у людзі!.. Аднак падмайстру па слясарнай справе месца працы па тым часе не знайшлося, і ён застаўся тым, кім быў і да — нікім і нічым — бяспраўным і бяздомным Іванам Фёдаравым…

І зноў кланялася бедная маці і каму толкі не служыла яна, каб толькі ўладкаваць адзінага свайго сына… І слесар-падмайстар паступіў «на казённы кошт» у настаўніцкую семінарыю ў літоўскім гарадку Панявежыс.

У семінарыі Маўр ужо больш свядома арыентуецца ў рэлігійных і сацыяльных пытаннях, чытае нелегальную літаратуру, знаёміцца з рэвалюцыйна настроенай моладдзю… Даведаўшыся пра яго «неблагонадежность», начальства выключае Маўра з апошняга курса, а паліцыя бярэ з яго падпіску больш не паказвацца ў семінарыі сярод студэнтаў, каб не ўплываць на іх норавы і паводзіны. Усё гэта разам узятае азначала толькі адно: дзверы школы перад Іванам Фёдаравым былі зачынены… І ўсё роўна, працягваючы сваю палітычную самаасвету, ён настойліва рыхтуецца і да здачы экзаменаў экстэрнам таксама за курс семінарыі.

І калі здаў усё ж экзамены, яму было прысвоена званне памочніка… усяго толькі памочніка (!) настаўніка. Вышэй узняцца перашкаджала рэрутацыя «палітычна неблаганадзейнага…». Ад гэтай рэпутацыі ён, аднак, не збіраўся адмаўляцца: і калі ў 1906 годзе ў Мікалаеўшчыне па ініцыятыве Якуба Коласа сабраўся першы нелегальны з’езд настаўнікаў, сярод удзельнікаў гэтага з’езда быў і памочнік настаўніка Мван Фёдараў.

(NB ад Рэдакцыі. Праўнучка пісьменнікаў Янкі Маўра і Якуба Коласа Васіліна Міцкевіч у сваіх успамінах «Пісьменнік, эсперантыст, медыум і “геніяльны дзед” Янка Маўр» згадвала аб тым перыядзе: «Настаўніцкі з’езд стаў самай яркай падзеяй у дакастрычніцкай біяграфіі Івана Фёдарава. Удзельнікі з’езда падтрымлівалі добрыя адносіны і пасля. У фондах Дзяржаўнага літаратурна-мемарыяльнага музея Якуба Коласа ёсць фотаздымак 1926 года, які сведчыць аб сустрэчы настаўнікаў — удзельнікаў нелегальнага з’езда праз 20 гадоў пасля яго. Настаўніцкаму з’езду Янка Маўр прысвяціў артыкулы «Сорак гадоў назад» і «Як я пазнаёміўся з Якубам Коласам». Сваю ролю ў гэтай падзеі ён лічыў вельмі сціплай. Нелегальны настаўніцкі з’езд знайшоў сваё адлюстраванне і ў трылогіі Якуба Коласа «На ростанях». Прататыпам аднаго з герояў — Івана Тадорыка, чалавека з «выдатнымі здольнасцямі», — быў Іван Фёдараў.

З тых часоў паміж прадзедамі завязалася сяброўства, якое яны пранеслі праз усё жыццё. Падчас Вялікай Айчыннай вайны Якуб Колас перажываў цяжкія гады эвакуацыі ў Ташкенце, Янка Маўр — у Алма-Аце. У лістах пісьменнікі дзяліліся сваімі перажываннямі, творчымі планамі, марамі, радасцямі і горам. Якуб Колас падтрымліваў Янку Маўра не толькі маральна, але і матэрыяльна. Так, ён выслаў яму грошы, якія патрабавалі за навучанне малодшай дачкі Янкі Маўра — Наталлі. Пасля вайны яна стала нявесткай Якуба Коласа, бо ўзяла шлюб з яго малодшым сынам Міхасём. Такім чынам Якуб Колас і Янка Маўр парадніліся».)

***

…Я належу да таго пакалення людзей, чыё дзяцінства кнігі Маўра поўнілі шчаслівым жыватворным захапленнем ад нечаканых адкрыццяў і пазнавання незнаёмага дзівоснага свету.

Па падручніку геаграфіі, з указкай у руцэ, калі на ўсю амаль сцяну карты — што тут казаць? — мы не заўсёды ўмелі беспамылкова знайсці, «адкрыць» у бясконца далёкім Ціхім акіяне гэтакія ж далёкія і невядомыя астравы, як, скажам, Ява, Барнэо, Цэлебес, Суматра… Якое гучанне…

Знаходзілі — не знаходзілі, але звінеў званок з урока — і на гэтым навука і адкрыцці канчался…

І вось аднойчы, у адзін са шчаслівейшых дзён твайго жыцця, раптам са школьнай бібліятэчнай паліцы знялі і падалі табе ў рукі ўжо як зусім даросламу чытачу кнігу «У краіне райскай птушкі»… Ты адолеў яе за адзін дзень і вечар (дзеля ісціны заўважым, зусім забыўшы вывучыць урокі на заўтра).потым ты прачытаў другую кніжку Янкі Маўра — «Сын вады». А потым ужо і зусім «дарослую» — раман «Амок». (Прычым ты не ведаў яшчэ, дзе трэба правільна ставіль націск у гэтай незразумелай назве, і чытаў яго — і падсвядома так ён і застаўсяў цябе на ўсё жыццё — як «Амо́к», а трэба «А́мок»... (Магчыма, тут адрукоўка, бо тады па беларускім правапісе атрымліваецца — «А́мак». — Рэд.)).

Божа мой, ты чытаў, ты забываў усё на свеце — і перад тваім узрушаным уяўленнем так выразна і так бачна з’яўляліся тыя ж самыя астравы і краіны ў Ціхім акіяне, якія на ўроку геаграфіі, поўзаючы па карце, ты шукаў гэтак падоўгу і не заўсёды знаходзіў іх… А яны ж — вось яны былі! Ява, Барнэо, Суматра…

…Але ў кнігах Янкі Маўра ты не проста знайшоў гэтыя астравы і гэтыя краіны — там ты адразу ж і адшукаў сабе сяброў. І сам стаў адданым сябрам гэтых цемнаскурых, адважных, высакародных людзей.стаў здольным сам пайсці ім на дапамогу, а калі трэба, дык і на смерць — у барацьбе за Праўду, Волю і Роўнасць усіх людзей на зямлі…

Кнігі Янкі Маўра знаёмілі беларускіх дзяцей (ды і не толькі дзяцей беларускіх — яны перакладаліся на мовы народаў СССР і замежных краінах) з жыццём і барацьбой за незалежнасць народаў Інданэзіі, Цэйлона, Новай Гвінеі.

Раман «Амок» быў першым раманам для дзяцей. У аснове яго ляжаць гістарычныя падзеі — захоп галандскага вайсковага карабля «Саардам» і паўстання яванскага народа супраць каланізатараў на востраве Ява ў 1926 годзе.

…Ну, а што яшчэ пакінуў Янка Маўр сваім чытачам?

Ды цэлую бібліятэку!..

Разам з Маўрам у дзіцячай літаратуры тэматыка не проста пашыралася, — яна выйшла далёка за берагі звычна нацыянальных з’яў і вобразаў. Маўр прыйшоў у дзіцячую літаратуру яшчэ і як першаадкрывальнік новых жанраў.напрыклад — навукова-папулярнага жанра — яго аповесць «Чалавек ідзе». Усімі, без выключэння, дзецьмі (ды і не толькі дзецьмі — дарослыя таксама) любімы прыгодніцкі жанр бліскуча выявіў сябе, як у яго «экзатычных» творах. Пра якія гаворка ішла вышэй, гэтаксама і ў яго славутых «Палескіх рабінзонах» — кнізе пра хараство і багацце беларускага Палесся, пра мужнасць, адвагу і высакароднасць яго людзй, яго галоўных герояў — хлапчукоў Мірона і Віктара. «Палескія рабінзоны» экранізаваліся — іх глядзелі, імі захапляліся з экрана не адны дзеці.

Аповесць «ТВТ» («Таварыства ваяўнічых тэхнікаў»).

(NB ад Рэдакцыі. «ТВТ» сюжэтна пераклікаецца з вядомым савецкім творам Аркадзія Гайдара «Цімур і яго каманда». На гэтай падставе вульгарызатары 30 – 40-х гадоў, якія крытыкавалі «ТВТ», папракалі аўтара ў перайманні Гайдара. Аднак аповесць «Цімур і яго каманда» была напісана на шэсць (!) гадоў пазней за «ТВТ» Янкі Маўра.)

Давайце на хвіліну прыпынімся і пагартаем старонкі гэтай аповесці. Пачытаем і ўспомнім, хто ведаў і памятае Маўра, само гучанне Маўравага слова, яго гумар, гарэзлівую ўсмешку яго прыжмураных вачэй, якія, здавалася, бачылі людзей, свет і жыццё наскрозь. Паслухаем Маўрава слова:

«Загаманіў свет і падзяліўся на дзве часткі.

— Вось гэта я разумею! — казалі ў адной частцы свету. — Цяперашняя моладзь не будзе гэтакай бездапаможнай, як мы. Усё сама зробіць.

А ў другой частцы свету чуліся іншыя галасы:

— Ну, калі мужчыны пачнуць панчохі цыраваць ды кашулі латаць, а жанчыны пры́мусы ды боты рамантаваць, тады парадку не будзе. Спрадвеку кожны займаўся сваёй справай.

Трэба ўсё ж адзначаць, што ў гэтай другой частцы свету налічвалася вельмі мала народу…».

…Як бачым, жартаўлівае прадказанне Маўра дзесяцігоддзі таму назад у наш ужо час збылося ўсур’ёз: жанкі не толькі рамантуюць прымусы і боты, нават самалёты рамантуюць і лётаюць у космас… А мужчыны таксама набылі сабе небясхлебнае, сур’ёзнае і заўсёды надзейнае становішча: хто, скажам, цяпер узначальвае ўсе самыя што ні на ёсць жаночыя справы і заняткі на ой ці іншай кандытарскай або галантарэйнай нашай «Камунарцы» або «Камсамолцы»?Вядома ж, майстры — мужчыны!..

Паўтару яшчэ раз: пасля Маўра засталася цэлая бібліятэка кніг. «Шлях з цемры», «Аповесць будучых дзён», «Фантамабіль прафесара Цылякоўскага», кніга апавяданняў «Слёзы Тубі», п’есы. Пераклады, публіцыстыка, палітычныя памфлеты і фельетоны…

І яшчэ адна неацэнная заслуга Янкі Маўра — гэта яго палымяная ініцыятыва і падтрымка ў стварэнні кнігі «Ніколі не забудзем», напісанай самімі дзецьмі, якія выцерпелі жахі фашысцкіх канцлагераў і няволі ў гады Вялікай Айчыннай вайны. Ніколі не павінны забыць гэтыя пакуты дзяцей, павінны ведаць і памятаць пра іх — усе людзі на зямлі. У імя таго, каб яны не паўтарыліся ў другі час, з іншымі дзецьмі.

У гэтым быў галоўны сэнс кнігі беларускіх дзяцей «Ніколі не забудзем».

***

Янка Маўр, як не кожны з дзіцячых пісьменнікаў, умеў радавацца дзіцячаму шчасцю. У яго ёсць і апавяданне пад такой назвай — «Шчасце»…

Хлапчуку маці купіла новую шапку. І вось ён ідзе, перапоўнены сваёй дзіцячай радасцю, і не ведае, як і каму расказаць пра яе. А расказаць хочацца ўсім! Кожнаму стрэчнаму хочацца расказваць пра яе: «Глядзіце, якая ў мяне шапка!».

І вось адным такім стрэчным быў якраз аўтар гэтага апавядання, таксама шчаслівы чалавек — у той дзень прыветна свяціла сонца і так звінелі птушкі ў небе і смяяліся травы і кветкі!..

І вось яны параўняліся, два шчаслівых чалавекі, прыпыніліся і паглядзелі адзін аднаму ў вочы, чакаючы кожны яшчэ і нейкіх незвычайных слоў…

— кая ў цябе цудоўная, брат, шапка! А казырок як блішчыць! — здагадаўся і не стрымаў свайго захаплення старэйшы…

— Гэта мама мне купіла! — яшчэ больш заззяў малодшы і подскакам, доўга яшчэ азіраючыся, далей паімчаў на «бярозавым кані» — па раздольнай дарозе сваайго дзяцінага бязмежнага шчасця.

Я чула гэтае апавяданне з вуснаў самога Янкі Маўра некалі ў нашых Каралішчавічах (пісьменніцкім Доме адпачынку непадалёк ад Мінска. — Рэд.), яшчэ да таго, як яно было апублікавана. І трэба было бачыць, якім шчаслівым, як дзіця, ён адчуваў сябе, сам расказваючы пра тую выпадковую шапку!

Думаю, што толькі такім і мог быць пісьменнік, які ўсе свае кнігі напісаў дзецям і пра дзяцей.

1983 г.

газэта "Літаратурная Беларусь" №5, 2023 г.

Янка Маўр, як вопытны настаўнік, вельмі добра адчуваў настрой дзяцей, іх зацікаўленасць невядомым. У сваіх творах пісьменнік знаёміў іх з таямніцамі навакольнага свету, з цікавымі гістарычнымі падзеямі, з далёкімі краінамі. Дзякуючы кнігам Янкі Маўра чытачы пераносіліся ў Новую Гвінею, Інданэзію, Кітай, Індыю, падарожнічалі ў мінулае і ў будучыню. Напэўна, па гэтай прычыне кнігі пісьменніка карысталіся вялікім попытам сярод маленькіх чытачоў.

Пісьменніка вельмі непакоіла афіцыйнае стаўленне да дзіцячай літаратуры. «Не сакрэт, – пісаў у 1932 годзе Янка Маўр – што пісьменнікі сароміліся пісаць для дзяцей. І чым маладзей быў пісьменнік, тым больш сароміўся. Два гады назад быў абвешчаны конкурс на дзіцячую кнігу – ніхто з пісьменнікаў не прыняў у ім удзелу, бо погляд склаўся такі, што кніга для дзяцей не літаратура, а “так сабе”. Увагі да сябе яна не зверне, імя і вагі аўтару не дасць.

Пасля 1934 года больш увагі пачалі звяртаць на дзіцячую літаратуру. «Тады і нашы дарослыя пісьменнікі – пісаў Янка Маўр – часцей сталі пісаць для дзяцей, і літаратурная грамадскасць адзначала гэта як з’яву дадатную; творы гэтыя абгаворваліся, улічваліся, папулярызаваліся. Нажаль, гэта не датычылася прафесіянальных дзіцячых пісьменнікаў. Паміж іншым, нікому не магло прыйсці ў галаву, каб дзіцячы пісьменнік мог мець, скажам, такое самае снабжэнне, як дарослы, пры аднолькавым літаратурным багажы». Але Янку Маўра нельга разглядаць толькі як дзіцячага пісьменніка. У яго літаратурнай спадчыне ёсць творы і для дарослых: фельетоны, публіцыстычныя артыкулы, апавяданні, нататкі і г.д. Яны менш вядомы шырокаму колу чытачоў, сярод іх ёсць творы, якія ніколі не друкаваліся. Прапануем вашай увазе творы з неапублікаванай спадчыны Янкі Маўра: апавяданне «Першая ластаўка , рукапіс гэтага твора захоўваецца ў Беларускім архіве-музеі літаратуры і мастацтва. А таксама нататку «Цяпер, калі мой жыцёвы шлях канчаецца…». Апошняя беражліва захоўваецца ў фондах Дзяржаўнага музея гісторыі беларускай літаратуры.

Унучка Янкі Маўра

Марыя Міцкевіч

ПЕРШАЯ ЛАСТАЎКА

Малады паэт Андрэй Махорчык хадзіў па тэрыторыі будаўніцтва гіганцкага завода як зачарваны. Несупынны шум, лязг, стук і грукат здаваліся яму цудоўнай сімфоніяй. Такімі маленькімі і бездапаможнымі выглядалі людзі сярод велізарных гмахаў, рыштаванняў, магутных кранаў і экскаватараў, гораў зямлі і матэрыялаў, але гэта яны, маленькія людзі, падымалі гмахі, рухалі вялізныя машыны, варочалі горы.

Махорчык глядзеў на ўсё гэта і думаў: вось там, на трэцім паверсе чалавек кладзе цагліну за цаглінай на сваім маленькім участку, не бачыць і не ведае, што робяць яго таварышы на другім канцы, а разам у іх выходзіць ансамбль. Выходзіць таму, што недзе ёсць мозг будаўніцтва, які злучае ўсе паасобныя работы ў адно цэлае. А яшчэ вышэй ёсць мозг, які злучае ўсе будаўніцтвы ў адзін ансамбль. Нічога тут няма лішнягя, выпадковага, усё стаіць на сваім месцы і выконвае сваю пэўную функцыю. Гэта і ёсць будынак сацыялізма. Над гэтай тэмай варта падумаць: можа выйсці глыбокі верш, а мо і цэлая паэма.

Моцнае уражанне робіць яшчэ лес, у якім разгарнулася будаўніцтва. Пад напорам тэхнікі ён павінен быў трохі адступіць, але на тэрыторыі, занятай будаўніцтвам, заставалася яшчэ шмат дрэў, якія не захацелі пакінуць сваёй роднай зямлі. Абкружаныя з усіх бакоў, яны, як байцы, горда стаялі на сваіх пазіцыях. Часам то адзін, то другі з іх падаў, шэрагі байцоў радзелі, а рэшта цвёрда стаяла на сваіх пастах.

Гэты вобраз так захапіў Махорчыка, што ён ужо не бачыў самога будаўніцтва. З гэтага можна зрабіць моцны верш. Але раптам яго ўзяло сумненне: ці добра будзе наш родны любы лес паказаць як ворага, з якім мы змагаемся. Гэта будзе крыўдна і несправядліва. Не вораг ён, а “зялёны друг”. Але мы прышлі і напалі на яго, ён сапраўды бароніцца і памірае, ён мае права лічыць нас ворагамі... Выходзіць, што пытанне гэтае зусім не такое простае, як здалося Махорчыку на першы погляд. Відаць, прыдзецца зрабіць лес нашым саюзнікам, які дапамагае нам у нашай вялікай справе. Вунь там воддалі бялеецца бадай закончаны невялікі дом. Вакол яго стаіць шмат сосен, і яны зусім не варожыя, а наадварот – вельмі ласкавыя. Яны, мусіць, ахвотна паціснуліся і далі прытулак чалавеку. У такім сэнсе і трэба будзе напісаць верш.

Махорчык накіраваўся ў той бок. Дом быў з рамамі, але без шыб. У ім было зусім ціха. Але праз дзверы ён убачыў, што там нешта варушыцца. Падышоў, глянуў у сярэдзіну.

Ля самага ўвахода тры жанчыны ў абляпаных камбінезонах атынкоўвалі сцяну. Старэйшая, гадоў пад трыццаць, стаяла на рыштаванні з аднаго боку. Маладая, стройная дзяўчына – з другога. А ўнізе размешвала вапну трэцяя – чырвонашчокая, круглая. Махорчык спыніўся на парозе.

– Добры дзень, дзяўчаткі, – сказаў ён.

Двое зверху з цікавасцю глянулі ўніз, а круглая адказала:

– Добры дзень! Заходзьце, калі ласка, будзьце, як дома.

– Сядайце – дадала старэйшая.

Усе рассмяяліся.

– Дзякую, я пастаю, – у тон ім адказаў Махорчык.

– Я як жа вы будзеце пісаць стоячы? – сказала з верху другая.

Махорчык здзіўлена глянуў на яе. Белая хустка абкручвала ўсю яе галаву, вушы і спускалася да самых вачэй. Маленькі твар з тонкімі губамі і тонкім носікам быў самы звычайны, можна сказаць, нецікавы. Толькі светлыя вочы, разумныя і хітраватыя, звярталі на сябе ўвагу.

– А чаму-ж вы думаеце, што мне трэба пісаць? – спытаў яе Махорчык.

– Да выгляд ваш такі, натхнёны, – усміхнулася яна.

“Бач, як гаворыць”, падумаў Махорчык і сказаў:

– Гэта, мусіць, таму, што я ўбачыў над сабой вас.

– Відаць, вы яшчэ і паэт, – сказала яна.

Махорчык яшчэ больш здзівіўся.

– Чаму вы так думаеце?

– Па стылю бачу, – засмяялася яна і, падняўшы руку з кельмай, урачыста прамовіла:

“Убачыў я дзяўчыну над сабой

І стаў, як ўкопаны, з паднятай галавой”

Дружны рогат сябровак заглушыў яе словы.

Махорчык зусім збянтэжыўся. Чорт вазьмі! Ды гэтая замурзаная атынкоўшчыца, нейкая асабістая, відаць самародак.

– Вы мяне ведаеце? – спытаў ён.

– На жаль, не.

– У такім разе я бы хацеў, калі дазволіце, бліжэй з вамі пазнаёміцца. Вы мяне вельмі зацікавілі.

– Чым?

– Ды хаця-б вашай паэзіяй.

Дзяўчына пацешна надзьмула губкі і сказала:

– Толькі? А я думала нашай працай.

Зноў смех сябровак. Махорчык адчуў, нібы ён трошкі чырванее.

– Ну, вядома... – пачаў ён апраўдвацца, – у першую чаргу мяне цікавіць праца ... Вядома, у першую чаргу я хацеў бы распытаць вас ... але ...

– У такім разе наш брыгадзір раскажа вам лепш за мяне, – і дзяўчына паказала на старэйшую жанчыну.

“Дзякую за ласку” падумаў Махорчык.

– Ды аб чым тут гаварыць – сказала жанчына. – Наша справа маленькая, нічога цікавага няма.

І яна, зачарпнуўшы вапны, пляснула ёю па сцяне. За ёю і дзве дзяўчыны ўзяліся за працу. Махорчык убачыў, што яму тут няма чаго рабіць.

– Я яшчэ спадзяюся ўбачыцца з вамі, – сказаў Махорчык нібы для ўсіх, але меў на ўвазе адну.

– Калі ласка, – адказалі яму.

Махорчык пайшоў далей. Цяпер ужо, замест ансамбля і леса, перад ім стаяў вобраз цікавай атынкоўшчыцы. Тыя некалькі фраз, што яна сказала, заінтрыгавалі яго надзвычайна. Не заўсёды пачуеш такія словы ад скромнай атынкоўшчыцы. Міма такой дзяўчыны прайсці нельга.

Пачуўся сігнал на абед. Махорчык павярнуў назад і стаў сачыць за белым домам. Ён убачыў, як вышла чырвонашчокая дзяўчына і пусцілася некуды бегчы. Затым вышлі і тыя дзве і пайшлі ў другі бок. Махорчык пайшоў следам за імі, але не спяшаўся. Ён не меў ніякай ахвоты ўступаць у размову са старэйшай жанчынай і чакаў, можа яны разлучацца.

Так яно і вышла: жанчына пайшла ў бок. Тады Махорчык хутка дагнаў дзяўчыну.

– Вы абяцалі, – сказаў ён, – пазнаёміць мяне з вашымі справамі. Можна?

– А хіба яны так вас цікавяць? –усміхнулася яна.

– Дзеля таго-ж я і прыехаў. Мне трэба даць карэспандэнцыю ў газету.

– А хіба вы не паэт?

– І тое, і другое, – адказаў ён з гонарам.

– Няўдала вы абіраеце сабе аб’екты. Што можа даць вам наша маленькае звяно. Зірніце, што робіцца навокал, – сказала яна і паказала рукой вакол сябе.

– Не ў аб’ектах справа, а ў людзях, – сказаў ён. – І мне здаецца, вы адна з тых людзей, якія заслугоўваюць ўвагі.

– Вы ўпэўнены? – сказала яна, скоса зірнуўшы на яго.

– Упэўнен!

– А як вас завуць?

– Махорчык Андрэй Александравіч.

– А, чула, – сказала яна, зірнуўшы на яго з цікавасцю.

Махорчык адчуў, што яму робіцца вельмі прыемна.

– Можа чыталі?

– Чытала.

– Ну і як? – затаіў ён дыханне.

– У кожным разе я так не магла-бы напісаць, – адказала яна.

– А хіба вы таксама пішаце вершы?

– Пакуль што не спрабавала.

Махорчыку зрабілася трошкі журботна, у сэрцы кальнула: дзяўчына не пахваліла яго вершы, абышла гэтае пытанне.

– А цяпер скажыце, як вас зваць? – спытаўся ён.

– Маруся.

– І ўсё?

– Усё.

– Значыцца, і напісаць вам нельга будзе.

– А хіба вы ўжо збіраецеся пісаць?

– Прынамсі верш, прысвечаны вам, я хацеў-бы прыслаць.

– Надрукуйце, – і я прачытаю.

Кожнае слова дзяўчыны нібы кручком чапляла яго і прыцягвала да сябе. Цікавасць Махорчыка павялічвалася з кожнай хвілінай.

Тым часам яны падышлі да невялікага барака, на якім было напісана: “Сталовая №4”.

– Можа пойдзеце да нас паабедаць? – прапанавала дзяўчына.

– З вялікай ахвотай! – усклікнуў Махорчык.

Увайшлі. Махорчыку здалося, што яны прайшлі поўкіламетра між сталоў, пакуль знайшлі два вольных месцы. Заказалі абед. Махорчык падышоў да буфета, узяў яшчэ рыбы, яблыкаў, пірожных: вельмі хацелася ўзяць віна, але Махорчык не адважыўся.

– Навошта ўсё гэта? – нахмурылася дзяўчына. – Я не для таго запрасіла вас сюды.

– Выбачайце, – адказаў Махорчык. – Гэта я для сябе ўзяў – вельмі есці хочацца.

Гэты адказ спадабаўся дзяўчыне і яна весела засмяялася. А Махорчыку зрабілася ў два разы весялей.

– Мне хочацца задаць вам адно пытанне, – пачаў Махорчык, – але я не адважваюся.

– Калі пытанне тактычнае, можаце спытацца.

– Я і сам не ведаю, тактычнае яно ці не, – пачухаў патыліцу Махорчык. – Ну, так і быць: якая ў вас адукацыя?

– Шчыра кажучы, пытанне не вельмі тактычнае, – усміхнулася дзяўчына. – Я разумею яго так: калі скажу, што я скончыла ўніверсітэт, вы пачнеце мяне паважаць, а калі чатыры класа, то наадварот. Так?

– Што вы, што вы, – спалохаўся Махорчык. – Мне гэта і ў галаву не магло прыйсці.

– А мне, бачыце, прышло.

– Тады даруйце: я не думаў, што так можна павярнуць гэтае пытанне.

– Гэта я раблю вам экзамен: калі вы “інжынер чалавечых душ”, то самі павінны распазнаць чалавека, без анкетных данных.

– Экзамен досыць цяжкі, бо вы – незвычайная жанчына.

Маруся шчыра засмяялася.

– А што значыць “незвычайная”?

– Ну, не такая, як усе.

– А хіба вы ведаеце ўсіх?

– Больш менш ведаю.

– Напрыклад, колькі?

– Хіба можна ў такіх выпадках назваць лічбу?

– А вы прыблізна – дзвесце, трыста?

– Можа і так.

– Гэта надта малы працэнт, каб казаць пра “усіх”.

Так і адпала самае галоўнае пытанне, якое цікавіла Махорчыка. Ён тады задаў некалькі пытанняў, якія ў даным выпадку зусім яго не цікавілі: як у іх ідзе праца, спаборніцтва, якія поспехі яны маюць. Даведаўся, што яны даганяюць лепшую мужчынскую брыгаду. Калі-ж ён паміж іншым заўважыў, што праца гэтая, мусіць не патрабуе вялікай кваліфікацыі і не можа быць цікавай для адукаванага чалавека, то дзяўчына запратэставала:

– Дарма так думаюць. Пачытайце кніжкі аб гэтай справе і вы ўбачыце, што тут цэлая навука – і фізіка, і хімія, і формулы. А якім цікавым з’яўляецца працэс авалодання тэхнікай працы, калі прыглядацца і вывучаць гэты працэс – каардыніраваць свае рухі, зачарпнуць вапны колькі трэба, ні больш ні менш, наглядаць, пры якіх умовах яна лепш кладзецца, заўважаць розныя асаблівасці і наогул умець бачыць розныя дробязі, на якія не кожны звяртае ўвагі. Я лічу, што няма такой нязначнай і дробязнай працы, дзе-б удумлівы чалавек не мог знайсці шмат цікавых магчымасцей. Паспрабуйце з гэтага пункту гледжання чысціць бульбу і вы ўбачыце, што і тут можна зрабіць многа вынаходстваў. Вы смяецеся? Пачытайце тады хаця-б апісанне якой-небудзь экспедыцыі, дзе вучоныя, інжынеры павінны самі рабіць усю прасцейшую работу – абед гатаваць, агонь раскладаць – і вы ўбачыце, колькі новага, рацыянальнага ўносяць яны ў гэтыя працэсы. Уяўляю сабе, што будзе, калі ў нас кожны, так званы просты чалавек, кухарка і пастух, грузчык і пахар, будуць валодаць вышэйшай культурай. Аж дух займае, калі падумаю аб гэтым.

Вочы яе заблішчэлі, твар пасвятлеў і зрабіўся надзвычай прыгожым. Махорчык глядзеў на яе з захапленнем і адчуў, як сэрца яго пачынае хвалявацца. Што за дзіўная асоба! Праўда, гэтыя перспектывы ўсе мы ведаем, нават больш – яны для нас з’яўляюцца элементарнай ісцінай. Але пакуль што ісцінай кніжнай. А калі перад табой жывы прыклад – гэта ўжо зусім іншая рэч.

– Значыцца, я праўду сказаў, што вы – незвычайная, – прамовіў Махорчык пасля некаторай паўзы.

– Зноў вы тое самае! – усклікнула яна. – Незвачайнае – гэта тое, што не можа быць масавым. Значыцца, вы адмаўляеце такую магчымасць у нашай краіне. А як гэта называецца, таварыш паэт?

– Вы ўсё стараецеся лавіць мяне на словах, – адказаў Махорчык, – але, я думаю, вы разумееце, што я хачу сказаць

– Можа і разумею, – усміхнулася яна. – Але навошта нам адмаўляцца ад логікі?

Яна ўзяла пірожнае. А Махорчык аж млеў ад шчасця, што яна зрабіла яму такую ласку.

Абедзены перапынак канчаўся. Маруся ўстала.

– Трэба ісці на работу, – сказала яна.

Махорчыку зрабілася сумна.

– Вельмі крыўдна, – казаў ён, выходзячы за ёй на вуліцу, – што прыходзіцца разлучацца. Так хочацца яшчэ пагаварыць з вамі па-душам. Хацелася-б даць вам на суд маю кніжку. Ваша крытыка была-б для мяне самай каштоўнай.

– Калі ласка, давайце, – павярнулася яна да яго.

– У мяне тут няма. Я бы прынес у наступны раз.

– Тады заходзьце да мяне ў нядзелю, я буду вольная. Я жыву вунь у тым доме. Другі паверх, сёмая кватэра.

Гэтага толькі Махорчык і жадаў.

– З вялікай прыемнасцю! – усклікнуў ён з радасцю.

– А пакуль – бывайце, – сказала яна і працягнула руку.

Некаторы час Махорчык сачыў за смешнай фігуркай у камбінезоне, і ўжо яна здавалася яму нібы блізкай, роднай. Потым, не бачачы ніякага будаўніцтва, пайшоў да аўтобуса і праз поўгадзіны быў дома.

Да нядзелі заставалася тры дні. Вялікія, даўгія тры дні...

Махорчык пастукаў у дзверы з некаторым хваляваннем. Пачуліся крокі, дзверы адчыніліся, і ён убачыў старую жанчыну. “Мусіць маці” падумаў ён.

– Вам каго? – спытала яна.

Ён ведаў толькі адно слова:

– Марусю.

– У тыя дзверы, – сказала старая.

Ён зноў пастукаў.

– Уваходзьце, – пачуўся знаёмы голас.

Ён асцярожна адчыніў дзверы і апынуўся на парозе. На яго дыхнула нечым свежым, светлым, празрыстым. Ля аднаго акна – кушэтка, стол, пара крэслаў, ля другога – нікеліваны ложак, другі стол, тумбачка, этажэрка з кнігамі. Каля сцяны невялікая шафа, з каляровым шклом. Белыя вышытыя фіранкі, карычневы абрус з кутасамі на стале, карункі на другім стале, на падушках, белая капа на ложку, кветкі на вокнах, цудоўныя фотаэцюды на сценах – усе гэтыя простыя і недарагія рэчы былі размяркованы з такім густам, што здаваліся надзвычай багатымі. Ад парога па свежа афарбаванай падлозе ішла дарожка. Нідзе ні пылінкі, ні плямінкі.

Сонца залівала ўвесь пакой і гаспадыню, якая стаяла, абапершыся аб стол, і чакала госця. Але гэта была ўжо не атынкоўшчыца, а ... а ...

– Заходзьце, не бойцеся, – сказала яна з мілай усмешкай. – Сядайце.

Ён сеў каля стала на крэсла, яна – на кушэтку.

– Які ўтульны ваш будуар! – з захапленнем усклікнуў Махорчык. – А вы, цяпер, як маркіза.

– Толькі пераступілі парог і ўжо абражаеце, – з дакорам сказала яна.

– Чаго так? – здзівіўся Махорчык.

– Ды падумайце самі: вы–ж параўноўваеце мяне з сярэдневяковым паразітам.

– А хіба вы не разумееце, што гэта ў жартоўным сэнсе?

– Добра разумею, але навошта ўжываць старыя і чужыя нам вобразы?

– Гэта “культурная спадчына”, – засмяяўся Махорчык.

– А мы павінны хутчэй выкінуць гэтую спадчыну і зрабіць так, каб які-небудзь лорд, увайшоўшы ў будуар маркізы, сказаў: “Які ў вас утульны пакойчык, а вы – як атынкоўшчыца.

– Каб гэта ды ад нас залежала! – уздыхнуў Махорчык.

– Стварэнне сацыялістычнай культуры, якая мела-б уплыў на іх, залежыць ад усіх нас, – сказала яна павучальна.

Махорчык стаў прыглядацца да яе легкага светлага плацця з вялізнымі бутонамі і сказаў:

– Выбачайце, з якога матэрыяла ваша плацце?

– А што? – здзівілася яна.

– Скажыце, мне вельмі важна гэта ведаць.

– Ну, з маркізета, – адказала яна з недаўменнем. – А што такое?

– Так, з маркіз-ета, – сказаў ён з націскам. – А абцасы на вашых туфельках, здаецца, венскія?

Маруся з хвіліну глядзела на яго, раскрыўшы вочы і роцік, а потым як пакоціцца ад смеху.

І тут гэтая “культурная спадчына” – сказала яна нарэшце. – Да чаго-ж уелася яна ў наш быт! Але я ўсёроўна ад сваіх слоў не адмаўляюся.

– Я зусім не супярэчу, – адказаў Махорчык.– Дзякуючы вам, я заўважыў некаторыя рэчы, якія сам не заўважыў-бы.

– А дзе ваша абяцаная кніжка?

Махорчык выняў з кішэні маленькую кніжачку пад назвай “Бліскавіцы” і падаў ёй. Яна разгарнула і ўбачыла надпіс: “Атынкоўшчыцы” Марусі на памяць аб цікавай сустрэчы.

– Чаму вы слова “Атынкоўшчыца” узялі ў коскі? – спытала яна.

– Я не веру, што гэта ваша сапраўдная прафесія.

– Але-ж вы самі бачылі мяне за працай, – паціснула плячыма Маруся.

– Так ... але ... – пачаў быў Махорчык.

– Кажыце ўжо проста, – перапыніла яна: – вас вельмі дзівіць, што атынкоўшчыца аказалася больш-менш культурным чалавекам. А што б вы сказалі, каб я, пагутарыўшы з вамі, таксама стала дзівіцца: як? і ён сёе-тое разумее? Не можа быць! Вы пэўна пакрыўдзіліся- б. У такім разе дазвольце і нам, атынкоўшчыцам, мець свой гонар.

Махорчык быў ашаломлены такім неспадзяваным паваротам. Столькі разоў прыходзілася яму размаўляць з рознымі дзяўчатамі, і разумнымі, і вясёлымі, і дасціпнымі, але ніколі ён не трапляў у такое становішча. А тут ён, нібы на шахматнай дошцы, увесь час павінен быў абараняцца ад нечаканых хадоў. Яна глядзела на яго з тонкай усмешкай, і нельга было распазнаць, ці жартуе яна, ці сапраўды пакрыўдзілася. Адно толькі ведаў ён пэўна: гэтая дзяўчына самая прывабная з усіх, каго ён сустракаў. І самая таемная.

– Няўжо вы сапраўды пакрыўдзіліся, – сказаў ён з трывогай.

– Не, я толькі хацела паказаць, што можна глядзець на рэчы і з другога пункту погляду.

– Я з вамі зусім згодзен. Але пакуль што гэта справа будучага.

– А я ўзяла і пераскочыла ў гэтае будучае, – сказала яна са смехам. – І без перасадкі.

– Бачу, што пераскочылі, – задумліва сказаў Махорчык. – Вось таму мяне і цікавіць ваша біяграфія. Няўжо гэта такі сакрэт?

– Сакрэт не сакрэт, – казала яна пасмеюваючыся, – а некаторыя выгоды ад гэтага ёсць: бачыце, як вы зацікавіліся, кніжку сваю мне прынеслі, можа верш напішаце і працу нашу паднімеце на недасяжную вышыню. А каб адразу я ўсё вылажыла, то нічога гэтага не было-б.

– Не думаю, каб такая была ваша стратэгія, – сказаў Махорчык. – У кожным разе цяпер ужо нішто не перашкаджае.

– Калі так ужо хочаце, магу расказаць. Толькі папераджаю, што нічога цікавага і таемнага не будзе. Скончыла я дзевяць класаў і вельмі многа чытала – вось і ўся мая адукацыя. Сямейныя абставіны перашкодзілі мне вучыцца далей, і я паступіла на работу, сакратаром у дырэктара трэста. Працавала год. Дакладвала, запісвала, не адыходзіла ад тэлефона – і ніякага следу ад сваёй работы не бачыла. А навокал ідзе будаўніцтва, лепшыя людзі ідуць з канцылярый на будоўлю. Пайшла і я. Вось і ўсё. Што-ж тут асаблівага?

– Гэта так гаворыцца. Аднак не кожны ідзе.

– Не кожны, але і не я адна.

– Усё гэта не так проста, – задумліва казаў Махорчык. – Ломка жыцця, новая нязвыклая праца, новыя ўмовы.

– Калі люشзі дабравольцамі ішлі на вайну, ніхто не казаў, што яны робяць нешта незвычайнае. Яны не баяліся ў тысячу разоў горшых умовах і знаходзілі вялікае маральнае задавальненне. Што-ж тады казаць пра гэтую справу. Жыву, як бачыце, нядрэнна; толькі першы год прышлося жыць у бараку. Зарабляю больш, як сакратаром. А маральна адчуваю сябе непараўнальна лепш.

– А перспектывы?

– Перспектывы? Убачыць наш завод пабудаваным і адчуваць, што тут ёсць і твой след. А потым можна выбіраць шлях, які хочаш. Калі мільён нас папрацуе на будаўніцтве, скажам, тры гады, то гэта дасць краіне тры мільёны гадоў! – дадала яна зноў сваім вясёлым тонам.

Пачуўся стук у дзверы.

– Прашу! – крыкнула Маруся.

–Увайшоў малады чалавек з загарэлым, адкрытым тварам, шыракаплечы, са спартсменскай выпраўкай. Махорчык заўважыў, што ў Марусі неяк асабліва заблішчэлі вочы, і яго нешта кальнула ў сэрца...

– Пазнаёмцеся, – сказала Маруся. – Паэт Махорчык. Камсорг Алай.

Мужчыны паціснулі адзін аднаму рукі. Затым Алай падышоў да Марусі і прывітаўся з ёю. Махорчыку здалося, што яны прывіталіся зусім інакш... Звярнуў ён увагу і на тое, што Алай не сеў, а Маруся яго не прасіла, як гэта бывае паміж сваімі людзьмі.

– Табе, Маруся, – сказаў Алай, – прыдзецца пагаварыць з Трай. Засумавала яна нешта, плача чагосьці. Палячы ты ёй душу, ты ўмееш гэта рабіць.

У голасе Алая Махорчык пачуў такую пяшчоту, якой можа не пачула і сама Маруся. А ў вачах Марусі ўбачыў столькі цеплыні, колькі, мусіць, не ўбачыў і сам Алай.

– Цяпер яна сядзіць там у сасонніку, – казаў Алай, скоса зірнуўшы на Махорчыка.

– Цяпер я не магу, – сказала Маруся, таксама зірнуўшы на яго.

Махорчык устаў.

– Дазвольце развітацца, – сказаў ён. – Не буду перашкаджаць вашым справам.

– Ды не, гэта можна будзе пазней, – пачала ўгаварваць яго Маруся. Да яе далучыўся і Алай. Але Махорчык надта выразна адчуваў, што ён тут лішні...

Махорчык ехаў у аўтобусе і лаяў сябе, што не можа адагнаць сум. Гэта-ж смеху варта: пабачыў чалавек два разы дзяўчыну і ўжо нешта такое ўзяў сабе ў галаву. Ці мала ёсць цікавых дзяўчын на свеце? Не мог жа ён закахацца сур’ёзна праз якія дзве гадзіны. Дурасць – і больш нічога. А што ў яе ёсць друг – справа самая звычайная. Не магла-ж яна ісці шукаць яго, Махорчыка.

Але разумныя разважанні мала дапамагалі. Так прыкра было на сэрцы, так чагосьці шкода...

Лірычны настрой яшчэ больш узмацніўся, калі Махорчык застаўся адзін у сваім пакойчыку. Гэта ўжо было паэтычнае натхненне. І ён зараз-жа ўзяўся пісаць паэму.

Увесь яго духоўны апарат мабілізаваўся, вобразы налягалі адзін на другі, эпітэты сыпаліся дажджом. Вобраз дзяўчыны зусім засланіў рэальную дзяўчыну. Усё яго захапленне і замілаванне перайшло на паперу. І калі ён скончыў, увесь яго сум знік як дым. Засталася толькі радасць творчасці.

Гэта быў самы лепшы яго твор. Назваў ён яго – “Першая ластаўка”. Уласна кажучы, першай яе назваць нельга было, бо з часу Галіны Сергіенка іх ёсць ужо шмат. Але хто будзе разбірацца, каго меў на ўвазе аўтар? Можа і саму Галіну Сергіенка.

У кожным разе для Махорчыка Маруся была першай ластаўкай.

ЦЯПЕР, КАЛІ МОЙ ЖЫЦЦЁВЫ ШЛЯХ КАНЧАЕЦЦА...

Цяпер, калі мой жыццёвы шлях канчаецца, я магу разглядаць сябе, як зусім старонні чалавек. Не толькі на годы дзяцінства, але і на ўсю сваю творчасць.

Першыя гады з 1917 года. Якія былі тады сілы, нават талент! Жартуючы кідаў я тады направа і налева вершы, эпіграмы, сцэнкі, фельетоны, зусім не думаючы, што я магу быць пісьменнікам! “Творы” мае хадзілі ў спісах па руках, чыталіся на вечарах, сцэнкі ставіліся ў клубах. Рабіць гэта мне было зусім лёгка. Каб сёння з’явіўся такі пачынаючы, як бы яго падтрымоўвалі, дапамагалі, стварылі-б яму ўсе ўмовы. А тады было не да таго, і творчасць мая заставалася “сямейнай”.

“Падпольны перыяд” – 1924-1934 гг. Пачалі выходзіць мае прыгодніцкія творы. Добра ведаю, з якім захапленнем чыталіся яны тымі, каму былі прызначаны. Але яны, як “дзіцячыя” былі па-за літаратурай, а аўтар іх не лічыўся пісьменнікам. Пісаць аб ім і аб яго кнігах лічылася “непрыстойным”. Першая рэцэнзія на кнігу “Амок” з’явілася на Украіне, пасля перавыдання яе. Калі адзін студэнт, паступаючы ва ўніверсітэт, сказаў, што ён чытаў беларускага пісьменніка Маўра, то экзаменатары яго высмеялі. А кнігі тым часам выходзілі, перавыдаваліся, перакладаліся на мовы -- украінскую, яўрэйскую, польскую, літоўскую, нават англійскую, пазней на чэшскую. Толькі на рускай мове не было ніводнай кнігі.

Перад Першым з’ездам ССП у беларускі арганізацыйны камітэт прышоў старшынёй М.Клімковіч. Аднаго разу выклікае мяне.

̶ Ці праўда, што ў вас ёсць выданыя кнігі? – пытаецца ён.

̶ Ёсць, ̶ кажу, ̶ не адна, нават тоўстыя.

̶ Пакажыце, калі ласка.

Прынёс яму штук шэсць. Здзівіўся старшыня надзвычайна.

Прышоў час з’езда. Выбралі дэлегацыю, у якой было працэнтаў дваццаць пачэсных пісьменнікаў. Надышоў час ад’езда   ̶ і раптам з Масквы паведамляюць, што Горкі прасіў каб узялі на з’ед ... Маўра!. Можна сабе ўявіць, як здзівіліся нашы кіраўнікі!

А сакрэт быў у тым, што тады мая кніга “ТВТ” атрымала першую прэмію на ўсебеларускім конкурсе дзіцячай кнігі. Горкі азнаёміўся з ёю перад самым з’ездам і запрасіў на з’езд аўтара.

Прыехалі ў Маскву, спыніліся ў гасцініцы. Пайшлі ў Калонны зал, і я разам. Але там высветлілася, што мае месца недзе на галёрцы, сярод гледачоў. Адтуль я бачыў левы вус Горкага...

Пасля паседжання пайшлі ў вызначаную дэлегатам сталовую. Пайшоў і я разам з усімі. Але тут выявілася, што паводле маіх дакументаў мне трэба ісці ў другую сталовую. Маршак, Ільін і інш. заступіліся за мяне і я павячэраў разам з усімі. А пасля вечара пайшоў у гасцініцу, узяў свой чамадан і іду.

̶ Куды ты? – спытаўся Кучар!

̶ Еду дахаты, мне тут няма чаго рабіць.

Кучар развёў рукамі і кажа:

̶ Каб мяне гналі, я ніколі не паехаў-бы...

Вярнуўся я дадому – і ўсе мы былі задаволены.

̶ Членам Саюза я зрабіўся аўтаматычна. Але пісьменнікам у вачах літаратурнай грамадзкасці (Александровіч, Бранштэйн, Бэндэ, Лужанін і шмат іншых, якіх даўно ўжо няма) ніяк не мог зрабіцца. Александровіч у “ЛіМ”е пад маёй карыкатурай змясціў эпіграму:

“Наш маленечкі чытач,

Ты даруй нам і прабач,

Што бывае часам так,

На бязрыб’і і рак шчупак”

Першы раз быў змешчаны і артыкул аб маёй творчасці (разносны, вядома) Бранштэйна. Калі ўся гэтая нечысць знікла, я паступова ўвайшоў у лік пісьменнікаў, хоць і “несапраўдных”, а як “дзіцячы”.

Пасля вайны, праз 22 гады сваёй літаратурнай дзейнасці, я пачаў адчуваць вакол сябе нейкую атмасферу павагі, галоўным чынам з боку маладых пісьменнікаў, якія ў свой час былі маімі чытачамі. На выбарах Праўлення адбыўся “бунт” маладых, патрабаваўшых, каб мяне выбралі ў праўленне. Нават з боку “старых” адбывалася нешта падобнае. Шмат месяцаў я не мог прывыкнуць да гэтай атмасферы, не верыў ёй, падазраваў “падвох”, нават злаваў. Толькі праз некалькі гадоў, паступова я прывык да гэтага і паверыў, што мяне сапраўды паважаюць як старога і сапраўднага пісьменніка. Адначасова з гэтым у мяне адразу павялічылася пачуццё адказнасці і патрабавальнасці да сябе. І магу сказаць, што прывыкнуць да гэтага цяпер, пад старасць, вельмі цяжка. Дваццаць два гады я “пляваў” на сваю творчасць, на сваё “пачэснае званне”, бязлітасна знішчаў усё напісанае, усе матэрыялы, замалёўкі, якія ў даны момант непасрэдна не ішлі ў друк – і раптам паважай усё гэта! Дваццаць два гады я іранізаваў над “усім светам”, а цяпер вымушаны памятаць, што твае словы маюць нейкае значэнне. Вельмі цяжка прывыкаць да гэтага пасля 62 гадоў жыцця.

Янка Маўр

1945 г.

***

ПЕРВАЯ ЛАСТОЧКА

Молодой поэт Андрей Махорчик ходил как завороженный по строительной площадке завода-гиганта. Непрекращающийся шум, лязг, стук и грохот казались ему чудесной симфонией. Люди выглядели такими маленькими и беспомощными среди огромных зданий, лесов, мощных подъемных кранов и экскаваторов, гор земли и материалов, но именно они, маленькие люди, поднимали здания, двигали огромные машины, сворачивали горы.

Махорчик смотрел на все это и думал: вот, на третьем этаже, человек кладет по кирпичику на своем маленьком участке, не видит и не знает, что на другом конце делают его товарищи, а вместе они образуют ансамбль. Получается, что где-то есть строительный мозг, который связывает все отдельные работы в одно целое. А еще выше находится мозг, соединяющий все здания в один ансамбль. Здесь нет ничего лишнего, случайного, все на своих местах и ​​выполняет свою конкретную функцию. Это строительство социализма. Стоит задуматься на эту тему: может выйти глубокое стихотворение, а то и целое стихотворение.

Сильное впечатление производит и лес, в котором началось строительство. Под натиском техники ему пришлось немного отступить, но на территории, занятой строительством, оставалось еще много деревьев, которые не желали покидать родные края. Окруженные со всех сторон, они, как бойцы, гордо стояли на своих позициях. Иногда то один, то другой из них падал, ряды бойцов поредели, а остальные твердо стояли на своих постах.

Этот образ настолько захватил Махорчика, что саму конструкцию он уже не видел. Из этого может получиться мощное стихотворение. Но вдруг у него возникло сомнение: хорошо ли показать родной лес врагом, с которым мы воюем. Это будет обидно и несправедливо. Он не враг, а «зеленый друг». Но мы пришли и напали на него, он действительно защищается и умирает, он вправе считать нас врагами... Оказывается, этот вопрос не так прост, как казалось Махорчику на первый взгляд. Судя по всему, нам придется сделать лес своим союзником, который помогает нам в нашем великом деле. Вон там побелен небольшой, может быть, достроенный домик. Вокруг него много сосен, и они вовсе не враждебные, а наоборот – очень добрые. Должно быть, они охотно пожали руку и приютили мужчину. В этом смысле надо будет написать стихотворение.

Махорчик направился в том направлении. Дом был каркасный, но без окон. Было совершенно тихо. Но сквозь дверь он увидел, что там что-то движется. Он подошел, посмотрел в середину.

У самого подъезда три женщины в заштукатуренных комбинезонах штукатурили стену. Старшая по возрасту женщина, лет тридцати, стояла на лесах с одной стороны. Молодая, стройная девушка — с другой. А внизу третий, краснощекий, круглый, мешал известь. Махорчик остановился на пороге.

— Добрый день, девочки, — сказал он.

Двое сверху с интересом посмотрели вниз, а круглый ответил:

— Добрый день! Заходи, пожалуйста, чувствуй себя как дома.

— Садись, — добавила пожилая женщина.

Все смеялись.

— Спасибо, я стою, — в их тоне ответил Махорчик.

— Как ты будешь писать стоя? — сказал второй сверху.

Махорчик удивленно посмотрел на нее. Белый платок обмотал всю ее голову, уши и спускался к глазам. Маленькое лицо с тонкими губами и тонким носом было самым обычным, можно сказать, неинтересным. Только светлые глаза, умные и хитрые, обращали на себя внимание.

— Как вы думаете, почему мне нужно писать? — спросил ее Махорчик.

— Кстати, у тебя вдохновенный взгляд, — улыбнулась она.

«Вот как говорит», — подумал Махорчик и сказал:

— Должно быть, потому что я видел тебя над собой.

«Видимо, вы тоже поэт», — сказала она.

Махорчик еще больше удивился.

— Почему вы так думаете?

— По стилю видно, — засмеялась она и, подняв руку с мастерком, торжественно сказала:

«Я увидел девушку надо мной

И стоял он, как погребенный, с поднятой головой».

Дружеская болтовня ее друзей заглушила ее слова.

Мохорчик совсем растерялся. Блин! Да, штукатур этот сумбурный, какой-то личный, видимо самородок.

— Ты меня знаешь? он спросил.

— К сожалению нет.

— В таком случае я хотел бы, если позволите, познакомиться с вами поближе. Вы меня очень заинтересовали.

— Что?

— Да хоть со своей поэзией.

Девушка игриво надула губы и сказала:

— Только? И я подумал о нашей работе.

Снова смех подруг. Мохорчик почувствовал, как немного покраснел.

— Ну, конечно... — начал он оправдываться, — прежде всего меня интересует работа... Конечно, прежде всего я хотел бы спросить вас... но...

— В таком случае лучше меня вам расскажет наш мастер, — и девушка указала на пожилую женщину.

«Спасибо за услугу, — подумал Махорчик.

— О чем тут говорить, — сказала женщина. — Наш бизнес маленький, в нем нет ничего интересного.

А она, зачерпнув извести, шлепнула ею об стену. После нее к работе приступили две девушки. Махорчик увидел, что ему здесь делать нечего.

— Я все еще надеюсь тебя увидеть, — сказал Махорчик как бы за всех, но имел в виду одного.

— Пожалуйста, — ответили ему.

Махорчик продолжал. Теперь вместо ансамбля и леса перед ним предстал образ интересного штукатура. Несколько фраз, которые она сказала, чрезвычайно заинтриговали его. Не всегда услышишь такие слова от скромного человека и штукатур. Нельзя пройти мимо такой девушки.

Сигнал к обеду был услышан. Мохорчик повернулся и стал смотреть на белый дом. Он увидел, как вышла краснощекая девушка и побежала куда-то. Затем двое ушли и пошли в другом направлении. Махорчик последовал за ними, но не торопился. У него не было желания вступать в разговор со старшей женщиной, и он ждал, пока они расстанутся.

Так и оказалось: женщина ушла в сторону. Тогда Махорчик быстро догнал девушку.

-- Вы обещали, -- сказал он, -- ознакомить меня со своими делами. Является ли это возможным?

— Они тебе так интересны? она улыбнулась.

— Вот почему я пришел. Мне нужно отдать корреспонденцию в газету.

— Вы не поэт?

— Оба, — с гордостью ответил он.

— Вы плохо выбираете объекты. Что может дать вам наша маленькая ссылка. Посмотри, что происходит вокруг тебя, сказала она и обвела вокруг себя рукой.

«Дело не в предметах, а в людях», — сказал он. — А мне кажется, что вы из тех людей, которые заслуживают внимания.

— Вы уверены? – сказала она, покосившись на него.

— Я уверен!

— Как вас зовут?

— Андрей Александрович Махорчик.

— О, я слышала, — сказала она, с интересом глядя на него.

Махорчик чувствовал, что ему очень приятно.

— Может, читали?

— Я читал.

— Ну как? — он затаил дыхание.

— Во всяком случае, я не могла так писать, — ответила она.

— Вы тоже пишете стихи?

— Я еще не пробовал.

Махорчику стало немного грустно, сердце его забилось: девушка не похвалила его стихи, обошла стороной вопрос.

— А теперь скажи мне, как тебя зовут? он спросил.

— Маруся.

— И это все?

— Все.

— Поэтому написать вам не получится.

— Ты уже собираешься писать?

— Я хотел бы прислать хотя бы стихотворение, посвященное тебе.

— Распечатай, — и я прочитаю.

Каждое слово девушки цепляло его, как крючок, и притягивало к ней. Интерес Махорчика возрастал с каждой минутой.

Тем временем они подошли к небольшому бараку, на котором было написано: «Столовая № 4».

— Может быть, ты зайдешь к нам пообедать? — предложила девушка.

— С большим желанием! – воскликнул Махорчик.

Вошел. Махорчику показалось, что они прошли полкилометра между столами, пока не нашли два свободных места. Заказал обед. Махорчик подошел к буфету, взял еще рыбы, яблок, пирожных: очень хотелось взять вина, но Махорчик не решился.

— Почему все это? — нахмурилась девушка. — Я не поэтому пригласил тебя сюда.

— Извините, — ответил Махорчик. — Я взял это себе — я очень хочу есть.

Девочке понравился этот ответ, и она весело рассмеялась. И Махорчик был вдвойне счастлив.

— Я хочу задать вам один вопрос, — начал Махорчик, — но не смею.

— Если вопрос тактический, можно задать.

«Я даже не знаю, тактический он или нет», — почесал затылок Махорчик. — Ну так и быть: какое у тебя образование?

— Если честно, вопрос не очень тактический, — улыбнулась девушка. — Я его так понимаю: если я скажу, что закончил университет, вы начнете меня уважать, а если у меня четыре класса, то наоборот. Да?

— Что ты, что ты, — испугался Махорчик. — Это не могло прийти мне в голову.

— И видишь ли, мне захотелось.

— Тогда простите меня: я не думал, что можно перевернуть этот вопрос.

— Даю тебе экзамен: если ты "инженер человеческих душ", то ты должен узнать человека сам, без личных данных.

— Экзамен довольно сложный, потому что вы необычная женщина.

Маруся от души рассмеялась.

— Что значит «необычный»?

— Ну не как у всех.

— Ты всех знаешь?

— Я знаю более или менее.

— Например, сколько?

— Можно ли в таких случаях назвать номер?

— А вам около двух, трехсот?

— Может быть и так.

— Это слишком маленький процент, чтобы говорить обо всех.

Так что самый главный вопрос, который интересовал Махорчика, отпал. Затем он задал несколько вопросов, которые в данном случае его совершенно не интересовали: как продвигается их работа, конкуренция, какие у них успехи. Я узнал, что они догоняют лучшую мужскую команду. Когда он заметил, между прочим, что эта работа, наверное, не требует большой квалификации и не может быть интересна образованному человеку, девушка возмутилась:

— Они зря так думают. Прочтите книги на эту тему, и вы увидите, что здесь есть целая наука — физика, химия и формулы. А как интересен процесс освоения техники работы, если внимательно присмотреться и изучить этот процесс — согласовывать свои движения, зачерпывать столько извести, сколько нужно, не больше и не меньше, наблюдать, при каких условиях лучше всего ее укладывать, замечать различные особенности и вообще уметь видеть различные мелочи, на которые не все обращают внимание. Я считаю, что нет настолько незначительной и тривиальной работы, где вдумчивый человек не смог бы найти много интересных возможностей. Попробуйте почистить картошку с этой точки зрения, и вы увидите, что здесь можно сделать много изобретений. ты смеешься Тогда прочтите хотя бы описание какой-нибудь экспедиции, где ученым и инженерам приходится самим делать всю простую работу — готовить обед, разжигать костер, — и вы увидите, сколько нового, рационального они привносят в эти процессы. Я представляю, что будет, если у каждого из нас, так называемого простого человека, будет повар и пас-

тух, грузчик и пахаьр, будут обладать высочайшей культурой. У меня перехватывает дыхание, когда я думаю об этом.

Ее глаза заискрились, лицо просветлело и стало чрезвычайно красивым. Махорчик посмотрел на нее с восхищением и почувствовал, как сердце его затрепетало. Какая удивительная личность! Впрочем, все мы знаем эти перспективы, тем более – они для нас азбучная истина. Но пока правда книги. А если перед вами живой пример, то совсем другое дело.

— Значит, я правду сказал, что ты необыкновенный, — после паузы сказал Махорчик.

— Ты снова тот же! – воскликнула она. — Экстраординарное – это то, что не может быть массовым. Поэтому вы отрицаете такую ​​возможность в нашей стране. А как это называется, товарищ поэт?

— Ты все пытаешься поймать меня на моих словах, — ответил Махорчик, — но я думаю, ты понимаешь, что я хочу сказать.

— Может быть, я понимаю, — улыбнулась она. — Но почему мы должны отказываться от логики?

Она взяла торт. И Махорчик плакал от счастья, что она сделала ему такую ​​услугу.

Обеденный перерыв подходил к концу. Маруся встала.

«Нам нужно идти на работу», — сказала она.

Махорчику стало грустно.

«Как жаль, — сказал он, выходя за ней вслед за ней, — что мы должны расстаться». Поэтому я хочу поговорить с вами еще раз. Я хотел бы дать вам мою книгу на пробу. Ваша критика была бы очень ценна для меня.

— Пожалуйста, пойдем, — повернулась она к нему.

— У меня его здесь нет. Я бы принес его в следующий раз.

— Тогда приходи ко мне в воскресенье, я буду свободен. Я живу там, в этом доме. Второй этаж, седьмая квартира.

Этого хотел Махорчик.

— С большим удовольствием! – воскликнул он с радостью.

— Пока, пока, — сказала она и протянула руку.

Некоторое время Махорчик наблюдал за забавной фигурой в комбинезоне, и она уже казалась ему близкой, знакомой. Потом, не видя никакой стройки, пошел к автобусу и через полчаса был дома.

До воскресенья оставалось три дня. Большие, долгие три дня...

Мохорчик с некоторым волнением постучал в дверь. Послышались шаги, дверь открылась, и он увидел старуху. «Должно быть, это мать», — подумал он.

— Кого вы хотите? она спросила.

Он знал только одно слово:

— Марусю.

-- В эту дверь, -- сказала старуха.

Он снова постучал.

— Войдите, — сказал знакомый голос.

Он осторожно открыл дверь и очутился на пороге. Что-то свежее, яркое, прозрачное дышало на него. У одного окна — кушетка, стол, пара стульев, у другого — никелированная кровать, еще стол, тумбочка, полка с книгами. У стены небольшой шкафчик с цветным стеклом. Белые вышитые шторы, коричневая скатерть с кистями на столе, кружево на втором столе, на подушках, белый чепец на кровати, цветы на окнах, замечательные фотозарисовки на стенах — все эти простые и недорогие вещи были розданы с таким вкусом, что они казались чрезвычайно богатыми. От порога по свежевыкрашенному полу шла дорожка. Нигде нет ни пылинки, ни соринки.

Солнце залило всю комнату и хозяйку, которая стояла, облокотившись на стол, и ждала гостя. Но это был уже не штукатур, а... и...

— Заходи, не бойся, — сказала она с милой улыбкой. — Садиться.

Он сидел на стуле возле стола, она сидела на диване.

— Как уютен твой будуар! — с восторгом воскликнул Махорчик. — А вы, теперь, как маркиза.

— Ты только что переступил порог, а уже оскорбляешь, — укоризненно сказала она.

— Почему так? — удивился Махорчик.

— Ну, подумай сам: ты сравниваешь меня со средневековым тунеядцем.

— Неужели ты не понимаешь, что это шутка?

— Я хорошо понимаю, но зачем использовать старые и незнакомые образы?

— Это "культурное наследие", — засмеялся Махорчик.

— И надо бы поскорее выбросить это наследство и сделать так, чтобы какой-нибудь лорд, войдя в будуар маркизы, сказал: "Какая у вас уютная комнатка, а вы как штукатур.

— Это от нас зависит! — вздохнул Махорчик.

— От всех нас зависит создание социалистической культуры, которая повлияла бы на них, — поучительно сказала она.

Махорчик стал рассматривать ее легкое светлое платье с огромными бутонами и сказал:

— Простите, из какого материала ваша одежда?

— И что? — она ​​была удивлена.

— Скажите, мне очень важно это знать.

— Ну, от маркиза, — недоверчиво ответила она. — Что это такое?

"Да, от маркиза," сказал он с ударением. — А каблуки на ваших туфлях, кажется, венские?

Маруся с минуту смотрела на него широко открытыми глазами, а потом покатилась со смеху.

И вот это "культурное наследие", — сказала она наконец. — Зачем она вошла в нашу жизнь! Но я до сих пор не отступаю от своих слов.

-- Совершенно не согласен, -- ответил Махорчик, -- Благодаря вам я заметил некоторые вещи, которые сам бы не заметил.

— А где твоя обещанная книга?

Махорчик вынул из кармана книжечку «Блисковицы» и протянул ей. Она развернула его и увидела надпись: «Штукары» Маруси в память об интересной встрече.

— Почему вы поставили слово "атынковщица" через запятую? она спросила.

— Я не верю, что это твоя настоящая профессия.

— Но ты же сам видел меня за работой, — пожала плечами Маруся.

— Да... но... — начал Махорчик.

— Просто скажи, — прервал я.

На: – Вы очень удивлены, что штукатур оказался более-менее культурным человеком. А что бы вы сказали, чтобы после разговора с вами я тоже задумался: как? а он что-то понимает? Не может быть! Вы должны быть обижены — б. В таком случае пусть у нас, штукатуров, будет своя гордость.

Махорчик был ошеломлен таким неожиданным поворотом. Столько раз ему приходилось разговаривать с разными девушками, и умными, и веселыми, и остроумными, но он ни разу не попал в такую ​​ситуацию. И здесь, словно на шахматной доске, ему приходилось постоянно защищаться от неожиданных ходов. Она смотрела на него с тонкой улыбкой, и нельзя было понять, шутит она или действительно обиделась. Одно он знал точно: эта девушка была самой привлекательной из всех, кого он встречал. И самый секретный.

— Ты действительно обиделся, — сказал он с тревогой.

— Нет, я просто хотел показать, что можно смотреть на вещи с другой точки зрения.

— Полностью с вами согласен. Но пока это дело будущего.

«А я взяла его и прыгнула в это будущее», — сказала она со смехом. — И без пересадки.

— Вижу, перепрыгнули, — задумчиво сказал Махорчик. — Вот почему меня интересует ваша биография. Это такой секрет?

— Секрет не секрет, — сказала она, смеясь, — но польза от него есть: видишь, как тебе интересно, ты принес мне свою книгу, может быть, ты напишешь стихотворение и поднимешь наше дело на недосягаемую высоту. И если бы я сразу во всем разобрался, ничего бы этого не было.

«Я не думаю, что это была ваша стратегия», — сказал Махорчик. — В любом случае, теперь ничего не мешает.

— Если хочешь, я могу тебе сказать. Просто предупреждаю, что ничего интересного или секретного не будет. Я закончил девять классов и много читал — вот и все мое образование. Семейные обстоятельства помешали мне учиться дальше, и я устроился секретарем к директору треста. Проработал год. Докладывала, записывала, не отходила от телефона — и следов своей работы не видела. А вокруг идет стройка, лучшие люди идут из офисов на стройку. Я тоже пошел. Вот и все. Что здесь особенного?

— Так говорят. Однако ходят не все.

— Не все, но и не я один.

— Все это не так просто, — задумчиво сказал Махорчик. — Разлад жизни, новая необычная работа, новые условия.

— Когда добровольцы шли на войну, никто не говорил, что они делают что-то необычное. Они не боялись условий в тысячу раз худших и находили большое моральное удовлетворение. Что же тогда можно сказать об этом случае. Как видите, я живу неплохо; только первый год мне пришлось жить в бараке. Я больше зарабатываю секретарем. И морально я чувствую себя несравненно лучше.

— А перспективы?

— Перспективы? Видеть, как построен наш завод, и чувствовать, что здесь есть и твой след. И тогда вы можете выбрать путь, который вы хотите. Если миллион из нас будет работать на стройке, скажем, три года, это даст стране три миллиона лет! – добавила она снова своим веселым тоном.

В дверь постучали.

— Пожалуйста! — крикнула Маруся.

-Вошел молодой человек с загорелым, открытым лицом, широкими плечами, атлетического телосложения. Махорчик заметил, что у Маруси по-особенному заблестели глаза, и что-то пронзило его сердце...

— Познакомьтесь, — сказала Маруся. — Поэт Махорчик. Комсорг Алай.

Мужчины пожали друг другу руки. Затем Алай подошел к Маруси и поздоровался с ней. Махорчику показалось, что они поздоровались совсем по-другому... Он также обратил внимание на то, что Алай не сел, а Маруся его не попросила, как это бывает между ее людьми.

— Ты, Маруся, — сказал Алай, — тебе придется поговорить с Троей. Она что-то пропустила, она что-то плакала. Если ты сожжешь ее душу, ты знаешь, как это сделать.

В голосе Алая Махорчика он услышал такую ​​нежность, которую могла бы и не услышать сама Маруся. И в глазах Маруси он увидел столько тепла, сколько, наверное, не видел сам Алай.

— Вот она и сидит там на сосне, — сказал Алай, покосившись на Махорчика.

— Теперь я не могу, — сказала Маруся, тоже глядя на него.

Мохорчик встал.

— Позвольте мне попрощаться, — сказал он. — Я не буду вмешиваться в ваши дела.

— Нет, можно будет потом, — стала уговаривать его Маруся. К ней присоединился Алай. Но Махорчик слишком ясно чувствовал, что он здесь лишний...

Махорчик ехал в автобусе и ругал себя за то, что не смог прогнать грусть. Над этим стоит посмеяться: мужчина дважды видел девушку и уже взбрело себе в голову что-то подобное. В мире мало интересных девушек? Он не мог по-настоящему влюбиться через два часа. Глупость — и ничего больше. А то, что у нее есть друг, это самое обычное дело. Она не могла пойти его искать, Махорчика.

Но рациональные рассуждения мало помогали. Было так грустно на душе, так жаль чего-то...

Лирическое настроение еще больше усилилось, когда Махорчик остался один в своей комнатке. Это было уже поэтическое вдохновение. И он сразу начал писать стихи.

Весь его духовный аппарат мобилизовался, образы накладывались один на другой, посыпались эпитеты. Образ девушки полностью затмил настоящую девушку. Все его восхищение и привязанность были перенесены на бумагу. А когда он закончил, вся его грусть развеялась, как дым. Это осталась только радость творчества.

Это была его лучшая работа. Он назвал его «Первая ласточка». Строго говоря, назвать ее первой было нельзя, так как их было много еще со времен Галины Сергиенко. Но кто разберется, кого имел в виду автор? Может быть, сама Галина Сергиенко.

Во всяком случае, Маруся была для Махорчика первой ласточкой.

::::::

Моё субъективное мнение: под именем Андрея Александровича Махорчика выведен белорусский поэт, критик и переводчик Андрей Иванович АлександрОвич https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B...

автор первого белорусского НФ произведения «Палёт у мінулае», часопіс «Маладняк», 1924, № 5, с. 33-52

Андрэй Александравіч Савчук — камандзір пагранзаставы ў "Палескіх рабінзонах".

::::::::

ЯНКА МАЎР І ЯГОНЫ АМОК

Пісьменьнік падаў ці ня першае ў сусьветнай літаратуры мастацкае апісаньне прыцемкавай сьвядомасьці. Ягоны інданязіец Па-Інго бяжыць куды вочы глядзяць, зомбі на дзьвюх нагах, забіваючы ўсё жывое на сваім шляху, пакуль яго не забіваюць, як шалёнага сабаку. Тлумачэньне амока ў Маўра сацыялагізаванае: чалавек загнаны ў кут нястачай. Але і сацыяль­ны бунт трактуецца аўтарам як шаленства.

Маўр быў творцам няпростым: ён спрабаваў унікнуць літаратурнага сервілізму, апісваючы краіны, якія ён ня бачыў. Ад грамадства з ягонымі запытамі ён выбавіцца ня здолеў цалкам, але сацыялагізм Маўра мае рысы рытуальнага. Ягоны Тубі пралівае рытуальныя сьлёзы.

Сацыялагізм Маўра прыводзіць да парадаксальных, немарксісцкіх высноваў. Мараль аповесьці «Сын вады»: кожны павінен жыць у сябе на радзіме і ня пхацца на чужыну, дзе яго не чакаюць.

Маўр шчыры, калі апісвае экзотыку краінаў, якіх ён ня бачыў. Зьмест ягоных твораў – чужынская экзотыка, прымроеная беларусам, які, бы Жуль Верн, сядзіць на гарышчы, перачытвае геаграфічныя працы і ўяўляе краіны, у якіх ніколі ня быў.

Экзатычная гастранамія ў апісаньні Маўра і параўнаньне яе з беларускай антонаўкай, якой не дакажа інданезійскі мангустан або дурман. Гастранамічны патрыятызм і здаровы касмапалітызм (здаровы, бо ўгрунтаваны на беларускай глебе, мове і ментальнасьці).

Яшчэ Маўр быў першым заўзятым беларускім эсьперантыстым.

2.08.03.Пятро Васючэнка

Дзеяслоў 12/24/2013

_____________________

Пятрогліфы і філалагемы.